________________
(૧૨) નિશ્ચયધર્મધ્યાન (ધર્મ-સ્વભાવ, ધ્યાન-એકાગ્રતા) પોતાના શુધ્ધ સ્વભાવમાં એકાગ્રતા તે નિશ્વય ધર્મધ્યાન છે. જેમાં ક્રિયાકાંડના સર્વ આડંબરોનો ત્યાગ છે એવી અંતરંગક્રિયાના આધારૂપ જે આત્મા તેને, મર્યાદારહિત તથા ત્રણે કાળના કર્મોની ઉપાધિરહિત એવા સ્વરૂપે જે જાણે છે તે જ્ઞાનની વિશેષ પરિણતિ કે જેમાં આત્મા પોતાના આશ્રયમાં સ્થિર થાય છે તે નિશ્ચય ધર્મધ્યાન છે, અને તે જ સંવરનિર્જરાનું કારણ છે. (૧૩) વ્યવહાર ધર્મધ્યાન તે શુભભાવ છે, કર્મના ચિંતવનમાં મન લાગ્યું રહે એતો શુભ પરિણાગરૂપ ધર્મધ્યાન છે. જેઓ કેવળ શુભપરિણામથી મોક્ષ માને છે તેમને સમજાવ્યા છે કે શુભ પરિણામથી અર્થ વ્યવહાર ધર્મધ્યાનથી મોક્ષ થતો નથી. (૧૪) શુકલધ્યાનના ચાર ભેદ: પૃથકત્ત્વવિર્તક,એકજ્વવિર્તક, સૂક્ષ્મક્રિયાપ્રતિપાતિ, અને સુપરતક્રિયાનિવર્તિ એ ચાર ભેદ શુકલધ્યાનનાછે. (૧૫) સારઃ જીવ આજે પણ ત્રિરત્નવડે શુધ્ધાત્માને ધ્યાવીને દેવપણું પામે છે અને ત્યાંથી આવીને મનુષ્ય થઈ મોક્ષ પામે છે. માટે પંચમકાળમાં અનુત્તમ સંહનનવાળા જીવોને પણ ધર્મધ્યાન થઈ શકે છે.
| ધર્મધ્યાન (૧) આ કાળમાં પણ આત્મધ્યાન થઈ શકે છે. જો ધ્યાન નથી તો ધર્મ નથી. સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર આત્માના ધ્યાન દ્વારા જ પ્રગટ થાય છે. ધ્યાન વગર મોક્ષમાર્ગજ નથી હોતો. (૨) આત્માના ધ્યાનમાં જ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થાય છે. જે આત્માના ધ્યાનનો નિષેધ કરે છે, તે સમ્યગ્દર્શનનો જ નિષેધ કરે છે. જે આત્મધ્યાનનો સ્વીકાર નથી કરતો તે સમ્યગ્દર્શન રહિત છે. મિશ્રાદષ્ટિ છે. એનામાં આત્માની શુધ્ધિ પ્રગટ કરવાની યોગ્યતા નથી. (૩) મિથ્યાદષ્ટિ જીવ સંસાર સુખમાં જ લીન રહે છે. અર્થાત તે રાગમાં જ લીન રહે છે. એટલે માટે તેને રાગરહિત આત્માના અતીન્દ્રિયસુખની એટલે કે ધ્યાનની ખબર જ નથી. એ તો રાગમાં લીન થઈને શુભરાગને જ ધર્મ માની બેઠો છે.
