Book Title: Shikshan Aur Charitra Nirman
Author(s): Vidyavijay
Publisher: Vijaydharmsuri Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/035259/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI yazovijayajI jaina graMthamALA dAdAsAheba, bhAvanagara. phona : 0278-2425322 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiM 271 ra granthamAlA pu0 63 zikSaNa aura caritra-nirmANa lekhaka -- munirAja vidyAvijaya jI zivapurI vIra saM0 2476] dharma saM0 28 [vi0 saM0 2007 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : satyanArAyaNa paMDyA, maMtrI, zrI vijayadharma sUri granthamAlA: zivapurI, ( madhyabhArata ) bambaI nivAsI zrIyuta sumaticandra zivajI bhAI kI Arthika sahAyatA se mudrita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ' mudraka, rAma ujAgara pANDeya, mADarna priMTiMga presa; tarakara www.umaragyanbhandar.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa aura caritra-nirmAkha ( lekhaka - munirAja zrI vidyAvijaya jI, zivapurI ) / mAnava jAti ke sAtha zikSaNa kA sambandha hamezA se calA AyA hai / koI aisA samaya nahIM thA, jabaki manuSya ko zikSaNa na diyA jAtA ho / saMsAra parivartanazIla hai, isalie zikSaNa kI paThana-pAThana praNAlI meM, evaM pAThyakrama tathA anyAnya sAdhanoM meM parivartana avazya hotA rahA hai / kintu zikSaNa, yaha to anivArya vastu banI rahI hai / " AvazyakatA AviSkAra kI jananI hai" / jisa-jisa samaya jisa cIja kI AvazyakatA utpanna hotI hai, usa samaya usa cIja kI utpatti anAyAsa ho hI jAtI hai / " kAraNa ke binA kArya kI utpatti nahIM hotI" / kisI bhI deza meM, kisI bhI samAja meM balki kisI bhI kuTumba aura vyakti meM bhI, jo-jo pravRttiyA~ hotI haiM, ve saba sahetuka hI huA karatI haiN| zikSaNa, eka yA dUsarI rIti se sabhI dezoM, samAjoM aura vyaktiyoM meM huA, hotA AyA aura ho rahA hai / kintu jaise usake tarIkoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM-praNAlikAoM meM pharka rahA hai, usI prakAra usake hetuoM meM bhii| zikSaNa kA hetu ___bhAratavarSa AdhyAtmika pradhAnatA rakhane vAlA deza hamezA se rahA hai / Izvara, puNya, pApa Adi kI bhAvanA ko sAmane rakha kara hI usakI pratyeka pravRtti Aja taka rahI hai| aura yahI usakI saMskRte hai| vyaktigata svArtha, lobha Adi ke kAraNa burA kAma karate hue bho, usako burA samajhanA, evaM pApa samajhanA, yaha ' bhArata kI saMskRti kA mukhya lakSaNa rahA hai| bhAratIya zikSaNa ke hetu meM bhI AdhyAtmikatA kI bhAvanA hI pradhAna rahI hai| "sA vidyA yA vimuktaye" "Rte jJAnAt na muktiH " ye usa sidvAnta ke pratIka haiN| "vahI vidyA, vidyA hai jo mukti ke lio sAdhanabhUta ho" tathA "jJAna-vidyA ke binA mukti nahIM hotI" yaha dikhalA rahA hai ki zikSaNa meM hamArA hetu AtmakalyANa kA thA-Ivara ke nikaTa pahu~cane kA thA aura usI hetu ke pa.raNAma-svarUpa hamAre sAmane yaha vartavya rakkhA gayA thA ki "mA devA bhava," "patRdevo bhava", Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "AcArya devo bhava," "atithidevo bhava," "dharmaJvara" "satyam vada" ityAdi / zikSaNa kA kSetra pavitra kyoM ? mAnava ko saccA mAnava banAne ke lie hI hamArA zikSaNa,zikSaNa kA kArya karatA thA / aihika-sukha to usake antargata thA / vaha anAya pa hI mila jAtA thA / bhautika sukhoM kA lakSya bhAratIya-zikSaNa meM nahIM thA, phira bhI bhAratIya prajA una sukhoM - vaMcita bhI nahIM rahatI thI, kyoMki AdhyAtmikatA-Atmikazakti--eka aisI cIja hai jisake Age koI bhI siddhi hasta ta hue binA nahIM rahatI, isIliye bhAratavarSa meM zikSaNa ko satra se adhika pavitra kSetra mAnA hai| vidyAguru kA mahAva prAcIna kAla meM vidyA, vidyAguru aura vidyArthI, isa tripuTI kI ekatA hotI thI / bidyArthI vidyA ke upArjana meM vidyA-guru ko eka mahatva kA sthAna mAnatA thaa| vidyA kI prApti meM vidyA-guru kI kRpA aura AzIdi ko hI pradhAna kAraga mAnatA thA / aura isI kAraNa se unake prati ananya zraddhA aura bhakti rakhatA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) guru ke guNa ziSya meM AnA, yaha Avazyaka thA / guru kI kRpA ke sivAya yaha kaise ho sakatA hai ? yaha bhAratIya saMskRti thii| yahI kAraNa thA ki 'gurukula vAsa' AvazyakIya samajhA jAtA thA / upaniSadoM aura jainAgamoM meM aise 'gurukulavAsa' kA bahuta mahatva batAyA gayA hai| "vidyA vinaya se prApta hotI hai" yaha hamAre deza kI zraddhA kA eka pratIka rahA hai| vinaya-hIna vidyArthI kI kyA dazA hotI hai, isakA sundara citraNa jainoM ke uttarAdhyayana-sUtra ke prathama-adhyayana meM pAyA jAtA hai / vidyArthiyoM ke caritra-nirmANa kI yahI prAthamika bhUmikA hai| prAcIna-zikSaNa-paddhati meM isakA prAdhAnya thA / prAcIna zikSaNa saMsthAe~___upaniSad aura jainAgamoM meM prAcIna zikSaNapaddhati ko jo varNana pAyA jAtA hai , usameM gurukula, athavA AzramoM kA kAphI varNana AtA hai / prAcIna kAla meM zikSaga kI jo saMsthAe~ pracalita thIM, unameM mukhya Azrama the / ATha varSa kI umra se bAlakoM ke zikSaNa aura caritra-nirmANa kA kArya aise hI AzramoM meM prArambha hotA