Atmanand Prakash Pustak 028 Ank 05

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 9

દ્રવ્ય ગુણ પર્યાય-વિવરણ.
૧૦૭
નયવાચી નથી. વળી રૂપાદિને શાસ્ત્રમાં ગુણુ કહ્યા નથી પણ વણુ પર્યાય, ગંધપર્યાય આદિ પર્યાય કહ્યા છે. માટે સારાંશમાં સમજવાનું કે ગુણ તે પર્યાયથી ભિન્ન નથી તેથી તેને દ્રશ્યની પેઠે તિરૂપે કહી શકાય નહિ. અને જો તેમ માનવામાં આવે અને ગુણને પર્યાયનું ઉપાદાન કારણ માનવામાં આવે તાપછી દ્રવ્યની જરૂર શી ? અને દ્રવ્યનુ કાર્ય જો ગુણુથી થઇ શકે તેમ હાય તાપછી ગુણ અને પર્યાય એવા એ પદાર્થો જ શાસ્ત્રમાં હાવા જોઇએ, પરંતુ તેમ નથી.
શકા સમાધાનઃ-કાઇ એવી શકા કરે કે દ્રવ્યપર્યાય અને ગુણુપર્યાય એમ અને કાર્ય જુદા જુદા રૂપનાં છે તે તે પણ યથાર્થ નથી; કારણ કે કારણની કલ્પનાના કાર્યમાં ઉપચાર કરી શકાય છે અને તેથી કરીને કાર્ય માં કારણુ શબ્દના પ્રવેશ થઇ શકે છે અને કારણભેદે કાર્ય ભેદ સિદ્ધ થાય છે; તેમજ કા ભેદ સિદ્ધ થયા હાય તેા કારણભેદ પણ સિદ્ધ થાય છે. આથી અન્યા ન્યાશ્રય ” નામના દોષ લાગે છે. ગુણુપર્યાય જે કહેવાય છે તે તેા ગુણની જ રિગ્રામરૂપ કલ્પના છે; કારણકે કલ્પના માત્રથીજ પર્યાયથી ગુણુના ભેદના સંભવ છે પણ પરમાર્થ દ્રષ્ટિથી વિચાર કરતાં ગુણુના પર્યાયથી ભેદ છેજ નહિ; એટલુ જ નહિં પર ંતુ દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યાય એ ત્રણ નામ કહેવાય છે તે માત્ર ભેદોપચારથી જ કહેવાય છે. આથી એ ભાવાર્થ સિદ્ધ થાય છે કે પર્યાયની સિદ્ધિ થવાથી અને ગુણ તેા માત્ર કલ્પનારૂપ જણાવાથી એમ નકકી થયુ કે દ્રવ્ય એક જ છે. અને ગુણ પર્યાય અનેક છે તેમજ દ્રવ્યગુણ અને પર્યાયની પરસ્પર કલ્પિત સ્વરૂપથી ભેદની ભાવના કરવી જોઇએ.
દ્રવ્યથી ગુણ પર્યાય ભિન્ન પણ છે.
દ્રવ્યથી ગુણ પર્યાય ભન્ન પણ છે. દાખલા તરીકે ઘટમાં જે દ્રવ્યરૂપ પદાર્થ છે તે આધાર છે અને રૂપ, રસ, નીલ આદિ જે પર્યાયે છેતે આધેય છે. વળી જે દ્રવ્ય છે તે અનેક ઇંદ્રિય ગ્રાહ્ય છે અને ગુણુપર્યાય એકેન્દ્રિય ગ્રાહ્ય છે. દ્રવ્યની સાથે જે ગુણા રહે છે તે સહભાવી છે, અને ક્રમે ક્રમે થનારા જે પોંચા છે તે ક્રમ ભાવી છે. આત્મદ્રવ્યમાં ગુણુ અને પર્યાય ઘટાવતાં આત્માની વિજ્ઞાન વ્યકિતની શકિત તે આત્માને સહભાવી ગુણ છે અને આત્માના સુખ, દુ:ખ, હર્ષ, શાકાદિ ક્રમભાવી પર્યાય કહેવાય છે.
દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયના ભેદ
વળી દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયના (૧) સંજ્ઞા (૨) સંખ્યા અને (૩) લક્ષણ એમ ત્રણ ભેદ માલમ પડે છે. દાખલા તરીકે સંજ્ઞા એટલે પદાર્થ, ગુણ અને પર્યાયનાં નામ ઇત્યાદિ, સંખ્યા એટલે ગુણુપર્યાય પણ અનેક છે, જીવ, અજીવ વિગેરે નવ તત્વા છે તે. લક્ષણ એટલે લક્ષ્ય પદા.