________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
લિચ્છવી જાતિ,
૨૧૭
લેચ્છવિનું પ્રાકૃત સ્વરૂપ “ લેચ્છઈ છે. જૈન સાહિત્યમાં આ રૂપ વિશેષ કરોને જોવામાં આવે છે. બૌદ્ધ તથા જૈન સાહિત્યને રચનાકાળ લગભગ સરખે છે. કેટલાકને એવો મત છે કે ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી, પહેલા જ સેકામાં એમના શિષ્યોએ જૈન ગ્રંથની યોજના કરી હતી કેટલાક એમ પણ કહે છે કે ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયમાં, પાટલીપુત્રમાં જૈન મુનિઓની પ્રથમ સભા મળી હતી અને એ વખતે જ ધમ સાહિત્ય-રચનાને આરંભ થયે હતો.
સૂત્રકૃતાંગ, જૈનધર્મને ઘણે પ્રાચીન ગ્રંથ છે. એમાં “લેચ્છ” શબ્દ છે. મૌર્ય સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના સમયમાં ગુંથાયેલા કલ્પસૂત્રમાં શ્રી ભદ્રબાહુએ એ જ શબ્દ વાપર્યો છે. ટીકાકારોએ પ્રાકૃત “લેછઈ ” અને સંસ્કૃત “લેચ્છકી ”માં કંઈ ભેદ નથી ગણે. ભાષાતત્ત્વની દ્રષ્ટિએ એમાં ઉચ્ચારભેદ સિવાય બીજું કંઈ જ નથી. કૌટિલ્યના જુના ગણાતા અર્થશાસ્ત્રમાં “લિચ્છવિ ” ને પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે. लिच्छविक वृजिक मल्लक-मद्रक-कूकूर कुसपांचालादयो राजशब्दोपजीविनः
સંઘમાંના લિચ્છ છવિક, “વૃજિક, મલ્લક, મદ્રક, કુકુર, કુરૂં પાચાલ વિગેરે વિશે રાજ ” ઉપાધિ ધારણ કરે છે. પ્રસંગોપાત્ત એટલું કહેવું જોઈએ કે કૌટિલ્ય વૃજિઓ અને લિચ્છવીઓને અલગ અલગ ગણે છે પાલિ ગ્રંથોમાં એ બંનેને એક જ ગણવામાં આવ્યા છે. ગણતંત્ર ધરાવતી જાતિઓમાં એ બંનેને ઉલ્લેખ છે, પણ લિચ્છવી અને વૃજિના સ્વતંત્ર ગણ કે રાષ્ટ્ર હોય એમ દેખાતું નથી.
માનવધર્મશાસ્ત્ર (૧૦ મો અધ્યાય, ૨૨ મે બ્લેક) માં લિછવિના નામનો ઉલ્લેખ છે. ટીકાકારોમાં કોઈ લિછવિ કહે છે તે મેધાતિથિ અને ગોવિંદરાજ વગેરે લછવિ કહે છે. કુલ્લક ભટ્ટ કેવળ “નિછિવિ” પાઠ આપે છે અને એમના પગલે ચાલનાર રાઘવાનંદ પણ એ જ પાઠની પુનરાવૃતિ કરે છે. પાશ્ચાત્ય પંડિતના કેટલાક લિચ્છિવિ શબ્દ જ વાપરે છે અને એ જ પાઠ બરાબર છે.
સમુદ્રગુપ્તના મૃત્યુ પછી કોતરાયેલે શિલાલેખ, જે અલ્હાબાદમાં મળી આવ્યો છે તેમાં એ સમ્રાટને લિચ્છવીના ભાણેજ તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યું છે. અહીં પાલી-પાઠ જ અનુસરે છે. ગુપ્તસમ્રાટેની બીજી શિલાલીપિમાં પણ એ જ પ્રયોગ છે. મથુરામાં મળેલા, બીજા ચંદ્રગુપ્તના શિલાલેખમાં અને કુમારગુપ્ત તથા સ્કંદગુપ્તના લેખમાં પણ એ જ પ્રયોગ લાધે છે. ચંદ્રગુપ્તના
For Private And Personal Use Only