thA / yadyapi itihAsoM meM vidyApIThoM kA varNana bhI AtA hai, jinameM nAlandA, mithilA, banArasa, vijayanagara, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vallabhIpura aura takSazilA Adi sthAnoM ke vidyApIThoM kA kAphI ullekha milatA hai / ve vidyApITha Aja ke vizva vidyAlayoM ke sthAna meM the / dasa-dasa hajAra chAtroM kA rahanA, pandraha sau zikSakoM kA par3hAnA, sAmAjika, Arthika, rAjanaitika, aitihAsika, bhaugolika Adi aneka viSayoM kA ucca-koTi kA jJAna karAnA yaha una vidyArpa ThoM kA kAryakSetra thaa| kintu caritranirmANa kA kArya, jo ki vAlyAvasthA se honA Avazyaka hai, vaha to una AzramoM meM hI hotA thA / ina AzramoM kI saMkhyA bhAratavarSa meM saikar3oM kI nahIM, sahasroM ke parimANa meM thIM / itihAsakAroM kA kathana hai ki, jaba aMgrejoM ne baMgAla para apanA adhikAra jamAyA, usa samaya kevala baMgAla meM assI hajAra (80,000) Azrama the / kahA jAtA hai ki pratyeka cArasau (400) manuSyoM kI bastI ke Upara eka-eka Azrama thA / Aja bhI baMgAla ke kisa-kisI grAma meM aise Azrama kA namUnA milatA hai / jisako 'baMgIya-bhASA' meM "Tola" kahate haiN| ye Azrama kisa prakAra se calAye jAte the, kauna calAte the, kahAM taka vidyArthI rahate the ityAdi AvazyakIya bAtoM kA ullekha karanA isalie jarUrI samajha rahA hU~ ki, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) pAThakoM ke khyAla meM yahabAta A jAya ki caritra-nirmANa ke lie kaise vAtAvaraNa kI AvazyakatA hai ? prAcIna Azrama (gurukula): - prAcIna samaya ke Azrama, jinako 'gurukula' kahA jA sakatA hai, ve sAdI aura pavitra vAtAvaraNa ke pratIka the / na bar3e 2 makAna the, na pharnIcara kA ThATa thA | sundara vRkSa-vATikAoM meM bane hue miTTI ke sAde makAnoM meM, ye Azrama calate the / guru-ziSyoM kA sambandha mAno kauTumbika sambandha thA / ina AzramoM ko calAne vAle gurU bhoga-vilAsoM meM lipta, zRGgAra ke putale, vyasanoM se bhare hue sAMsArika vAsanAoM meM rahane vAle gRhastha nahIM the / ve tyAgI, saMyamI, jitendriya vAnaprastha atha virakta RSi the / uttama saMskAra vAle, zuddha gRhasthAzrama ko pAlana karane vAle mAtA pitA, chaH sAta varSoM taka apane baccoM meM sundara saMskAra DAla karake vidyAyana ke lie aise pavitra vAtAvaraNa vAle AzramoM meM- gurukuloM meM rakhate the / kahA jAtA hai ki adhika se adhika 44 ( cavAlIsa ) aura kama se kama 25 (paccIsa) varSa taka ina AzramoM meM ve bAlaka rahate the / yaha vaijJAnika anubhava siddha satya hai ki vAtA - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varaNa kA prabhAva mAnava jIvana para par3e binA nahIM rahatA / sAMsArika vAsanAoM se dUra rahane vAle, prakRti kI goda meM krIr3A karane vAle; tyAgI-saMyamI-gurujana kI sevA meM lage rahane vAle; vicAra, vANI aura AcaraNa eka hI prakAra ke rakhane vAle guruoM kA pratidina sadupadeza zravaNa karane vAle unake pavitra nIvana se preraNA prApta karane vAle aura varSoM taka-yauvana kI ghora-ghATI se pAra ho jAne taka--brahmacarya kA pAlana karate hue eka hI guru ke Adarza ko sAmane rakhakara, vidyAdhyayana ke sAtha apanA caritra nirmANa karane vAle, una bhAratIya bAlakoM yuvakoM aura vIroM kA kaisA caritra-nirmANa huA karatA hogA, yaha dikhalAne kI AvazyakatA hai kyA ? aise AzramoM meM zAstra-vidyA aura zastra-vidyA donoM sikhalAI jAtI thii| zAstra-vidyA AtmikajJAna ke lie hotI thI, aura zastra-vidyA rakSaNa ke lie hotI thI / kisI ko hAni pahu~cAne ke lie nahIM / kuTumba, deza aura AtmarakSA kA jaba-jaba prasaMga A par3atA thA, taba ve zastra-vidyA kA prayoga bhI karate the| eka hI guru kA Adarza sAmane rahane se caritra-nirmANa meM vibhinnatA bhI nahIM hotI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) vidyApIThaH aise AzramoM se lAbha uThAne ke pazcAt , jo uccakoTi kI bhinna 2 viSayoM kI vidyA prApta karanA cAhate the, ve loga una vidyApIThoM meM sammilita hote the, jinakA saMkSepa meM maiMne ullekha Upara kiyA hai| AdhyAtmika bhAvanAyukta, sundara caritra-nirmANa hone ke bAda, manuSya kahIM bhI athavA kisI bhI kAryakSetra meM utare, usake patana hone kI sambhAvanA bahuta kama rahatI hai / kahA jAtA hai ki, ina vidyApIThoM meM adhyApana kA kArya prAyaH bauddha evaM anya sAdhu mahAtmA karate the / ina vidyApIThoM ke saMrakSaka bar3e bar3e rAjA mahArAjA the / inako calAne ke lie kaI gAMvoM kI Avaka hotI thI / jisase na to vidyApIThoM ke saMcAlakoM ko Arthika-cintA hotI thI aura na vidyArthiyoM ko vidyAdhyayana ke lie dravya kA bojha uThAnA par3atA thA / pAzcAtya saMskRti kA prabhAva saikar3oM varSa pahale kI bAteM aba to mAtra zAstra aura bhUtakAlIna itihAsa kI bAteM raha gaI haiM / samaya kA parivartana ho gayA / sadiyoM se hamArA deza vibhinna saMskatiyoM ke AdhIna rahA, hamArI vidyA, hamArI saMskRti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ; &) hamArA rakSaNa, hamArI dhArmikatA, hamArI artha saMpatti sabhI dUsaroM ke Ardhana rahI, aura so bhI aise logoM ke AdhIna rahI, jinakA dhyeya hama se viparIta, jinakI