________________
૨. એકાગ્ર : એકાગ્રનો અર્થ મુખ્ય, સહારો, અવલંબન, આશ્રય પ્રધાન અથવા સન્મુખ થાય છે. વૃત્તિને અન્ય ક્રિયાથી ખેંચીને એક જ વિષયમાં રોકવી તે એકાગ્ર ચિંતા નિરોધ છે અને તે જ ધ્યાન છે. જ્યાં એકાગ્રતા નથી તે ભાવના છે.
૩. આ સૂત્રમાં ધ્યાતા, ધ્યાન, ધ્યેય (જ્ઞાતા, જ્ઞાન, શેય) નો કાળ એ ચાર બાબતો નીચે પ્રમાણે આવી જાય છે.
૧) ઉત્તમ સંહનનધારી પુરુષ તે ધ્યાતા.
૨) એકાગ્ર ચિંતાનિરોધ તે ધ્યાન.
૩) જે એક જ વિષયને પ્રધાન કર્યો તે ધ્યેય.
૪) અંતર્મુહૂર્ત તે ધ્યાનનો ઉત્કૃષ્ટ કાળ. મુહૂર્ત એટલે ૪૮ મિનિટ. ૪૮ મિનિટમાં એક સમય ઓછો તે ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત છે.
૪. જે જ્ઞાન ચળાચળતા રહિત અચલ પ્રકાશવાળું અથવા દેદિપ્યમાન થાય છે તે ધ્યાન છે.
(૯) જુઓ પહેલાં પૂર્ણ સ્વરૂપ પ્રભુ આત્માની ધ્યાનમાં પ્રાપ્તિ તે ધ્યાનની પ્રથમ દશા છે, અપૂર્ણ દશા છે. તેનાથી વર્તમાન આનંદ અનુભવાય છે. અને પછી થોડાજ કાળમાં એટલે ધ્યાન જામતાં જામતાં પરિપૂર્ણ દશા થતાં જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે અર્થાત્ તેમાં પૂર્ણ જ્ઞાન અને પૂર્ણ આનંદની પ્રાપ્તિ અનુભવાય છે.
(૧૦) બે પ્રકારનો મોક્ષમાર્ગ : સાચો અને આરોપીત મુનીને ધ્યાનમાં પ્રાપ્ત થાય છે. શુધ્ધ, રત્નત્રય સમ્યગ્દર્શન- જ્ઞાન-ચારિત્ર તે નિશ્ચય (સત્યાર્થ) મોક્ષમાર્ગ છે જ્યારે તેની સાથે જે રાગ બાકી રહે છે તે વ્યવહાર (આરોપીત) મોક્ષમાર્ગ છે. આ બન્ને મોક્ષમાર્ગ પ્રભુ ! તને ધ્યાનમાં પ્રાપ્ત થશે. બ્રહ્મલીન પુરુષ જ પરમાનંદને અનુભવે છે.
(૧૧) ચોથા અને પાંચમાં ગુણસ્થાને જે ધર્મધ્યાન છે તેનાથી ગુણસ્થાનને લાયક સંવર-નિર્જરા થાય છે. છઠ્ઠા ગુણસ્થાને વિકલ્પ હોય છે. પણ ત્યાં વિકલ્પનું સ્વામિત્ત્વ નથી અને સમ્યગ્દર્શનની દઢતા થઈને અશુભરાગ ટળતો જાય છે તેથી તેટલે દરજ્જે ત્યાં ધર્મ ધ્યાન છે. ખરેખર જે શુભભાવ હોય તે તો બંધનું કારણ થાય છે, તે ખરું ધર્મધ્યાન નથી.
