Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstroM ke artha samajhane kI paddhati Agama ke abhyAsa kI AvazyakatA mokSArthI ko mokSamArga prApta karane ke lie zAstra adhyayana atyanta Avazyaka hai| zAstra adhyayana ke dvArA yathArtha vastusvarUpa samajha meM AtA hai, usake samajhane para hI svapara bhedavijJAna dvArA AtmajJAna arthAt samyagdarzanakI prApti hotI hai, jisa samyagdarzana ke prApta hote hI jJAna cAritna bhI samyaktA ko prApta hote haiN| ataH zAstra adhyayana, mokSamArga prApta karane ke lie sarvaprathama Avazyaka hai| isa saMbaMdha meM mokSamArga prakAzaka pana naM. 305 meM likhA hai ki "isaliye syAt pada kI sApekSatA sahita samyagjJAna dvArA jo jIva jinavacanoM meM ramate haiM; ve jIva zIghra hI zuddhAtma svarUpa ko prApta hote haiN| mokSamArga meM pahilA upAya AgamajJAna kahA hai, AgamajJAna ke binA dharma kA sAdhana nahIM ho sakatA, isaliye tuma mI yathArthavuddhi dvArA Agama kA abhyAsa karanA / tumhArA kalyANa hogaa|"
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) Agama abhyAsa kA phala ToDaramalajI sAhaba ne pana naM. 268 meM mithyAtva kA nAza honA batAyA hai-"ava mithyAdRSTi jIvoM / ko mokSamArga kA upadeza dekara unakA upakAra karanA yahI uttama upakAra hai|" tathA patra naM. 163 meM kahA hai ki "isa mithyAtva vairI kA aMza bhI burA hai, isalie sUkSma mithyAtva bhI tyAgane yogya hai|" aba dekhanA yaha hai ki zAstroM kA adhyayana karane kI AcAryo ne kyA paddhati vatAI hai arthAt kisa paddhati se zAstra adhyayana karane se iSTa dhyeya kI prApti ho sakatI hai| isake lie prathama yaha samajhanA Avazyaka hai ki zAstroM ke tathA unake bhinna-bhinna viSayoM ke nirUpaNa kA tAtparya kyA hai ? zAstra tAtparya vItarAgatA isa viSaya meM zrImat amRtacaMdrAcArya ne paMcAstikAya grantha kI gAthA naM. 172 kI TIkA meM likhA hai ki "alaM vistareNa / svasti sAkSAnmokSamArgasAratvena zAstratAtparyabhUtAya vItarAgatvAyeti / " artha-vistAra se pUrA pddh'o| jayavaMta raho vItarAgatA ki jo sAkSAt mokSamArga kA sAra hone se zAstra kA tAtparya hai / mokSamArga prakAzaka pana naM. 303 meM bhI kahA hai ki-"jinamata meM to eka rAgAdi miTAne kA prayojana hai, isalie kahIM vahuta rAgAdi chur3Akara thor3e rAgAdi karAne ke prayojana kA poSaNa kiyA hai, kahIM sarva rAgAdi miTAne ke prayojana kA poSaNa kiyA hai parantu nAgAdi
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3hAne kA prayojana kahIM nahIM hai, isalie jinamata kA sarva kathana nirdoSa hai|" uparyukta prakAra se jinAgama ke adhyayana kA tAtparya vItarAgatA hai yaha jAnakara apane adhyayana ke phalarUpa apane bhAvoM meM vItarAgatA kA poSaNa hotA ho to samajhanA cAhiye ki adhyayana ThIka prakAra se ho rahA hai aura usa adhyayana se agara kisI bhI prakAra se rAgabhAvoM kA poSaNa hotA ho to samajhanA ki mere adhyayana kI praNAlI meM kahIM bhUla ho rahI hai| adhyayana kA lAbha usa adhyayana kA svayaM ko kisa prakAra lAbha ho isa saMbaMdha meM mo. mA. pra. patra naM. 268 meM kahA hai ki-"jaina zAstroM meM aneka upadeza haiM, unheM jAne parantu grahaNa usI kA kare jisase apanA vikAra dUra ho jAve, apane ko jo vikAra ho usakA niSedha karane vAle upadeza ko grahaNa kre|" pana naM. 302 meM bhI kahA hai"vivekI apanI buddhi anusAra jisameM samajhe so thor3e yA bahuta upadeza ko grahaNa kare parantu mujhe yaha kAryakArI hai, yaha kAryakArI nahIM