saMskRti hamase viparIta, balki saMkSepa se yahI kahanA cAhie ki caritra-nirmANa ke sAtha meM saMbaMdha rakhane vAlI kiMvA mAnava jIvana kI saphalatA se saMbandha rakhane vAlI, sabhI bAteM hamase viparIta ! eka saMskRti jIvana meM bhautikavAdako - jar3avAda ko pradhAnatA detI hai, aura dUsarI saMskRti (bhAratIya saMskRti) AdhyAtmikavAda ko / eka bhoga kI upAsikA hai, to dUsarI tyAga kI, saMyama kii| eka svArthasiddhi ke lie dUsare kA sarvanAza sikhAtI hai, to dUsarI, dUsare ke sukha ke lie svArtha kA bhI balidAna sikhAtI hai / isa prakAra donoM saMskRtiyoM kA saMgharSaNa hI hamAre deza ke patana kA kAraNa ho rahA hai / jina mahAnubhAvoM ke Upara caritra-nirmANa aura saMskRti - rakSaNa kI vizeSa javAbadArI hai ve prAyaH bhAratIya saMskRti se viparIta saMskRti meM pale pose hone ke kAraNa, hamAre deza ke liye jo bAteM burI haiM - patana ke kAraNabhUta haiM, unheM bhI protsA na de rahe haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) udAharaNa ke taura para-jaise sinemaa| kauna nahIM jAnatA ki corI, jhUTha, prapaMca, vyabhicAra Adi saMsAra kI sArI burAiyAM sinemA sikhAtA hai ? jahAM hamArI saMskRti mAtA bahana aura yuvatI putrI ke sAtha, eka Asana para baiThane kA putra, bhAI aura pitA ko bhI niSedha karatI hai, vahAM kisI bhI strI ke sAtha, kisI bhI prakAra baiThane, ghUmane aura saira bihAra karane kI pravRtti kahAM se calI ? jahA~ kulazIla kI samAnatA aura bhinna gotra ko dekha kara vivAha zAdiyAM karane kI saMskRti thI, vahAM hara kisI ke sAtha hara kisI samaya aura hara kisI prakAra sambandha (lagnanahIM) jor3a kara varNa saMkara prajA utpanna karane ko kisane sikhAyA ? jahAM kisI bhI para-strI ke sAmane netra se netra milA kara bAta karanA bhI anucita samajhA jAtA thA, vahAM javAna lar3ake lar3akiyoM ko eka sAtha baiThanA, ha~sI majAka karanA, eka baiMca para baiTha kara par3hanA, eka sAtha sinemA dekhane ko jAnA ityAdi bAteM kisane sikhAyIM ? jahAM mAtA, pitA, guru, atithi Adi pUjyoM ko deva samajha kara unake prati bahumAna rakkhA jAtA thA, unake sAtha viveka aura vinaya pUrvaka bAtacIta kI jAtI thI, vahAM Aja unakA apamAna kiyA jAtA hai| unake prati yuddha kiyA jAtA hai, unake Upara mukadame kiye jAte Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) svArtha siddhi ke lie unakA khUna haiM / are, apanI taka kiyA jAtA hai, yaha saMskRti kahAM se AyI ? jahAM hamAre khAna-pAna meM bhakSya - abhakSya kA vicAra kiyA jAtA thA, pApa ko pApa samajhA jAtA; vahAM Aja ahiMsA, satya aura prema ke nAre lagAte hue - mahAtmA gAMdhI jI ke ziSya hone ko dAvA karate hue - sabhAoM meM mahAtmA gAMdhI jI kI ahiMsA, satya aura prema para tAliyAM piTavAte hue bhI mAMsAhAra chUTe nahIM; zarAba chUTe nahIM; aNDe chUTe nahIM; koTa, patalUna, TAI, kAlara chUTe nahIM; sigareTa chUTe nahIM; arthAta sAhebazAhI chUTe nahIM; yaha kisakA pratApa hai ? saMkSepa meM kahA jAya to -- caritra nirmANa kI pukAra karate hue bhI, caritra nirmANa ke vighAtaka hamArA khuda kA AcaraNa ho balki, caritra nirmANa kI vighAtaka pravRttiyoM ko hI utta jana diyA jAya, isase caritra nirmANa kI siddhi kabhI siddha ho sakatI hai kyA ? vizeSa duHkha kI bAta to yaha hai ki jo bAteM hamArI bhAratIya saMskRti se viparIta haiM- hAnikAraka haiM -- hAni pratyakSa dikhAI de rahI hai, phira bhI usa pAzcAtya saMskRti kI dena ko hama acchA samajha kara, dUsaroM se bhI acchA manavAne kA prayatna karate haiM / yaha deza kA durbhAgya nahIM to aura kyA kahA jA sakatA hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) vidyArthiyoM kA caritra nirmANa : mujhe to yahA~ hamArI zAlA, vidyAlayoM, mahAvidyAlayoM Adi zikSaNa saMsthAoM meM par3hane vAle vidyArthI tathA vidyArthiniyoM ke caritra-nirmANa ke viSaya meM kucha kahanA hai / kyoMki deza kI, samAja kI aura vAstavika mAnavadharma kI bhAvI unnati kA AdhAra unhIM ke Upara hai / ve hI sacce nAgarika bana kara bhAratavarSa ko, jaisA pahale thA, duniyA~ kA guru banA sakate haiM / aura usakA sarva AdhAra unhIM ke 'caritra - niNi' para rahA huA hai / zikSaNa, yaha to caritra - nirmANa ke sAdhanoM meM se eka hai| hamArA mukhya dhyeya to caritra-nirmANa kA hai| 'bI0 e0' hoM cAhe na hoM 'ema0e0 ' 'ela0 ela0 bI0 ' hoM cAhe na hoM 'pI0 eca0 DI0 ' 'DAkTara' 'kalekTara' 'eDiTara' 'oDiTara' 'kanDakTara' berisTara, mAsTara, monITara, hoM cAhe na hoM; hamArA pratyeka chAtra saccA nAgarika aura hamArI pratyeka bahana saccI mAtAdevI bananI caahie| jina mahAnubhAvoM para hamAre ina bhAvI uddhArakoM ke, deviyoM ke jIvana-nirmANakI, saccI nAgarikatA kI jabAbadArI hai, unako bahuta gaMbhIratA pUrvaka, socasamajha karake eka navIna zikSaNa ke kSetra kA nirmANa karane kI AvazyakatA hai| maiM yaha samajhatA hU~ ki yaha kArya ati kaThina hai / sahasA parivartana karane lAyaka vastu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 ) nahIM hai / kyoMki sadiyoM se hamAre jIvana ke aNu-aNu meM viSa vyApta ho gayA hai / hameM kAyA