________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મનનું રહસ્ય અને તેનું નિયંત્રણ વિચાર સાધારણ રીતે વિષયોની તરફ જ પ્રવાહિત થાય છે. મનને વિષથી હઠાવીને પ્રભુમાં લીન બનાવવું ઘણું જ કઠિન છેતે પણ જે માણસ જન્મ, મૃત્યુ તથા બીજા બધા સાંસારિક સંકટોથી છુટવા ઈચ્છતા હોય છે તેણે તો તેમ કરવું જ જોઈએ. તેનાથી બચવાને બીજે કઈ ઉપાય નથી.
ચંચળતા એક માનસિક તરંગ છે. એને યુકિતથી રોકવી પડશે. પ્રત્યેક મનુષ્યની માનસિક ચંચળતા જુદી હોય છે. જ્યારે મનુષ્ય તેનાથી પરાભૂત થાય છે ત્યારે તે મનુષ્યને અહિંતહિં દેડાવે છે. એવી ચંચળતા દ્વારા મન માણસેને લેભાવે છે. એ ચંચળતાનું નામ વિલાસ પણ છે. જ્યારે મનમાં એક આકરિમક પરિવર્તન થાય છે ત્યારે તે ચાંચલ્ય કહેવાય છે. આપણે ઘણી વખત કહીએ છીએ કે તે એક ચંચળ પ્રકૃતિને પુરૂષ છે. જો કે પ્રત્યેક મનુષ્ય એ ચાંચ લ્યને વશ હોય છે. લોકાચારને વિરોધ પણ એ ચાંચત્યનું ઉત્કટ પરિણામ છે.
દેષ અને દુર્બલતા બને જુદી વસ્તુઓ છે. ક્રોધ એક દેષ છે, અને ચા પીવાની ટેવ એક દુર્બળતા છે. પરછિદ્રાન્વેષણ, નિન્દા તથા બીજાને કલંકિત કરવા એ દોષ છે. બહુ જ રસિક હોવું એ પણ એક દુર્બલતા છે. વિપરીત ગુણો દ્વારા એ બન્નેને હઠાવવા જોઈએ.
જે મનુષ્ય રોગ વગરના હોય છે, પરંતુ તિતિક્ષાયુકત હોય છે તે કંઈક કરી શકે છે. તે જ્યાં ઈ છે ત્યાં જઈ શકે છે. તે પવનની માફક સ્વતંત્ર છે, તેને અપરિમિત સુખ તથા શાંતિ હોય છે, એની કલ્પના જ થઈ શકતી નથી. સંન્યાસના સુખ અને સ્વચ્છન્દતાનું અનુમાન દીન-હીન મનવાળો ગૃહસ્થ નથી કરી શકતે. રાગ તથા વિલાસીતા ગૃહસ્થને દુર્બલ બનાવે છે.
ભાવના પણ કલ્પના છે. તે કવિને સહાયતા કરે છે, સાધકને નહિ. ધ્યાનમાં તે પણ એક વિધ્ર છે. તે હવાઈ કિલા બનાવ્યા કરે છે. વિચાર તથા વિવેકવડે તેને રોકે.
જયારે કોઈ ઈચ્છા મન ઉઠે છે ત્યારે સાંસારિક પુરૂષ તેનું સ્વાગત કરે છે અને તેની પૂર્તિ ની ચેષ્ટા કરે છે, પરંતુ સાધક પુરૂષ વિવેકવડે તુરતજ તેનો ત્યાગ કરે છે. મન ઈચ્છાઆવડે વિનાશની તરફ ઘસડી જાય છે. એક ઈચ્છા ઉત્પન્ન થાય છે કે તરતજ તેની અનુભૂતિથી બધા સુખની પ્રાપ્તિ થઈ જશે એમ તમે માને છે. તમે ઇચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિ માટે યત્ન કરે છે. તમે તે પ્રાપ્ત કરે છે એટલે અમુક વખત સુધી તમને કાંઈ સંતોષ થાય છે. ફરી પાછું મન ચંચળ બને છે અને તેને નવીન સંવેદનની આવશ્યકતા થાય છે. સંભ અને અસંતોષ ઉપસ્થિત થાય છે. આથી જ જગતને કલ્પનામાત્ર કહેવામાં આવ્યું છે, સાંસારિક વિષયના ઉપભેગથી સારો તેમજ સ્થાયી સંતોષ નથી મળી
For Private And Personal Use Only