hai-itanA to jJAna avazya honA cAhiye, so kArya to itanA hai ki yathArtha zraddhAna jJAna karake rAgAdi ghttaanaa| ........."isa prakAra syAdvAdadRSTi sahita jaina zAstroM kA abhyAsa karane se apanA kalyANa hotA hai|" sva-kalyANa karanA hI prayojana patra naM. 301 ke anta meM bhI kahA hai ki "upadeza ke artha ko jAnakara vahAM itanA vicAra karanA ki-yaha upadeza kisa prakAra hai,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) kisa prayojana sahita hai, kisa jIva ko kAryakArI hai ? ityAdi vicAra karake usakA yathArtha artha grahaNa kare, pazcAt yapanI dazA dekhe, jo upadeza jisa prakAra apane ko kAryakArI ho, use usI prakAra Apa aMgIkAra kare aura jo upadeza jAnane yogya hI ho, to use yathArtha jAna le|" uparyukta prakAra se jinAgama ke adhyayana kA prayojana mAtra apanA hita arthAt mithyAtva kA nAza karanA hai| ___mo. mA. pra. pana naM. 266 meM kahA bhI hai ki-"ina prakAroM ko pahicAnakara apane meM aisA dopa ho to use dUra karake samyaka zraddhAnI honA, auroM ke hI aise dopa dekhakara kapAyI nahIM honA kyoMki apanA bhalA burA to apane pariNAmoM se hai| auroM ko to rucivAn dekhe to kucha upadeza dekara unakA bhI bhalA kare / isalie apane pariNAma sudhArane kA upAya karanA yogya hai, sarvaprakAra ke mithyAtvabhAva chor3akara samyagdRSTi honA yogya hai kyoMki saMsAra kA mUla mithyAtva hai| mithyAtva ke samAna anya pApa nahIM hai|" zAstrAbhyAsI kI antarbhAvanA -- Age ToDaramalajI sAhava pana naM. 257 meM batAte haiM ki zAstra ke abhyAsI kI antarbhAvanA kaisI honI cAhiye- "upadeza se sAvadhAna hokara aisA vicAra kiyA ki-aho ! mujhe to ina bAtoM kI khavara hI nahIM, maiM bhrama se bhUla kara prApta paryAya hI meM tanmaya huA parantu isa paryAya kI to thor3e hI kAla kI sthiti hai tathA yahAM mujhe sarva nimitta mile haiM, isaliye mujhe ina vAtoM ko barAvara samajhanA cAhiye kyoMki inameM to merA hI prayojana bhAsita hotA hai|"
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhyAsa karane kI praNAlI Age patra naM. 258 meM tattvanirNaya karane ke abhyAsI ko kisa prakAra abhyAsa karanA cAhiye, vaha paddhati vatAI hai ki-"so ekAnta meM apane upayoga meM vicAra kare ki-jaisA upadeza diyA vaise hI hai yA anyathA hai ? vahAM anumAnAdi pramANa se varAvara samajhe athavA upadeza to aisA hai aura aisA na mAne to aisA hogA, so inameM pravala yukti kauna hai aura nirvala yukti kauna hai ? jo pravala bhAsitta ho use satya jAne tathA yadi upadeza se anyathA satya bhAsita ho athavA usameM sandeha rahe, nirdhAra na ho, to jo vizeSajJa hoM unase pUche aura ve uttara deM unakA vicAra kre| isI prakAra java taka nirdhAra na ho taba taka prazna-uttara kare athavA samAna buddhi ke dhAraka hoM unase apanA vicAra jaisA huA ho vaisA kahe aura prazna-uttara dvArA paraspara carcA kare tathA jo praznottara meM nirUpaNa huA ho usakA ekAnta meM vicAra kare / isI prakAra jaba taka apane aMtaraMga meM jaisA upadeza diyA thA vaisA hI nirNaya hokara bhAva bhAsita na ho taba taka isI prakAra udyama kiyA kre|" __patra naM. 256 meM kahA hai ki-"isaliye bhAva bhAsita hone ke artha heya-upAdeya tatvoM kI parIkSA avazya karanI cAhiye / " patra naM. 260 meM bhI kahA hai ki "parantu samyaktva kA adhikArI tatvavicAra hone para hI hotA hai|" isa prakAra jinAgama ke abhyAsI kI pUrvabhUmikA batalAI gaI hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAroM anuyogoM kI paddhati aba yaha samajhanA hai ki jaina zAstroM kA abhyAsa karane kI paMDitajI sAhaba kyA paddhati vatalAte haiN| mokSamArga prakAzaka adhikAra naM. 8 meM paMDitajI sAhaba ne isa viSaya ko bahuta spaSTIkaraNa pUrvaka samajhAyA hai ki cAroM anuyoga ke zAstroM meM kathana kisa paddhati se, kisa prayojana ko lekara, kisa vidhi se kiyA gayA hai tathA unameM doSa kalpanA kI jAtI hai, usakA nirAkaraNa kyA hai ? ataH pUrA adhikAra hI manana karane yogya hai / usake kucha aMza yahAM . diye jAte haiN| prathamAnuyoga ke kathana kI paddhati prathamAnuyoga ke saMbaMdha meM patra naM. 268 meM "prathamAnuyoga meM to saMsAra kI vicitratA, puNya pApa kA phala, mahaMta purupoM kI pravRtti ityAdi nirUpaNa se jIvoM ko dharma meM lagAyA hai" patra naM. 266 meM "parantu prayojana jahAM tahAM pApa ko chur3Akara dharma meM lagAne kA pragaTa karate haiM" "prathama arthAt avyutpanna mithyAdRSTi, unake artha jo anuyoga so prathamAnuyoga hai" pakSa naM. 273 meM "upadeza meM kahIM vyavahAra varNana hai, kahIM nizcaya varNana hai| yahAM upacArarUpa vyavahAra varNana kiyA hai, isa prakAra ise pramANa karate haiN|" ____ Age kahA hai-"prathamAnuyoga meM upacArarUpa kisI dharma kA aMga hone para sampUrNa dharma huA kaha dete haiM samyaktva to tatvazraddhAna hone para hI hotA hai, parantu nizcayasamyaktva kA to vyavahAra
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktva meM upacAra kiyA aura vyavahArasamyaktva ke kisI eka aMga meM sampUrNa vyavahArasamyaktva kA upacAra kiyA, isa prakAra upacAra dvArA dharma huA kahate haiN|" patra naM. 286 meM "prathamAnuyoga meM to alaMkAra zAstra kI kA tathA kAvyAdi zAstroM kI paddhati mukhya hai|" patra naM. 286 meM "sarAgI jIvoM kA mana kevala vairAgya kathana meM nahIM lagatA, isaliye jisa prakAra vAlaka ko vatAze ke Azraya se auSadhi dete haiM, usI prakAra sarAgI ko bhogAdi kathana ke Azraya se dharma meM ruci karAte haiN|" isa paddhati ko samajha kara prathamAnuyoga kA abhyAsa karanA / karaNAnuyoga ke kathana kI paddhati karaNAnuyoga ke sambandha meM patra naM. 266 meM "karaNAnuyoga meM jIvoM ke va karmoM ke vizeSa tathA trilokAdi kI racanA nirUpita karake jIvoM ko dharma meM lagAyA hai|" "pApa se vimukha hokara dharma meM lagate haiN|" patra naM. 270 meM 'karaNa' arthAt gaNita kArya ke kAraNarUpa sUtra, unakA jisameM 'anuyoga' adhikAra ho, vaha karaNAnuyoga hai|" pana naM. 275 meM "jaisA kevalajJAna dvArA jAnA vaisA karaNAnuyoga meM vyAkhyAna hai|" tathA Age kahA hai "eka vastu meM bhinna-bhinna guNoM kA va paryAyoM kA bheda karake nirUpaNa karate haiM tathA jIva pudgalAdi yadyapi bhinna-bhinna haiM tathApi sambandhAdi ke dvArA aneka dravya se utpanna gati jAti Adi bhedoM ko eka jIva ke nirUpita karate haiM, ityAdi vyAkhyAna vyavahAranaya kI pradhAnatA sahita jaannaa|"