kaJcana jaisI banAnI hai, kintu jaba taka isa viSa kA nAza na ho, tatra taka kAyApalaTa kA koI bhI prayoga saphala nahIM ho sakatA / hamAre viSa kI yaha paraMparA lambe samaya se pIr3hiyoM se calI AI hai / koI bhalI athavA burI pravRtti isI prakAra paraMparA meM calI AtI haiN| Aja hamAre vidyArthiyoM, yuvakoM, yuvatiyoM meM kucha burAiyA~ kucha loga dekha rahe haiM ve hamArI khuda kI dena haiM, yaha hama bhUla jAte haiM / sAsU ko satAne vAlI bahU yaha bhUla jAtI hai ki "maiM bhI kala sAsU hone vAlI hU~ | maiM apanI sAsU ko nahIM satA rahI hU~. kintu apanI bahU ko satAne kI vidyA sikhA rahI hU~" / mAnava anukaraNa karane vAlA prANI hai / vaha yaha nahI dekhatA hai ki, yaha jo kucha kara rahA hai, vaha kisalie kara rahA hai / vaha to yahI dekhatA hai ki, yaha aisA karatA hai, isalie mujhe bhI aisA hI karanA cAhie / pAzcAtya saMskRti ko hamAre jina dezavAsiyoM ne apanA liyA hai, unhoMne kaba socA thA ki yaha veza, yaha khAna pAna, yaha rahana sahana usa deza ke lie upayogI ho sakatA hai, hamAre lie nahIM ? phira bhI zauka se, mitroM ko rAjI karane ke lie, apanA mahatva dikhalAne ke lie yA kisI bhI kAraNa se pazcima kI bAtoM ko svIkAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) kara liyaa| yahAM taka ki Aja use chor3anA muzkila ho gayA hai / jaba bar3e 2 logoM kI yaha dazA hai, taba phira ina vidyArthiyoM kI to bAta hI kyA kareM ? ___ kahane kA tAtparya yaha hai ki ucita yA anucita kisI bhI prakAra se jo bAteM bhalI yA burI hama eka dUsare meM dekhate haiM, ve kisI na kisI kI dena haiN| isalie merA namra mata hai ki, hamArelAkhoM-karor3oMbAlaka-bAlikAoM yuvaka-yuvatiyoM kA 'caritra-nirmANa' karanA hai to hamAre vartamAna DhAMce ko AmUla parivartana karanA hogA / bhale hI isake lie samaya lage, bhale hI usake liye kitanA hI svArtha-tyAga karanA paDe. / yaha kArya isalie bhI adhika kaThina mAlUma hotA hai ki, cAroM AzramoM kI zreSThatA kA mUla kAraNa jo gRhasthAzrama hai, vahI isa samaya prAyaH chinna-bhinna aura patita ho gayA hai / aise asaMskArI, jhUTha aura prapazca meM ota-prota, jinameM ImAnadArI kA nAmonizAna nahIM, anyAya ke dravya se udarapoSaNa karane vAle, gRhasthAzrama ke niyamoM kA pAlana na karane vAle, bAlaka ko janma dene ke atirikta, unake prati apanA kartavya nahIM samajhane vAle, bhASAzuddhi ko bhI na samajhane vAle mAtA-pitAoM ne chaH, sAta varSoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) kI umra taka apane bAlakoM meM pratyakSa yA apratyakSa jo bure saMskAra DAle haiM-DAlate haiM, unheM miTAkara navIna saMskAra aura nayA hI Adarza caritra-nirmANa hameM karanA hai / isalie bhI maiM yaha kArya adhika kaThina samajhatA huuN| ___ kucha bhI ho, mAnava jAti ke lie koI kAryaazakya nahIM hai / sAhasa, dRr3hapratijJA, nirantara parizrama aura dhairyapUrvaka kiyA huA prayatna kabhI niSphala nahIM ho sakatA / sATha-sATha varSoM kI ghora tapasyA ne bhArata ko svatantratA prApta kraaii| pichale tIna varSoM meM bhI jo kucha huA hai, vastutaH dekhA jAya to kama nahIM hai / jo kucha azAnti duHkha aura nyUnatA dekhI jAtI hai vaha to kucha logoM ke lobha, ISyA, dvaSa, anubhava-hInatA, svArthasiddhi aura jIvana kI AdarzitA ke abhAva ke hI kAraNa hai / yadi ye bAteM na hotI to, tIna varSoM meM hI bhArata-varSa saccA svarga bana jaataa| phira bhI hameM nirAzA chor3akara hamArI pAThazAlA, vidyAlaya, mahA vidyAlaya Adi zikSaNa saMsthAoM meM adhyayana karane vAle vidyArthI aura vidyArthiniyoM ke caritranirmANa ke lie prayatna avazya karanA cAhie / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) kyA karanA cAhie ? 1 - vidyArthiyoM ke caritra nirmANa ke lie, jaisA ki maiM Upara likha cukA hU~, vAtAvaraNa zuddha na kiyA jAya taba taka koI bhI prayatna, jaisA cAhie, vaisA saphala nahIM hogA / isalie caritra nirmANa meM jo 2 vighAtaka bAteM hamAre deza meM pracalita hoM, aisI bAtoM ko samUla naSTa karanA cAhie | jaise ki 'sinemA' zRMgAra rasapoSaka pustakeM, samAcArapatroM meM chapane vAle vIbhatsa-vijJApana, mAsika sAptAhika Adi patroM meM chapane vAle bIbhatsa citra, Adi jo 2 bAteM caritra ko patita karane vAlI hoM, unheM sarakAra ko cAhie ki, banda kara de| abhI 2 aisA sunane yA par3hane meM AyA hai ki sarakAra ne amuka umra taka ke bAlakoM ko 'sinemA' dekhane kA pratiSedha kiyA hai, kintu viSa to biSa hI hotA hai, choToM ke lie, aura bar3oM ke lie bhI / jaba hama isa bAta ko svIkAra karate haiM ki bar3oM ke guNa avaguNa kA prabhAva choToM para bhI par3atA hai to phira jisa viSa kI chUTa bar3oM ko dI jAtI hai, usa viSa kA prabhAva choToM para nahIM par3egA yaha kaise mAnA jA sakatA hai ? isake atirikta manovijJAna ke siddhAntAnusAra, niSedha, bhI kabhI adhika preraNotpAdaka hotA hai / jisa cIja kA kisI ko, khAsa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) karake bAlakoM ko niSedha kiyA jAtA hai, to usakI tarafa usakI cittavRtti adhika prerita hotI hai / isalie aisI cIjoM kA sarvathA