________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિવેકબુદ્ધિને વિનિપાત,
૨૧૫ તે એ ત્રણેવાનાં અવ્યવસ્થિત રહેવાને અંગે મનુષ્ય જીવન પશુતુલ્ય થઈ શકવામાં જરાપણ વાંધો રહેતું નથી. અને મનુષ્યનો મોટે વિભાગ તે પરિસ્થિતિમાંજ સડયા કરે છે. જ્ઞાનીજને એજ વારંવાર પ્રબેધી ગયા છે કે “પ્રત્યેક પ્રસંગમાં વિવેક દષ્ટિ રાખીને કાર્ય કરે.’
આપણું ભેજનના પ્રસંગમાં આપણી વિવેકદ્રષ્ટિ રહી નથી; આપણાથી વવૃદ્ધ અથવા જ્ઞાનવૃદ્ધ મનુષ્ય સાથેના પ્રસંગમાં આપણું વિવેકબુદ્ધિને વિનાશ થયે છે, ધનવાને ગરીબોની સાથે, અને ગરીબ ધનવાની સાથે ઉચિત કર્તા સમજી શકતા નથી, અને વિવેકબુદ્ધિની ખામી સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. આપણી જ્ઞાતિમાં અને કુટુંબમાં જ્યાં વિવેકબુદ્ધિની ખામી પ્રસંગે પ્રસંગે આપસ આપસમાં જેવામાં આવે છે ત્યાં આપણે સવરાજ્ય અને દેશદ્વારના પ્રયાસો કેવી ઉચ્ચ રીતે સાધી શકીએ ! એ મી. ગાંધીનું કથન અયથાર્થ નથી. ઉચિત કર્તવ્ય પ્રથમ સમજવાની જરૂર છે અને તે પછી પ્રત્યેક વ્યવહાર અથવા ધર્મને લગતા પ્રસંગમાં વિવેક દષ્ટિથી કાર્ય કરી તેનાથી ઉત્પન્ન થતાં સારાં ફળની આશા રાખવી ગ્ય છે.
જૈનદર્શન જેને “અંતરામપણું” કહે છે તેજ આ વિવેકબુદ્ધિ છે. અંતરા. ત્માપણું પ્રાપ્ત થયા પછી મનુષ્ય પ્રત્યેક પ્રસંગમાં ઉચિત કર્તવ્યના લક્ષ્યબિંદુને ગ્રહણ કરી તે તે પ્રસંગેના પ્રકરણે પૂર્ણ કરે છે અને તે પ્રસંગોની વચ્ચે આવેલા વિનો અથવા આનંદને જુદી જ રીતે સંકેલી લેતો હોય છે.
પૂર્વ અને પશ્ચિમના ગાઢ સમાગમ પછી આપણી પ્રાચીન વિવેકબુદ્ધિનું સંદર્ય પૂર્વ બેઈ બેઠું છે. આપણું ઉદાત્ત અને સૂફમ જીવન અત્યારે વ્યાપાર,
જશેખ અને શૈતિક અપેક્ષાઓ ( material needs) તૃપ્ત કરવામાં અલેપ થઈ ગયું છે. એ સંદર્યને પુનઃ પ્રાપ્ત કરવા સત્સંગ અને શાસે મોજુદ છે; તેનું વારંવાર મનન કરવું-કરાવવું તેને અનુકુળપણે જમાનાના મનુષ્યની રૂચિ અનુસાર ગોઠવવું એ પ્રાચીન વિવેકબુદ્ધિને જાગ્રત કરવા-કરાવવા માટે અત્યંત આ વશ્યક છે.
| વિવેકબુદ્ધિ કયે સ્થાને કેટલા પુરતી રાખવી એ મનુષ્યને આત્મા પિતેજ પિતાના પ્રાપ્ત કરેલા અનુભવ ઉપરથી નક્કી કરી શકે છે. પરંતુ એ અનુભવ પ્રાપ્ત કરવામાં મોટો તફાવત રહે છે અને એ તફાવત અનુસાર તેની વિવેકબુદ્ધિની
જનામાં પણ તફાવત રહે છે. આથી એ અનુભવ પ્રાપ્ત કરવા માટે પૂર્વ પુરૂષના ચરિત્ર વાંચી વિચારી પૃથક્કરણ કરવાં જોઈએ. મનુષ્યને દુઃખદાયક અવસ્થામાંથી બચાવનાર વિવેક–ઉચિત કર્તવ્યની પરિપાલના–છે. શાસ્ત્રોમાં પદેપદે જે જ્ઞાન અને
For Private And Personal Use Only
