________________
રy
આબાદ હિંદુસ્તાન!
પરિશિષ્ટ
અંગ્રેજોના આ દેશમાં આવ્યા પછી વસ્તુસ્થિતિ એવી બનતી ગઈ છે કે, લોકોને ઉદ્યોગધંધા છેડીને મોટી સંખ્યામાં ખેતી ઉપર જ વધારે ને વધારે નભતા થઈ જવું પડયું છે. આ વિષય લેકટેનન્ટ કર્નલ એસને સારી રીતે ચર્ચો છે. તે કહે છે: “ એક વાર હિંદુસ્તાનના બધા જ ઉદ્યોગ ઘણી આબાદ સ્થિતિમાં હતા, યુરોપિયને આ દેશમાં કાંઈ તેના કાચા માલથી ખેંચાઈને આવ્યા નહોતા. તેઓ તે તેને પાકે માલ ખરીદવા માટે આવ્યા હતા. મેગલ બાદશાહે દેશના બધા ઉદ્યોગોને ખૂબ જ આશ્રય અને ઉત્તેજન આપતા. આ દેશના અસલીન અને રેશમી કાપડની કીર્તિ એશિયા તેમજ યુરોપમાં ચારે બાજુ ફેલાયેલી હતી.
હિંદુસ્તાનનાં શહેરે પણ વિશાળ તથા ભવ્ય હતાં. ઈ. સ. ૧૭૫૭માં કલાઈવ જ્યારે બંગાળની જૂની રાજધાની મુર્શિદાબાદમાં પહેલવહે દાખલ થયો, ત્યારે તેણે લખ્યું છે, “ આ શહેર લંડન જેટલું જ વિશાળ, વસ્તીવાળું તથા સંપત્તિપૂર્ણ છે. માત્ર તફાવત એટલો જ છે કે લંડન કરતાં મુર્શિદાબાદમાં અસંખ્ય ગણી મોટી સંપત્તિવાળા કેટલાય લોકે છે.”
“પરંતુ હવે તે ૨૫ કરોડની વસ્તીમાંથી માત્ર ૫૫ લાખ જેટલો માણસ જ ૫૦,૦૦૦ થી વધારે વસ્તીવાળાં શહેરમાં રહે છે. કુલ વસ્તીને જ ભાગ તે ગામડાંમાં જ
લેઓની ખરી આવક
૨૩૫ રહે છે. હું ઢાકા શહેરને જ દાખલો આપુ. ૧૦૦ વર્ષ પહેલાં ઢાકાને વેપાર દર વર્ષે ૧ કરોડ રૂપિયાને હતે. અને તેની વસ્તી બે લાખ માણસની હતી. ઈ. સ. ૧૭૮૭ માં ઢાકાએ એકલાએ ૩૦ લાખ રૂપિયાનું ભલીન ઈગ્લેંડ ચડાવ્યું હતું. પરંતુ ઈ. સ. ૧૮૧૭માં તે તે ચડતું તદ્દન બંધ થઈ ગયું હતું. કાંતવાના અને વણવાના જે ઉદ્યોગે હજારો લેકેને ધંધેરોજગાર પૂરો પાડતા, તે હવે બિલકુલ નાશ પામી ગયા છે. જે કુટુંબ પહેલાં પૈસાદાર સ્થિતિમાં હતાં, તે હવે ગરીબ બની ગયાં છે તથા શહેર છોડીને ગામડાંમાં ખેતીની જે કાંઈ આવક મળે તેના ઉપર જીવવા ચાલ્યાં ગયાં છે. અત્યારે ઢાકાની વસ્તી માત્ર ૭૯,૦૦૦ માણસની જ છે.
“ આ સ્થિતિ આખા જ દેશની છે. બીજી બાજુ ખેતી ઉપર વસ્તીને બેજે વધતો જાય છે. દેશ પરદેશ સાથે વેપાર હવે માત્ર દેશમાંથી બહાર જતા કાચા માલને અને પરદેશથી તૈયાર આવતા પાકા મોલને જ રહ્યો છે. દેશની જમીન વધારે પ્રમાણમાં સતત લેવામાં આવતા પાકેથી સત્વહીન બનતી જાય છે અને પરદેશીઓની હરીફાઈથી હિંદનાં બજારો પરદેશી માલથી ઊભરાઈ જાય છે.
“ દેશમાં કારીગરોની સંખ્યા કેટલી ઘટી ગઈ છે તથા તે સ્થિતિ કેવી હાનિકારક છે, તેને ખ્યાલ દેશના લોકોને પૂરેપૂર છે કે નહિ તે વિષે મને શંકા છે. વસ્તીગણતરીના આંકડા ઉપરથી માલૂમ પડે છે કે, ઈગ્લેંડમાં પુરુષોની વસ્તીમાંથી કુલ ૧૯૯૬ ટકા ભાણુ ઉદ્યોગહુન્નરમાં લાગેલા છે; જ્યારે બંગાળમાં માત્ર ૧૭ ટકા જેટલા લોકો જ તે કામ કરે છે. બીજી બાજુ ખેતીમાં લાગેલી પુરુષ
www.
For Private
Personal use only
in Education Interna