adRzya honA, yahI adhika lAbhadAyaka hotA hai / maiM yaha mAnatA hU~ ki 'sinemA' yaha kisI bhI kArya-pracAra ke lie eka bahuta acchA sAdhana hai aura usa sAdhana kA upayoga apane jIvana stara ko Upara uThAne ke lie yadi sarakAra karanA athavA karAnA cAhe, to vaha kara sakatI hai| kintu vartamAna samaya meM 'sinemA' dvArA jo pracAra ho rahA hai, vaha hamArI bahU-beTiyoM hamAre bAlakayuvakoM tathA zuddha gRhasthAzrama ko patita banAne ke atirikta aura kisa bAta meM upayogI ho rahA hai ? ___ isI prakAra zRMgAra se bhare hue upanyAsa Adi vIbhatsa pustakeM, citra, vijJApana Adi para bhI sarakAra ko sakhta niSedhAtmaka AjJAe~ pracalita karanI cAhie~ / eka ora se hamAre bAlakoM aura yuvakoM kA jIvana stara Upara uThAne kI hama bAte kareM, aura dUsarI ora se caritra ke patana karane vAle sAdhanoM kA pracAra kareM yaha 'vadatovyAghAta' nahIM to aura kyA hai? ____jo gRhastha paisA paidA karane ke lie bhAratIya saMskRti se viruddha aisA vyabhicAra pracAraka dhaMdhA karate haiM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) ve dezadrohI nahIM haiM kyA? deza ke zubhacintakoM kA to yahI kattavya hai ki hamArI saMskRti kA rakSaNa ho, hamArI bahana beTiyoM kA caritra pavitra rahe, hamAre yuvaka ucca prakAra kA apanA caritra nirmANa karake sacce mahAvIra, sacce nAgarika aura sacce Adarza puruSa baneM, aisA kArya kreN| 2-zIghratA se na ho to dhIre-dhIre hI hamAre deza kI zikSaNa saMsthAoM kA parivartana karanA jarUrI hai / pratyeka grAma meM zikSaNa saMsthAoM ke anupAta meM chAtrAlaya avazya hoN| prAcIna paddhati ke anusAra nahIM to, kama se kama prAcIna aura navInatA kA mizraNa karake hamArI zikSaNasaMsthAe~ nirmANa karanI cAhie~ / zikSaka bhale hI bhinna bhinna viSayoM ke aneka hoM kintu umra aura zikSaNa ke lihAja se vidyArthiyoM ke vibhAga karake unakA eka sAtha rahanA, ekasA khAnA pInA, rahana-sahana, Adi hoM, evaM eka hI vayovRddha, jJAnavRddha anubhavavRddha, vyavahArakuzala, saMyamI, nirlobhI adhiSThAtA kI dekhabhAla meM una vidyArthiyoM ko rakhA jAnA cAhie, aura zikSaNa ke atirikta samaya ke lie unakA kAryakrama aisA banAyA jAnA cAhie ki jisase unakA zArIrika, mAnasika, bauddhika aura AdhyAtmika vikAsa bhI ho, unameM aneka prakAra ke guNa AveM aura ve sacce nAgarika bneN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) yadyapi vartamAna samaya meM vidyAlayoM aura mahAvidyAlayoM ke sAtha bAhara ke vidyArthiyoM ke lie prAyaH chAtrA. laya ( hosTala ) bane haiM. parantu-caritra nirmANa ke lie ve upayogI nahIM haiM / bAhara ke vidyArthiyoM ko rahane kI anukUlatAmAtra ke ve chAtrAlaya haiM / merA Azaya gurukula jaise chAtrAlayoM se hai / kisI prakAra ke bheda-bhAva na rakhate hue, zikSAlayoM meM par3hane vAle sabhI chAtroM ke lie, ekaeka Adarza-puruSa kI dekha-bhAla meM amuka-amuka saMkhyA meM vidyArthiyoM ko rakhane kA prabandha honA cAhie / aisA hone se mAtA pitA ke kiMvA vAhyajagat ke kusaMskAroM se ve baca jAyeMge, Apasa meM bhrAtRbhAva bar3hegA, choTe-baDe. kI bhAvanA dUra ho jAyagI, aura eka hI guru-netA ke netRtva meM unakA Adarza-jIvana banegA / nissandeha, unakA jIvana sakucita na rahe, isalie unake Amoda-pramoda ke zArIrika-vikAsa aura bauddhika vikAsa ke sAdhana bhI rakhe jAne cAhie / Adhunika vidyArthiyoM kA koI guru nahIM hai, unakA koI Adarza nahIM hai, unakA koI saMyojaka nahIM hai, aisA jo Aropa lagAyA jAtA hai yadi vAstava meM satya bhI hai, to yaha dUra ho jaaygaa| 3-tIsarA viSaya hai vidyArthiyoM ke par3hAne ke viSayoM kA / Ajakala Amataura se kahA jAtA hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 / vidyArthiyoM ke par3hAne ke viSaya itane adhika aura nirarthaka haiM, jinake bhAra se vidyArthI kI buddhi kA, mastiSka kA kacumbara ( cUrga) ho jAtA hai / khAsa karake una vidyArthiyoM ke lie yaha vastu akSamya mAnI jAtI hai jo ki prAthamika aura mAdhyamika zAlAoM meM par3hate haiM; choTI umra ke haiM / yaha bAta vicAraNIya hai| prAcIna paddhati ke anusAra raTana (kaNThAgra karane kI) paddhati kA Ajakala virodha kiyA jA rahA hai| parantu isake badale meM viSayoM aura granthoM kA bhAra itanA bar3ha gayA hai ki jisase vidyArthI aura pAlaka donoM ko mAnasika evam Arthika kaSTa uThAnA hI par3atA hai| isalie zikSaNa ke nava-nirmANa meM choTe se lekara bar3oM taka ke zikSaNa krama meM isa bAta para pUrA dhyAna dene kI AvazyakatA hai / honA to yaha cAhie ki amuka kakSA taka ke sabhI chAtroM ko eka samAna zikSaNa dene ke pazcAt chAtroM kI apanI-apanI abhiruci, buddhi kI preraNA aura saMyogoM ko dekha karake icchita viSaya meM unako vikasita banAne kI akUlatA karanI cAhie / aisA karane se, aura aisI anukUlatAe~ pradAna kara dene se, ve apane-apane viSayoM meM sampUrNa-dakSa ho sakate haiM |aadhunik chAtra 'khaMDa-khaMDazaH pANDityama' prApta karane se eka bhI viSaya meM kAphI dakSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) nahIM hotA hai balki usase viparIta aneka arucikara viSayoM kA