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Age kahA hai-"karaNAnuyoga meM jo kathana haiM, ve kitane hI to chamastha ke pratyakSa anumAnAdigocara hote haiM tathA jo na hoM unheM AjJA pramANa dvArA mAnanA / " patra naM. 277 meM "karaNAnuyoga meM to yathArtha padArtha batalAne kA mukhya prayojana hai, AcaraNa karAne kI mukhyatA nahIM hai|........jaise Apa karmoM ke upazamAdi karanA cAheM to kaise hoMge ? Apa to tatvAdika kA nizcaya karane kA udyama kare, usase svayameva hI upazamAdi samyaktva hote haiM" pana naM. 260 meM batAyA hai ki "jIva karmAdika ke nAnA prakAra se bheda jAne, usameM rAgAdika karane kA prayojana nahIM hai, isaliye rAgAdika bar3hate nahIM haiM, vItarAga hone kA prayojana jahAM tahAM pragaTa hotA hai / " isa prakAra isa paddhati ko jAnakara tathA isa anuyoga meM vyavahAranaya kI pradhAnatA se kathana hai, aisA samajhakara abhyAsa karanA cAhiye / yahAM itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki inameM, kapAya kI maMdatArUpa zubhabhAva ko dharma kI saMjJA dI hai, yathArtha meM to niHkapAya bhAva arthAt saMvara nirjarArUpa bhAva hI dharma hai, vaha apekSA yahAM nahIM lI hai| caraNAnuyoga ke kathana kI paddhati caraNAnuyoga ke sambandha meM patra naM. 270 meM kahA hai "jo jIva hita ahita ko nahIM jAnate, hiMsAdika pApakAryoM meM tatpara rahate haiM, unheM jisa prakAra pApa kAryoM ko chor3akara dharma kAryoM meM lage, usa prakAra upadeza diyA hai|" Age kahA hai ki-"jo jIva tatvajJAnI hokara caraNAnuyoga kA abhyAsa karate haiM, unheM yaha sarva AcaraNa
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane vItarAgabhAva ke anusAra bhAsita hote haiN| ekadeza va sarvadeza vItarAgatA hone para aisI zrAvakadazA-munidazA hotI hai kyoMki inake nimitta naimittikatA pAI jAtI hai |.......vhaaN jitane aMza meM vItarAgatA hotI hai use kAryakArI jAnate haiM, jitane aMza meM rAga rahatA hai use heya jAnate haiN| sampUrNa vItarAgatA ko parama dharma mAnate haiN|" ___ patra naM. 277 meM batAyA hai ki "caraNAnuyoga meM jisa prakAra jIvoM ke apanI buddhigocara dharma kA AcaraNa ho vaisA upadeza diyA hai| vahAM dharma to nizcayarUpa mokSamArga hai vahI hai, usake sAdhanAdika upacAra se dharma hai, isalie vyavahAranaya kI pradhAnatA se nAnA prakAra. upacAra,dharma ke bhedAdikoM kA isameM nirUpaNa kiyA jAtA hai / " pantra naM. 278 meM likhA hai "vaha upadeza do prakAra se diyA jAtA hai-eka to vyavahAra hI kA upadeza dete haiM, eka nizcaya sahita vyavahAra kA upadeza dete haiN|" Age kahA hai "jina jIvoM ko nizcaya vyavahAra kA jJAna hai va upadeza dene para unakA jJAna hotA dikhAI detA hai-aise samyagdRSTi jIva va samyaktva sanmukha mithyAdRSTi jIva, unako nizcaya sahita vyavahAra kA upadeza dete haiM" "vyavahAra upadeza meM to bAhya kriyAoM kI hI pradhAnatA hai|" "nizcaya sahita vyavahAra ke upadeza meM pariNAmoM kI hI pradhAnatA hai, .......vahAM pariNAma ke anusAra vAhya kriyA bhI sudhara jAtI hai / " pana naM. 276 meM "jahAM nizcaya sahita vyavahAra kA upadeza ho, vahAM samyagdarzana ke artha, yathArtha tatvoM kA zraddhAna karAte haiM / unakA jo nizcaya svarUpa so bhUtArtha hai, vyavahAra
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ svalpa hai so upacAra hai|" patra naM. 282 meM "caraNAnuyoga meM chadmastha kI buddhigocara sthUlapane kI apekSA se loka pravRtti kI mukhyatA sahita upadeza dete haiM parantu kevalajAna gocara sUkSmapane kI apekSA nahIM dete / " isa prakAra caraNAnuyoga ke kathana kA abhiprAya jAnakara abhyAsa karanA yogya hai| dravyAnuyoga ke kathana kI paddhati dravyAnuyoga ke sambandha meM pana naM. 271 meM "dravyAnuyoga meM dravyoM kA.va tatvoM kA nirUpaNa karake jIvoM ko dharma meM lagAte haiN| jo jIva, jIvAdika dravyoM ko va tatvoM ko nahIM patrAnate, Apako parako bhinna nahIM jAnate, unheM hetu-dRSTAnta-yukti dvArA va pramANa