________________
કમળ રોગના કારણે અને ઉપચારે
અતિ પિત્તકારક પદાર્થો ખાવાથી પિત્ત, લેહી અને માંસ એ દૂષિત થવાથી ચામડી, નખ અને મોટું એ પીળા હળદર જેવા થાય છે. મળ-મૂત્ર રક્તવર્ણ અને પિત્તવર્ણ થાય છે અને બળતરા, અપચો, દૂબળાપણું વગેરે થાય તે કમળાનાં લક્ષણો છે. આ રોગ ઘણે જ જાણીતો થઇ ગયો છે.
કમળો અને પાંડુ સાથે જ હોય છે. લીવર (યકૃત) જ્યારે બગડી જઈ પોતાનું કાર્ય કરતું અટકે ત્યારે આ દર્દ દેખા દે છે.
પિત્ત રંગે પીળાશ પડતું અને સ્વાદે કડવું હોય છે. અને આપણું શરીરમાં ૨૪ કલાકમાં ૮૦ થી ૧૦૦ તોલા જેટલું તૈયાર થાય છે. ખાસ કરીને ભોજન બાદ તેનું પ્રમાણ વધી જાય છે. પિત્તાશયમાં વધી પડેલું પિત્ત, પિત્તાશય સંકુચિત થતાં નીચે આંતરડામાં જાય છે. જે આ ક્રિયા ન થાય તે આંતરડામાં ચરબીનું પાચન વગેરે ક્રિયા બરાબર થઈ શકે નહિ. અને આંતરડાની મળ આગળ ધકેલવાની ક્રિયામાં પણ ખલેલ પહોંચે છે.
આ રીતે નીરોગી યકૃતમાંથી નીકળનારી પિત્તવાહિનીઓ દ્વારા પિત્ત અંતરડામાં જાય છે, પરંતુ
જ્યારે આ માર્ગમાં કાંઈ અડચણ ઉભી થાય ત્યારે પિત્ત આંતરડામાં ન જતા રક્તમાં મળી જાય છે અથવા તે યકૃત અને પિત્તાશયમાંથી નીકળતી પિત્તવાહિની જ્યાં ભેગી થાય છે, ત્યાં જે કંઈ અવરાધ ઊભો થાય તે ૫ણુ પિત્ત અંતરડામાં ન જતાં રક્તમાં મળી જાય છે, અને રક્ત સાથે મળી ગયેલ પિત્તના પ્રભાવથી કમળાનો વ્યાધિ થઈ આવે છે. મુખ્ય વાહિનીમાં અવરોધ થતાં બધું જ પિત્ત લોહીમાં ભળી જાય છે, તેથી કમળો રવીસ કલાકમાં જ દેખાય છે. - આ રીતે ઉત્પન્ન થયેલ કમળો ત્યારે ઘણો જ જાનો બની જાય છે, ત્યારે “કુમ્ભકામલા' નામથી ઓળખાય છે. જેમાં પેટ એટલે કે “ઘડા” જેવું મોટું અને કમળાનાં સાધારણુ બધાં ચિદન સાથે હાથ, પગ, ગાલ અને આખા શરીરે સોજો આવે છે. અને સાથે જ શરીરમાં રૂક્ષતા, દાહ, વમન, બકારી, હાથપગની ત્રાડ, અતિસાર વગેરે દર ઊભાં થાય છે. આ રોગી ભાગ્યે જ બચે છે. - હવે આપણે તેના ઉપચારો વિશે વિચારીએ. આયુર્વેદશાસ્ત્ર કહે છે કે :
આર્ય વૈદ્ય પં. મિલિન્દ કમળાને દર્દી ફક્ત ઘી, દૂધ અને ભાતનું સેવન કરે અને મીઠાનો સંપૂર્ણ પણે ત્યાગ કરે તો જેમ વાયુ વાદળને વિખેરી નાખે તેમ કમળાનો નાશ થાય છે. આ સાથે જૂના ચોખા, જવ, ઘઉં, તુવેર, મગ, પરવળ, મસૂર, મોસ બી, ખાટાં લીબુ, પાલખ, દૂધી, દાડમ, તાંદળજાની ભાજી, શેકેલા ચણ વગેરે ખાવાથી અને હલકી કસરત તથા ખુલ્લી હવામાં વિહાર કરવાથી આ દર્દમાં ફાયદો થાય છે.
અપથ્ય : ચા, પાન, બીડી, તમાકુ, ગાંજો, ભાંગ, ભાજીપાલો, હિંગ, તીખું, ખાટું, ઉષ્ણ અન્ન, બરફ અને બીજા પિત્તવર્ધક પદાર્થો ન ખાવા તથા તડકામાં હરવું ફરવું નહિ.
(૧) આંખોમાં કુબાન (કુકરપાડાનાં) પાંદડાનો સ્વરસ અજ અને તે જ રસ ગાળી ત્રણેક ટીપાં નાકમાં નાખો, જેથી નાક વાટે પિત્ત નીકળી થોડા દિવસમાં જ ફાયદો થાય છે.
(૨) ગળાનાં પાનને રસ છાશમાં મેળવી તેમા થોડી સાકર નાખી પીવો.
(૩) ફુલાવેલી ફટકડી ૪ થી ૫ રતી થોડી સાકર સાથે સવાર-બપોર-સાંજ પાણી સાથે ફાકવાથી કમળો મટી જાય છે.
(૪) રસવંતી પાણીમાં ૬ રતીભાર ઓગાળી, થોડું મધ નાખી ચાટવાથી કમળો મટે છે.
(૫) તાંદળજાને રસ શેર , સાકર શેર ૦૧, બને એકરસ કરી પીવાથી પણ કમળે દૂર થાય છે.
આ બધા સામાન્ય તાત્કાલિક અજમાવવાના ઉપચારો થયા. તેનાથી શરૂઆતને રોગ મટી જાય છે. પણ જ્યારે રાત્રે ઘર ઘાલ્યું હોય ત્યારે લોહયુક્ત દવાઓ આપવી વધુ હિતાવહ છે, જેથી રાગ પણ દૂર થાય છે, અને વળી ગુમાવેલી શક્તિ પણ મળે છે. આવી દવાઓમાં તાપ્યાદિ લેહ, નવાયસ લોહ કે લક્ષ્મીવિલાસ રસ અને આરોગ્યવર્ધિની જેવી દવાઓ મુખ્ય છે.
કુમ્ભકામલાના દર્દીએ ૧૦ થી ૧૨ રતી શિલાજિત ગાયના મૂત્રમાં સવાર-સાંજ લેવાથી સારો ફાયદો થાય છે.
ઘણી વખત સામાન્ય ઉપચારોથી પણ આવા દર્દીઓને સારો ફાયદો થાય છે. નં. ૩ નો પ્રયોગ કમળાના ઘણા દર્દીઓને હિતાવહ સિદ્ધ થયો છે. વળી તે પ્રયોગ ગમે ત્યારે યોજી શકાય છે.