bhAra hone ke kAraNa, phuTabAla, bAlI bAla, Tenisa, krikeTa, hAkI, kabaDDI, kho-kho Adi aneka kheloM ke aura manovinoda ke sAdhanoM ke rahate hue bhI, Aja kA vidyArthI zArIrika aura mAnasika zaktiyoM meM itanA nirbala rahatA hai ki, jisake vAstavika svarUpa ko dekhane se dayA utpanna hotI hai / zArIrika va mAnasika nilatAoM meM Ajakala ke vaiSayika pralobhana bhI kAraNa haiM, jinase unakI manovRttiyA~ zithila satva-vihIna rahatI 4-isI viSaya ke sAtha saMbaMdha rakhane vAlI bAta * pAThyagranthoM kI bhI hai / pAThyagranya bhI umra aura buddhi ko lakSya meM rakhakara ke nirdhArita kiye jAne cAhie~ / pustakeM, yaha vidyArthiyoM ke lie rAta dina kI sAthI haiM / isalie pustakeM aisI honI cAhie, jinase ki vidyArthiyoM ko caritra-nirmANa meM adhika sahAyatA mila sake / aksara dekhA gayA hai ki, sAtavIM kakSA taka pahu~ce hue vidyArthiyoM ko na to zuddha par3hanA hI AtA hai, na zuddha aura safAI se likhnaa| isaka kAraNa meM par3hAne vAle kI nyUnatA ho sakatI hai. kintu buddhi aura umra kA khyAla na rakhate hue pAThya-granthoM kA nirdhArita kiyA jAnA bhI eka kAraNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) jarUra hai / pariNAma yaha hotA hai ki prArambha meM jo kaccA pana raha jAtA hai, vaha TheTha taka cAlU rahatA hai / maiMne aise hindI 'vizArada' aura 'ratna' uttIrNa hue mahAnubhAvoM ke patra dekhe haiM, jinake akSara sApha suthare nahIM; itanA hI nahIM, hasva-dIrgha kI bhI bhUleM bahuta pAI gii| isakA kAraNa yahI hai ki prArambha se hI yaha kaccApana rahA huA hotA hai isalie pAThyakrama kI pustakeM aura unakA anukrama isa prakAra se honA cAhie jisase vidyArthiyoM kA jJAna raddha ho jAya aura ve bhaviSya meM kisI ko 'kintu'-kahane kA kAraNa na ho ske| pAThya-pustakoM ke cunAva meM kucha anya bAtoM kA bhI dhyAna rakhanA Avazyaka hai, jo mere namra mata ke anusAra nimnaprakAra se hai : (1) saMsAra ke sAre padArtha tIna viSayoM meM vibhakta kiye jA sakate haiM / heya, jJeya aura upAdeya / tyAgane yogya, jAnane yogya aura AcaraNa karane yogya / pAThya-granthoM meM ina tInoM viSayoM kA spaSTIkaraNa honA cAhie, jisase ki vidyArthI kisI prakAra kI bhrAnti meM na raheM aura kisI viSaya ke lie vyartha jhagar3A na kreN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) (2) pratyeka bhAratIya dharma, dharmapracAraka aura dharma ke maulika siddhAMtoM kA paricaya karAyA jAya / isa paricaya meM kisI prakAra kI anucitatA, AkSepa vA asabhyatA na Ane pAve, isake lie ho sake to una-una dharmoM ke taTastha, para dharmasahiSNu vidvAnoM se aise grantha likhAye jAya~ / aisA na ho sake to, ve pATha aise udAra tathA vidvAna usa dharma ke anuyAyiyoM ko dikhalAkara unakI sammati se sammilita kiye jAya~ / (3) aitihAsika bAteM, jo aisI pAThya-pustakoM meM AyeM, ve jisa samAja aura dharma se sambandha rakhane vAlI hoM, usa samAja aura usa dharma ke udAra itihAsajJoM ko dikhAkara sammilita karanI cAhie~, abhI-abhI bahuta se aise nATaka tathA upanyAsa hindI, gujarAtI tathA marAThI meM prakAzita hue haiM, jinameM viSayoM kA rasa utpanna karane ke irAde se, dvaSavRtti se athavA vAstavika itihAsa kI anabhijJatA se aise anucita ullekha kiye gae haiM, jinake kAraNa samAjoM meM aura lekhakoM meM bahuta bar3A Andolana ho rahA hai / vyartha isa prakAra kI asatyatA aura paraspara manoduHva, paraspara AMga hoM, aisA nimitta na hone denA cAhie / isIlie pAThya pustakoM ko nirdhArita karate samaya hI isakA dhyAna rakhanA cAhie / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) (4) aitihAsika tathA bhaugolika jJAna dene meM vidyArthiyoM ke nikaTa kI vastuoM se usakA prArambha karanA cAhie / aksara dekhA jAtA hai ki, UMcI kakSAoM ke chAtra yUropa aura amerikA ke, cIna aura jApAna ke, raziyA aura phrAnsa ke pahAr3a ko jAneMge, puloM kI lambAI aura caur3AI bhI batA deMge, nadI, nAloM, ke nAma bhI batalA deMge, vahA~ ke rAjAoM kI janma-maraNa kI tithiyA~ aura rAjatvakAla ko nI batalAya~ge, unake lar3ake lar3akiyoM ke vivAha kahAM hue, yaha ve zAyada batAya~ge; kintu unake deza meM, unake prAMta meM, unake paragane meM balki unake gA~va meM kaunasI nadI bahatI hai ? yaha bhI nahIM batA skeNge| hamAre yahA~ prAcIna samaya meM kauna-kauna RSi, maharSi, mahAtmA ho gaye, isakA inheM patA taka nahIM / isalie pAThyapustakoM kA krama isa prakAra rahanA cAhie ki,jisase apane ghara se lekara samasta-vizva taka kA jJAna unheM ho ske| (5) bhAratIya-zAstroM meM striyoM kI 64 aura puruSoM kI 72 kalAoM kA varNana AtA hai / kalA viSayaka pAThoM kiMvA pustakoM kA nirmANa karane ke samaya unako sAmane rakhakara ke pAThya racanA isa prakAra karanI cAhie jisase una kalAoM kA yathA yogya jJAna ho sake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) aura sAtha-sAtha ve yaha bhI jAna sakeM ki inameM kauna sI kalAe~ heya, jJeya tathA upAdeya haiM ? (6)-pAThya-racanA meM buniyAdI zikSaNa kA avazya hI dhyAna rakhanA caahie| mauNTisarI paddhati se bAlazikSaNa kA