nayAdi dvArA unakA svarUpa isa prakAra dikhAyA hai jisase unako pratIti ho jaaye| usake abhyAsa se anAdi anAnatA dUra hotI hai|" isI bAta ko paMDitajI ne patra naM. 284 meM bhI doharAyA hai tathA kahA hai "kyoMki isameM yathArtha zraddhAna karAne kA prayojana hai|" Age kahA hai ki "dravyAnuyAMga meM nizcaya adhyAtma upadeza kI pradhAnatA ho, vahAM vyavahAra dharna kA bhI niSedha karate haiN|" panna naM. 285 meM spaSTIkaraNa kiyA hai "isI prakAra anya vyavahAra kA niSedha vahAM kiyA ho use jAnakara pramAdI nahIM honA, enA jAnanA ki-jo kevala vyavahAra sAdhana meM hI manna haiM, unako nizcaya ruci karAne ke artha vyavahAra ko hIna batalAyA hai|" isa hI patra meM kahA hai ki "dravyAnuyoga meM bhI caraNAnuyogavat grahaNatyAga karAne kA prayojana hai, isaliye chadmasya ke vuddhigocara
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 11 ) pariNAmoM kI apekSA hI vahAM kathana karate haiN| itanA vizeSa hai ki caraNAnuyoga meM to bAhya kriyA kI mukhyatA se varNana karate haiM, dravyAnuyoga meM AtmapariNAmoM kI mukhyatA se nirUpaNa karate haiN|" pana naM. 287 meM "dravyAnuyoga meM nyAya zAstroM kI paddhati mukhya hai kyoMki vahAM nirNaya karane kA prayojana hai|" patra naM. 286 meM "jina prakAra yathAcyAta cAritra hone para to donoM apekSA zuddhopayoga hai parantu nicalI dazA meM dravyAnuyoga apekSA to kadAcita zuddhopayoga hotA hai parantu karaNAnuyoga apekSA sadA kAla kapAya aMga ke madbhAva se zuddhopayoga nahIM hai| isI prakAra anya kathana jAna lenaa|" paNDitajI sAhaba pana naM. 262 para dravyAnuyoga meM dopa-kalpanA ke nirAkaraNa prakaraNa meM "koI jIva dravyAnuyoga ke kathana ko sunakara svacchanda ho jAveMge" aisI kalpanA ke uttara meM kahate haiM ki "jaise gadhA mizrI khAkara mara jAya to manupya to mizrI khAnA nahIM chor3eMge, usI prakAra viparItavuddhi adhyAtma grantha suna kara svacchanda ho jAve to vivekI to adhyAtma granthoM kA abhyAsa nahIM chor3eMge....isaliye jo bhalIbhAMti unako sune vaha to svacchanda hotA nahIM parantu eka bAta sunakara apane abhiprAya se koI svacchanda ho to granya kA to dopa hai nahIM, usa jIva hI kA dopa hai....niSedha kareM to mokSamArga kA mUla upadeza to vahI hai, usakA niSedha karane se to mokSamArga kA niSedha hotA hai|" panna naM. 263 meM bhI batAyA hai ki "adhyAtma granthoM se koI svacchanda ho, so vaha to pahile bhI mithyAdRSTi thA, aba bhI mithyA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) dRSTi hI rahA / itanA hI nukasAna hogA ki sugati na hokara kugati hogI parantu adhyAtma upadeza na hone para bahuta jIvoM ke mokSamArga kI prApti kA abhAva hotA hai aura isameM bahuta jIvoM kA bahuta burA hotA hai isaliye adhyAtma upadeza kA niSedha nahIM krnaa|" isI kI puSTi Age karate haiM ki "jinamata meM to yaha paripATI hai ki pahile samyaktva hotA hai phira vrata hote haiM, vaha samyaktva svaparakA zraddhAna hone para hotA hai aura vaha zraddhAna dravyAnuyoga ke abhyAsa karane para hotA hai isaliye prathama dravyAnuyoga ke anusAra zraddhAna karake samyagdRSTi ho pazcAt caraNAnuyoga ke anusAra vratAdi dhAraNa karake vratI ho / isa prakAra mukhya rUpa se to nicalI dazA meM hI dravyAnuyoga kAryakArI hai / " Age kahate haiM ki "abhyAsa karane se svarUpa bhalI-bhAMti bhAsita hotA hai, apanI buddhi anusAra thor3A-bahuta bhAsita ho parantu sarvathA nimdyamI