________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
લિચ્છવિ મનુસંહિતા મનુસંહિતાની રચના થઈ તે વખતે પણ લિચ્છવિ ક્ષત્રિયરૂપે ઓળખાતા, છતાં મનુ એમને ત્રાત્ય ક્ષત્રિય કહે છે. “ઝલ, મલ, લિછવિ, નટ, કરણ, ખસ અને દ્રાવિડ વિગેરેને વાત્ય ક્ષત્રિય જાણવા” વાત્ય શબ્દનો અર્થ, મનુ સંહિતામાં આ પ્રમાણે આપ્યા છે.
द्विजातयः सवर्णासु जनयन्त्य व्रतांस्तु यान
तान सावित्री परिभ्रष्टान् ब्रात्या नित्य मिनिर्देशत् આ લોકમાં રહેલા અવતા: શબ્દનો ડો. બુલર એ અર્થ કરે છે કે “જેમને યથાસમયે દક્ષા ન અપાઈ હોય તે.” બુલરને એવો અર્થ કરવાનું એક ખાસ કારણ પણ છે. પૂર્વના એક અધ્યાયમાં મનુ પોતે દ્વિજોની સંસ્કારક્રિયા જ્યારે થવી જોઈએ તેનો નિર્ણય આપે છે. એ પ્રસંગે એ કહે છે કે “ગર્ભાધાનથી માંડી સેળ વરસ પૂરા થતાં સુધીમાં બ્રાહ્મણને યજ્ઞોપવિતના સંસ્કાર થઈ જવા જોઈએ. ક્ષત્રિયને માટે બાવીસ અને વૈશ્યને માટે ચાવીસ વર્ષની મર્યાદા રાખવામાં આવી છે. એટલા સમયની અંદર સંસ્કાર ન થાય તે પછી તેમને વાત્ય ગણવા-આર્ય તરિકે ઓળખાવાને એમને અધિકાર નથી.”
ત્રાત્ય શબ્દના અર્થમાં અને વિવેચનમાં મનુએ જે કંઈ કહ્યું છે તેને ગૌતમ, આપસ્તંબ, વશિષ્ટ અને બૌદ્ધાયન વિગેરે પ્રાચીન ઋતિકારો પણ સમ્મત હોય એમ લાગે છે. મનુ દ્વિજની પિતાના જ વર્ણની સ્ત્રીથી ઉત્પન્ન થયેલ પુત્રને પણ વાત્ય કહે છે. અનુલેમ કે પ્રતિલામ વિવાહને અહીં પ્રસંગ જ નથી. અમુક વરસની અંદર અમુક પ્રકારની સંસ્કારવિધિ ન થાય તો એ વાત્ય ગણાય, સમાજની નજરે એ હલકે ગણાય એટલું જ તે કહે છે.
લિચ્છવીઓ એ વિધિ તા પાળતા. મધ્ય દેશના અધિવાસીઓ જેવી એમને વૈદિક ક્રિયાકાંડ તરફ રૂચી કે શ્રદધા ન હતી. બ્રાહ્મણે જે દસ પ્રકારના સંસ્કાર માનતા તેને લિચ્છવીઓ બહુ મહત્વ ન્હોતા આપતા.
અથર્વવેદમાં ત્રાત્ય શબ્દને જે અર્થ આપવામાં આવ્યું છે તે વિષે વિવેચન કરતાં મહામહોપાધ્યાય શ્રી હરપ્રસાદ શાસ્ત્રીજી પ્રાચીન ભારતના કેટલાક સામાજિક આચાર-વિચારો ઉપર ન પ્રકાશ નાખે છે. તેઓ કહે છે “ત્રાત્ય એટલે સાવિત્રી–પતિત એમ આપણે માની લીધું છે, પણ એ બરાબર નથી. ત્રાત્ય એટલે આયે તે ખરા, પરન્તુ વૈદિક આચાર-વિધિને નહિ માનનારા એ
For Private And Personal Use Only