jo pracAra ho rahA hai. vaha hamAre zizuoM ke caritra-nirmANa ke lie bahuta hI upayogI hai, kintu madhyama aura nirdhana sthiti kI janatA ke lie yaha zikSaNa Arthika dRSTi se asahya hone kI zikAyata prAyaH logoM meM sunI jAtI hai / isalie ise sarala aura alpavyayI banAne kA prayAsa kiyA jAnA caahie| isake sAtha hI sAtha, merI namra saMmati se, isI buniyAdI zikSaNa ke sAtha meM bhASA zuddhi kA prayoga bhI sammilita kiyA jAya, to vaha adhikAdhika lAbhaprada ho sakatA hai / arthAt kama se kama tIna varSa se adhika umra ke zizuoM ko akSarajJAna nahIM hote hue bhI. mAtra maukhika izAre se vyAvahArika bAtacIta meM saMskRta-hindI Adi sikhAnA cAhie / abhI hamAre vidyAlaya ke antargata cAra se ATha varSa taka kI umra ke baccoM ke lie 'nUtana bAla zikSaNa zAlA' nAmaka eka vibhAga kholakara kArya prArambha kiyA gayA hai| ina choTe baccoM ko bhAratIya prAcIna 'zrauta' athavA 'darzana' paddhati se hindI, saMskRta aura aMgrejI meM vyAvahArika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) bolacAla kI bhASA sikhAI jAtI hai| bAlaka bar3e vinoda ke sAtha meM netra aura kargendriya dvArA, hama jo sikhAte haiM, use zuddha uccAraNa ke sAtha, sIkha lete haiM / na to pratyeka ko alA 2 pATha dene kI AvazyakatA rahatI hai aura na raTane kI hI / merA vizvAsa hai ki thor3e samaya meM ye bacce zuddha-uccAraNa ke sAtha apane ghara meM athavA hara kisI vyakti ke sAtha hindI ke atirikta saMskRta aura aMgrejI meM bhI bAta-cIta kara skeNge| isa lie merA anurodha hai ki hamAre bAla-mandiroM, zizumandiroM meM isa prakAra bhASA-jJAna ke lie isa paddhati se zikSaNa avazya diyA jAnA caahie| mujhe AzA hai ki pAThya-granthoM kiMvA pAThyakrama ke lie, jo maiMne Upara sUcanA likhI haiM, unapara zikSA premI aura zikSAdhikArI mahAnubhAva avazya dhyAna deNge| 5-aba isa lekha ko pUrNa karane ke pUrva eka pradhAna bAta kI tarapha pAThakoM kA dhyAna AkarSita karanA cAhatA hU~ / yadyapi yaha nirvivAda siddha bAta hai ki hamArI bhAratIya prajA meM pIr3hI dara pIr3hI se saMskAroM kI malinatA calI AI hai| zuddha-gRhasthAzrama prAyaH nahIM rahA hai / isa liye hamAre bAlakoM meM caritra nirmANa ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) yogya jaisI pAtratA honI cAhiye, vaisI nahIM hai| phira bhI, hameM caritra-nirmANa to karanA hI hai| prayatna kareMge to Aja, nahIM to, varSoM, yugoM ke pazcAt to hama avazya hI sAphalya prApta kareMge / aisI AzA rakhate hue hameM prayatna karanA hai| . caritra-nirmANa kA sIdhA sambandha zikSakoM ke sAtha meM hai / mAnA ki Adhunika chAtroM meM prAyaH jaisI cAhie vaisI pAtratA na ho, mAnA ki zikSakoM ke sAtha meM kevala cAra yA pAMca ghanTe taka hI vidyArthiyoM kA sambandha rahatA hai, aura mAnA ki Aja ke zikSaka inhI vidyArthiyoM meM se zikSaka bane haiN| ('zikSaka' se merA tAtparya kevala par3hAne vAloM se hI nahIM hai, zikSaka, nirIkSaka, aura parIkSaka sabhI se hai jinakA sambandha eka yA dUsarI rIti se chAtroM ke sAtha meM hai / ) aisA hote hue bhI zikSakoM kI javAbadArI bahuta jabaradasta hai aisA maiM mAnatA huuN| 'zikSaka' zikSaka hI nahIM, balki 'gurU' haiM, ve zilpakAra haiN| patthara kharAba hote hue bhI, agara zilpakAra catura hai, to usameM se eka sundara mUrti kA nirmANa kara sakatA hai, balki adhika kuzala zilpakAra bAlU (retI) kI bhI to mUrti banAtA hai / 'zikSaka' eka phoTogrAphara hai, lensa halkA hote hue bhI vaha apanI kuzalatA se sundara citra nahIM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) - khIMca sakatA kyA ? zikSaka ke Upara vidyArthiyoM kI ora se do javAbadAriyAM haiM / vidyArthiyoM ko suzikSita banAne kI aura unake caritra nirmANa kI / 'zikSaka' gurU hai, gurU kI 'gurutA' ke Age ziSya mastaka jhukAe binA na rahegA / merA vizvAsa hai ki tyAga, saMyama, vAtsalya kA prabhAva dUsare para par3e binA nahIM rahatA / Aja chAtragaNa apane zikSakoM ko samajha gaye haiM, unakI bedarakArI kA una ko qhayAla hai, unake vyasanoM se ve paricita haiM, unake bhraSTAcAra ko ve svayam anubhava karate haiM, unakI kattavyazIlatA ve apanI A~khoM se dekhate haiM, unakA mithyADambara, unakI lobhavRtti, zrImanta aura nirdhana vidyArthiyoM ke sAtha hone vAlI unakI bhinna-bhinna manovRttiyA~ ityAdi prAyaH sabhI bAteM Aja kA vidyArthI pratikSaraNa, pratyakSa dekha rahA hai / hiMsA aura satya, dayA aura dAkSiNya vAtsalya aura pra ema Adi kA pATha par3hAne ke samaya vidyArthI apanI dRSTi U~cI nIcI karake gaMbhIratA pUrvaka gurUjI ke hArdika bhAvoM kA pATha par3hatA hai / vidyArthI usa samaya kyA socatA hai ? " abhI kala hI to mujhako pAsa karAne ke lie inhoMne rupaye aiMThe haiN| maiM kahIM se bhI curAkara lAyA aura diye haiN| Aja gurUjI mAmANikatA aura aprAmANikatA kI philaoNsophI mujhe samajhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26 ) raheM haiM / " vetana kama milatA ho, kuTumba kA poSaNa na hotA ho, kintu ina bAtoM kA 'gurutva' ke sAtha kyA sambandha hai ? juA khelate samaya kharca kI