hone kA poSaNa kare, vaha to jinamArga kA dvepI honA hai|" isI pantra ke aMta meM upasaMhAra karate haiM "isaliye AtmAnubhavanAdika ke artha dravyAnuyoga kA avazya abhyAsa krnaa|" isa prakAra paddhati ko lakSya meM lekara dravyAnuyoga kA abhyAsa karanA caahiye| vyAkaraNAdi zAstroM kA abhyAsa vyAkaraNa nyAyAdi granthoM ke abhyAsa ke viSaya meM paNDitajI sAhaba pana naM. 288 meM kahate haiM ki "yahAM itanA hai ki ye bhI jaina zAstra haiM aisA jAnakara inake abhyAsa meM bahuta nahIM laganA / yadi
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuta buddhi se inakA sahaja jAnanA ho aura inako jAnane se apane rAgAdika vikAra bar3hate na jAne to inakA bhI jAnanA hoo, anuyoga zAstravat ye zAstra bahuta kAryakArI nahIM haiM isaliye inake abhyAsa kA vizepa.udyama karanA yogya nahIM hai / isa prakAra uparyukta paddhati, vidhAna, prayojana Adi ko samajha kara cAroM anuyogoM kA abhyAsa karane se yathArtha tatvavodha prApta hogA jisase mithyAtva kA nAza hokara samyaktva prApta hotA hai kyoMki pana naM. 237 meM kahate haiM ki "AtmajJAnazUnya AgamajJAna bho kAryakArI nahIM hai|" ToDaramalajI sAhaba ne cAroM anuyogoM ke vidhAna ko samajha kara kyA karanA isa viSaya meM patra naM. 286 para likhA hai ki "so jahAM jaisA sambhava ho vahAM vaisA samajha lenaa|" isa prakAra cAroM anuyogoM meM kathana kisa prakAra kA kisa vAta kI mukhyatA ko lekara hotA hai yaha zAstra adhyayana ke pahile mokSArthI ko samajhanA Avazyaka hai| nizcayanaya evaM vyavahAranaya ko samajhane kI praNAlI aba yaha prazna upasthita hotA hai ki uparyukta kathana meM nizcaya vyavahAra kI bAta AI hai ataH usakA svarUpa samajhanA bhI tatvanirNaya karane ke liye ati Avazyaka hai / isa vipaya meM mokSamArgaprakAzaka pana naM. 163 meM batAyA hai ki "vahAM jinAgama meM nizcaya vyavahArarUpa varNana hai| unameM yathArtha kA nAma nizcaya hai, upacAra kA nAma vyavahAra hai" tathA patra naM. 251 meM kahA hai ki "vyavahAra
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) naya svadravya - paradravya ko va unake bhAvoM ko va kAraNa kAryAdika ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai / so aise hI zraddhA se mithyAtva hai, isaliye usakA tyAga karanA tathA nizcaya naya unhIM ko yathAvat nirUpaNa karatA hai, kisI ko kisI meM nahIM milAtA hai, so aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai. isaliye usakA zraddhAna karanA / "yahAM prazna hai ki yadi aisA hai to jinamArga meM donoM nayoM kA grahaNa karanA kahA hai, so kaise ?" samAdhAna- jinamArga meM kahIM to nizcayanaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai use to "satyArtha aise hI hai" - aisA jAnanA tathA kahIM vyavahAranaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai, use "aise hai nahIM, nimittAdi kI apekSA upacAra kiyA hai" aisA jAnanA / isa prakAra jAnane kA nAma hI donoM nayoM kA grahaNa hai tathA donoM nayoM ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara aise bhI haiM, aise bhI haiM - isa ' prakAra bhramarUpa pravartana se to donoM nayoM kA grahaNa karanA nahIM kahA hai / " nizcaya ko aMgIkAra karAne ke lie vyavahAra se upadeza hotA hai patra naM0 252 meM kahA hai ki "isa nizcaya ko aMgIkAra karAne ke lie vyavahAra dvArA upadeza dete haiM parantu vyavahAranaya hai so aMgIkAra karane yogya nahIM hai / " ( samayasAra gAthA naM0 8 kI TIkA meM se ) isI patra meM Age kahate haiM " tathA nizcaya se vItarAga bhAva mokSa mArga hai" use jo nahIM pahicAnate unako aise hI kahate raheM to *
