________________
ધ્યાન (૧) “જ્ઞાનમાત્ર આત્મામાં લીન થવું, તેનાથી સંતુષ્ટ થવું અને તેનાથી જ તૃપ્ત થવું,-એ પરમધ્યાન છે. (૨) જ્ઞાન-અને આનંદ તે આત્માનો સ્વભાવ છે અને તે ભગવાન આત્મા સ્વભાવવાના છે. આવા જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવી આત્મામાં લીન થવું, તેનાથી જ સંતુષ્ટ થવું અને તેનાથી જ તૃપ્ત થવું એ પરમધ્યાન છે. (૩) વિકલ્પ છૂટીને નિર્વિકલ્પ દશામાં ધ્યાનમાં આવો જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવ આવે છે એમ કહેવું છે. જુઓ મૂળ આનું નામ આત્મધ્યાન છે. (૪) વિકલ્પાત્મક નિર્ણય પછી જ્યારે વિકલ્પની ધારા સમાપ્ત થઈ જાય છે ત્યારે ધ્યાનની નિર્વિકલ્પ દશા પ્રગટ થાય છે. માત્ર જ્ઞાનની પર્યાયમાં સૌથી ભિન્ન ભગવાન આત્મા જણાય છે, તે ધ્યાન છે. (૫) અનાદિથી તારું ધ્યાન જે પરલક્ષમાં વળેલું છે એ તો આર્ત-રૌદ્રધ્યાન છે, રાગદ્વેષની પરિણતિ છે. એદુઃખકારી છે. માટે હવે ત્યાંથી તારી જ્ઞાનની પયયન પાછીવાળી, અંતર્લીન થતાં ધર્મધ્યાન પ્રગટ થાય છે. (૬) તે ધર્મધ્યાનના બે પ્રકાર છે. ૧) નિશ્ચય અને ૨) વ્યવહાર. વસ્તુનુંઆત્માનું પરમ ધ્યાન તે નિશ્ચય ધ્યાન છે. ધર્મનો ઘરનાર ધર્મી જ્યાં પડ્યો છે, દ્રવ્ય-ગુણ જ્યાં પરિપૂર્ણ પડયા છે ત્યાં એકાગ્રતા કરી-લીન થવું તે નિશ્ચય ધર્મધ્યાન છે અને જે શુભવિકલ્પ છે તે વ્યવહાર ધર્મ ધ્યાન છે. (વ્યવહાર ધર્મધ્યાન એ માત્ર આરોપીત કથનમાત્ર ઘર્મધ્યાન છે અને તે ધર્માને- જ્ઞાનીને હોય છે). (૭) “ચિંતનિરોણો ધ્યાનએક+અગ્ર-નામ એક આત્માને દષ્ટિમાં લઈને તેમાં લીન થતાં ચિંતાનો-વિકલ્પનો વિરોધ થઈ જાય છે એનું નામ ધ્યાન છે. વસ્તુ પૂર્ણાનંદનોનાથ પરિપૂર્ણ સ્વભાવે પ્રભુ આત્મા છે. એમાં એકાગ્ર થઈ તેમાં જ લીન થવું તે પરમધ્યાન છે. (૮) ૩ત્તમસંહનનāUચિંતા નિરોથો ધ્યાનમતિર્મુદ્ર | ઉત્તમ સંહનનવાળાને અંતર્મુહૂર્તસુધી એકાગ્રતાપૂર્વક ચિંતાનો નિરોધ તે ધ્યાન છે.
૧. ઉત્તમ સંહનન વૃષભનારાચ સંહનન-મોક્ષ પામનાર જીવને આ
સંહનન હોય.
