________________
એક મનોરંજક પ્રભાત,
૨પ૭ વાન આત્માનું બાહ્ય લક્ષણ શું હોઈ શકે ? અત્ર સ્થાને શાસ્ત્ર જે ઉત્તર આપે છે તે એ છે કે તે આત્મા સવજીને મિત્ર ભાવે ગણું હિત બુદ્ધિમાંજ સદા તત્પર હોય છે. કદાચ કે પ્રાણી તેનું અહિત કરે છે તે વિચારે છે કે પૂર્વ પરિચિત સંસ્કારેને તે પ્રાણ આધીન હોવાથી તેની બુદ્ધિ મારા તરફ વિપરીત ભાવે પરિણામ પામી તેમજ મને જે અનિષ્ટ પરિણામવાળું ફળ મળ્યું તે પણ મારા પૂર્વ કર્મના ઉદયેજ થયું છે. તે પ્રાણ તે પિતાના અને પરના કર્મના વિનિગ માટે નિમિત્ત માત્ર હતો. એમ વિચારી તે પ્રાણીનું મનથી પણ અનિષ્ટ ચિંતવે નહિ. તેમજ પરને સુખી જઈ પિતે ખુશી થાય છે. સર્વે સંતુનરામયા, મારભૂત્રો:વિતક એ ભાવનાને સતત પણે ધારણ કરે છે; ગુણે ઉપર રૂચિ થવાથી જ્યાં જ્યાં ગુણ જનેને દેખે અથવા જ્યાં જ્યાં ગુણેનો આવિર્ભાવે તેના જાણ્યામાં આવે ત્યાં ત્યાં તેની મરાજિ વિકસ્વર થાય છે અને તુરત નમી પડે છે, અને તેની ઉપાસના કરવા મંડી પડે છે. પરંતુ કોઈ પ્રાણીની નિંદા તે કરતેજ નથી. અતિ પાપી જીવ ઉપર પણ સુધારવાને માટે યથાશકિત પ્રયાસ કરે છે. છતાં એ મનુષ્યની ચેગ્યતા–પાત્રતા પોતાની શકિત ઉપરાંત અસાધ્ય હોય તે તેની ઉપેક્ષા કરે છે.
ઉપરોક્ત હેતુને અવલંબીને સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયા પછીની જે સ્થિતિ ચતુર્થ અને પંચમ પદમાં દર્શાવી છે તે યથાર્થ છે. સમ્યકતવાન આત્માની સર્વ કરી મુક્તિરૂપ સાયને સન્મુખ રાખીને જ હોય છે. એ સમ્યમ્ દશનરૂપ ગુણની પ્રાપ્તિ જ એવી સ્થિતિનું કારણ છે. અને પોતાની નિર્મળ જ્ઞાનરૂપ સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરવી આપવાનો અમોઘ ઊપાય છે. દુનિયાના જે જે પ્રસંગેને સમ્યકત્વવાન આત્માને મેળાપ થાય છે તેમાં સાક્ષીરૂપે રહી તે તે કાર્યોને ઉચિત ન્યાય આપે છે પરંતુ તેમાં પણ જે કાંઈ અગ્ય અને અનુચિતપણું વિષય કષાય અને પ્રમાદના દેથી ઉપલબ્ધ થયું હોય તેને માટે પશ્ચાતાપ કરે છે અને તેને આત્મા તેવા પ્રસંગેની ઠેકરેથી સાવચેત થતું હોય છે; સાધ્યષ્ટિ તે આનું નામ છે નિશુકપણું તે સમ્યગદર્શનની હયાતીમાં નાબૂદ થઈ ગયેલું જ હોય છે; અનાદિકાળથી જે મન મર્યાદા વગરના વિષે કરતું હતું તે હવે કાંઈક સ્વરૂપમાં મર્યાદામાં આવી જાય છે, કેટલીક સ્થિતિમાં અપરિમિત વિકલપને રેકી શકવાના સામર્થ્યવાળું બને છે અને મનોબળમાં આ પ્રકારે વિજળીને ઝણઝણાટ થવાથી તે અધિક વેગવાઈ બને છે. કેમકે કુવિકલ્પ આવતાંની સાથેજ સાધ્યદષ્ટિ તરફ આત્માનું લક્ષ્યબિંદુ રહેવાથી તે વિકલ્પને વધતાં અટકાવે છે અથવા તે ન અટકી શક્યા તે નિરાશાવક પુનઃજાગૃત થઈ ભવિષ્યમાં તેના ઉપર વિજય મેળવવા માટે બળને સંચય કરે છે. આ કાર્ય તેની પ્રવૃત્તિ ઉપર અસર કરે છે, તેથી જ સાધ્ય દષ્ટિવડ આ આત્માની ઉત્તરોત્તર પ્રગતિ થતી હોયજ છે. સાધદષ્ટિ એ આત્માને ગુણસ્થાને ઉપર ચડ