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) ve samajha nahIM pAye / taba unako vyavahAranaya se,tatyazraddhAna jAnapUrvaka paradravya ke nimitta miTane kI sApekSatA dvAga vrata, zIla, saMyamAdirUpa vItarAga bhAva ke viNepa batalAye taba unheM vItarAga bhAva kI pahicAna huI / isI prakAra vyavahAra vinA nizcaya ke upadeza kA na honA jAnanA" vyavahAra kathana aMgIkAra karane yogya nahIM hai Age isa hI bAta ko puSTa karate haiM "tathA vyavahAranaya ne naranArakAdi paryAya hI ko jIva kahA, so paryAya hI ko jIva nahIM mAna lenaa|" "jIva ke saMyoga se zarIrAdiko bhI upacAra me jIva gahA. to kathana mAtra hI hai......."aisA hI zraddhAna krnaa|" "tathA abheda AtmA meM jJAna darzanAdi bheda kie so unheM bheda rUpa hI nahIM mAna lenA" "saMjA saMkhyAdi se bheda kahe mo kathanamAna hI haiM, paramArtha se bhinna-bhinna haiM nahIM-aisA hI zraddhAna krnaa|" ___ "para dravya kA nimitta miTane kI apekSA ne vratazIla maMcamAdika ko mokSamArga kahA, so inhIM ko mokSamArga nahIM mAna lenA ...... isaliye AtmA apane bhAva rAgAdika haiM unheM choDagAra bItanAgI hotA hai, isaliye nizcaya se vItarAga bhAva hI mokSamArga hai / ... vratAdika ko mokSamArga kahA no nAthana mAtra hI hai. paramApaM ne vAma kriyA mokSamArga nahIM hai-aisA hI zradAna krnaa|" para naM0 256 meM kahA hai ki "isI prakAra anya bhI vyavahAranaya ko aMgIkAra nahIM karanA, aisA jAna lenaa| vyavahAra upadeza apane lie kaise kAryakArI hai bhAge prazna miga hai ki "yAgnaga para upadeza hI meM kAryakArI hai yA apanA bhI prayojana gAdhanA hai?"
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) samAdhAna - Apa bhI jaba taka nizcayanaya se prarUpita vastu ko na pahicAne taba taka vyavahAra mArga se vastu kA nizcaya kare isaliye nicalI dazA meM apane ko bhI kAryakArI hai parantu vyavahAra ko upacAra mAtra mAna kara usake dvArA vastu ko ThIka prakAra samajhe tava to kAryakArI ho parantu yadi nizcayavat vyavahAra ko bhI satyabhUta mAnakara 'vastu isa prakAra hI hai' aisA zraddhAna kare to ulaTA akAryakArI ho jAve / yahI puruSArthasiddhaya pAya kI gAthA naM0 6-7 meM kahA hai / isa prakAra uparyukta prakAra se nizcaya, vyavahAra ke svarUpa ko bhale prakAra yathAvat samajhakara, cAroM anuyoga ke zAstroM kA adhyayana karanA cAhiye / granthAntaroM meM Agama abhyAsa kI paddhati zrImat jayasenAcArya ne samayasAra gAthA naM0 120 kI TIkA meM yahI paddhati apanAne kA Adeza kiyA hai, yathA ' iti zabdanayamatAgamabhAvArthAH vyAkhyAnakAle yathAsambhava sarvatra jJAtavyAH artha - zabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha tathA bhAvArtha-vyAkhyAna ke avasara para sarvatra jAna lenA / uparyukta paddhati ko hI paMcAstikAyakI gAthA naM0 27 ko TIkA meM ukta AcArya mahArAja ne tathA brahmadeva sUri ne paramAtmaprakAza zloka naM0 1 ko TIkA meM tathA vRhad dravyasaMgraha kI gAthA naM0 2 ko TIkA meM bhI batAyA hai /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) (1) zabdArtha --- zabda kA artha (2) nayArtha - yaha kathana kisa naya kI mukhyatA se kiyA hai yaha samajhanA (3) matArtha - yaha kathana kisa prakAra kI mAnyatA ko samyak karAne kI mukhyatA se kiyA gayA hai yaha samajhanA (4) AgamArtha - Agama meM