kamI nahIM mAlUma hotI, nitya sinemA dekhate samaya paise kI taMgI kA bhAna nahIM hotA, bAra bAra hoTaloM meM jAkara ke nirarthaka kharca karate samaya paisoM kI kamI nahIM mAlUma hotI, vidyArthiyoM ko par3hAne ke samaya 'caritra nirmANa ke samaya, dila meM yaha socanA ki par3heM to par3heM, na par3he to bhAr3a meM jAya~, sarakAra vetana kama detI hai, ma~hagAI apAra hai, kuTumba kA pUrA kharca hotA nahIM, hama kyoM par3hAveM ? par3hanA hogA to vya zana deMge hamako; pAsa honA hogA to muMhamA~ge paisoM para pAsa karA deMge" yaha kahAM taka ucita hai ? jina vidyArthI aura vidyArthiniyoM ke caritra nirmANa kI hama bAteM karate haiM, unake gurutroM kI prAyaH aisI dazA hai / abhI kucha dinoM pahale madhyabhArata zikSA vibhAga ke saMcAlaka (DAyarekTara) prasiddha zikSaNa zAstrI aura manovijJAna ke prakhara abhyAsI zrImAn jhA mahodaya ne ujjaina ke apane eka bhASaNa meM kahA thAH___"navIna samAja kI racanA meM rAjanItijJoM kI apekSA zikSakoM kA adhika mahattvapUrNa sthAna hai, aura yadi ve isake mahattva ko nahIM samajhate aura navaracanA meM apanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) kartavya-pAlana nahIM karate to samAja kI pragati ho nahIM sakatI, parivartita paristhitiyoM meM aba zikSakoM kA yaha ati mahattva pUrNa kartavya hai ki ve prajAtantrIya deza ke upayukta nAgarika nirmANa kareM / inakA kAma viSayoM kA adhyApana mAtra nahIM hai, hama kevala pAThaka hI nahIM balki zikSaka bhI haiM, usakA kSetra bAlaka kA sampUrNa jIvana hai aura hameM bAlaka ke samagra vyaktitva kA nirmANa karanA hai, isakA artha yaha hai ki hameM bAlakoM ke caritra ko bhI eka svatantra deza ke anurUpa banAnA hai" thor3e kintu mahatvapUrNa zabdoM meM zikSakoM ke kartavya kA jo citraNa anubhavI zikSAsacAlaka mahodaya ke dvArA upasthita kiyA gayA hai, usake prati hamArA pratyeka zikSaka dhyAna de aura usake anusAra kartavya pAlana kare, to Aja zikSA saMsthAoM meM svarga utara par3e / hamAre bAlaka mAnava-deva baneM / isaliye sarakAra se bhI merA yaha anurodha hai ki zikSakoM ke utpanna karane ke lie jo-jo TreniMga skUla khole jAya~ unameM pAThya-pustakoM aura paDhAne kI rIti ke sAtha eka 'zikSaka' kiyA 'gurU' kI haisiyata se unameM kina-kina guNoM kI AvazyakatA hai, isakA bhI avazya dhyAna rakkhA jAnA cAhie / pratyeka zikSaka meM satyabhASaNa, sadAcAra, prAmANikatA, navratA, viveka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) vinaya Adi guNa avazya hone cAhie, tathA unheM caurya, ghUsa, vIr3I, sigareTa ityAdi vAhya vyasanoM kA tyAga karanA cAhie jo prathamadarzana meM hI dUsaroM para prabhAva DAlate haiM / eka bAta aura bhI kara dUM / Aja samasta bhArata meM aisI aneka saMsthAe~ cala rahI haiM jo prajA kI - janatA kI - sahAyatA se cantI haiM, zikSAlayoM ke sAtha sAtha chAtrAlayoM ko bhI rakhatI haiM aura gurukula paddhati para zikSaNa tathA bAla koM ke caritranirmANa kA kArya karatI haiM / aisI saMsthAoM ko sarakAra ko kA kI sahAyatA dekara Age bar3hAnA cAhie / vastutaH dekhA jAya to zikSA pracAra ke sAtha, caritra nirmANa ke kArya meM aisI saMsthAe~ sarakAra kA bahuta kucha bojhA halakA karatI haiM / aimI saMsthAe~, sa kAra kI ora se calAne meM jo kharcA karanA par3e, usase adhe kharace meM, yadi vahI kArya hAnA ho, to sarakAra ko aise kArya ko avazya uttarez2ana denA caahie| zikSaNa aura caritra nirmANa ke kArya meM janatA kA aura zikSaNa premiyoM kA isa prakAra kA sahakAra, yaha sacamutra hI atyanta prazaMsanIya kArya samajhA jA sakatA hai / bezaka, aisI saMsthAe~ sarakAra kI nIti ke anusAra sAmpradAyikatA kA viSa phalAne vAlI, aura rAjya kI bevaphA nahIM honI cAhie~ / svatatra bhArata meM isa prakAra janatA aura sarakAra ke sahayoga se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) jo kArya hoMge, ve deza ke lie adhika lAbhaprada aura kAryasiddha-kara ho sakeMge / mere namramata se aisI saMsthAe~, phira ve gurukula hoM yA vidyAlaya, mahAvidyAlaya hoM cAhe bAlamaMdira koI bhI hoM, sarakAra ko kama se kama pacAsa pratizata vyaya dene kA niyama rakhanA caahie| kisI vizeSa paristhiti meM sarakAra pacAsa pratizata se adhika dekara bhI usako Age bar3hA sakatI hai | balki sarakAra ko aisI saMsthAoM ko adhika protsAhana dekara unheM bhAratIya saMskRti kA kendra banAnA cAhie / aisI svataMtra saMsthAoM kA sarakAra kI ora se nirmANa karane meM sarakAra ko adhika vyaya, adhika parizrama aura adhika samaya lagane kI svAbhAvika saMbhAvanA hai / aisI avasthA meM sAre deza meM, aise jo-jo gurukula, Azrama, vidyAlaya, mahAvidyAlaya hoM, unhIM ko Age bar3hAkara navanirmANa kA kAryAraMbha karanA cAhie / zikSaNa aura caritra nirmANa ke viSaya meM maiMne apanA namra abhiprAya Upara prakaTa kiyA hai / AzA hai zikSAke adhikArI evaM zikSA se prema rakhane vAle mahAnubhAva isa para gaura kareMge / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlobito Giler! habarc pe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com