prasiddha artha kyA hai usase milAna karanA ( 5 ) bhAvArtha - iSTArtha to vItarAgatA hai ataH yaha kathana - vItarAgatA kI sAdhanA meM heya hai yA upAdeya hai, yaha samajhanA / isa prakAra pAMcoM prakAroM kA upayoga karake zAstroM kA adhyayana kare to yathArtha bhAva bhAsana hokara Atma-kalyANa kA mArga prApta ho / uparyukta pAMcoM prakAroM meM bhI nayArtha sabase jyAdA samajhane yogya hai | zAstroM kA artha samajhane kI mAsTara kuJjI saMkSepa meM kaho to -"eka dravya kA kArya usa hI dravya meM athavA usa dravya ke kArya (paryAya) ko usa hI dravya kA batalAyA ho" vaha nizcaya kA kathana jAnanA / "eka dravya kA kArya anya dravya meM athavA usa dravya ke kArya (paryAya) ko anya dravya dvArA karanA batalAyA ho" vaha vyavahAra kA kathana jAnanA / jaise matijJAnarUpa AtmA kI paryAya ko jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama dvArA huI kahanA, yaha vyavahAra kathana huA aura usI paryAya ko AtmA kahanA, yaha nizcaya kathana hai / vyavahAra ke kathana - jaisI hI vastu ko mAna le to aise zraddhAna ko AcAryoM ne mithyA zraddhA kahA hai aura aisI zraddhA ko chor3ane kA Adeza diyA hai - kAraNa aisI zraddhA karane se usa doSa ko TAlane kA puruSArtha khatama ho jAtA hai aura zraddhA meM parAdhInatA A jAne se vaha vItarAgatA kI vAdhaka ho jAne ke kAraNa,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) vItarAgatA kI dhAtaka siddha hotI hai jo ki gAntra kA tAtparya nahIM ho sakatA / ataH zAstroM kA yathArtha bhAva samajhane ke liye upayukta nizcaya-vyavahAra ko mAsTara kujI kA prayoga karane meM kahIM bhI zAstrAbhyAsI ko bhUla nahIM par3egI / anyathA apanI pUrva mAnyatA ko popaNa karatA rhegaa| mokSamArga do nahIM haiM, kathana paddhati do prakAra hai nizcaya vyavahAra ke sambandha meM eka mithyA mAnyatA aura calatI hai ki nizcaya mokSamArga evaM vyavahAra mokSamArga, isa prakAra mokSamArga do haiM, ataH donoM kA sevana Avazyaka hai|' isakA bhI nirAkaraNa honA Avazyaka samanakara yahAM saMketa kante haiN| isa saMbaMdha meM mokSamArga prakAzaka pRSTha 248 meM kahA hai ki "mo mokSamArga do nahIM haiM, mokSamArga kA nirUpaNa do prakAra hai| jahAM sacce mokSamArga ko mokSamArga-nirUpita kiyA jAya to nizcaya mokSamArga hai aura jahAM jo mokSamArga to hai nahIM parantu mokSamArga kA nimitta hai va sahacArI hai use upacAra se mokSamArga kahA jAya so vyavahAra mokSamArga hai kyoMki nizcaya vyavahAra kA marvatra aimAhI lakSaNa hai| 'saccA nirUpaNa so nizcaya' 'upacAra nirUpaNa so vyavahAra' isaliye nirUpaNa-apekSA do prakAra mokSamArga jAnanA [kintu] eka nizcaya mokSamArga hai, eka vyavahAra mokSamArga hai, isa prakAra do mokSamArga mAnanA mithyA hai tathA nizcaya-vyavahAra donoM ko upAdeya mAnatA hai, vaha bhI bhrama hai kyoMki nizcaya-vyavahAra kA svarUpa to paraspara virodha sahita hai / " . . . . . : . .
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) zraddhAna nizcaya kA, pravRtti vyavahAra kI karanA mAnanA, . mithyA kaise hai ? . pRSTha naM. 246 meM kahate haiM ki "tU aisA mAnatA hai ki-siddha samAna zuddha AtmA kA anubhavana so nizcaya aura vrata, zIla, saMyamAdirUpa pravRtti so vyavahAra, so terA aisA mAnanA ThIka nahIM hai kyoMki kisI dravyabhAva kA nAma nizcaya aura kisI kA nAma vyavahAra-aisA nahIM hai / eka hI dravya ke bhAva ko usa svarUpa hI nirUpaNa karanA so nizcayanaya hai, upacAra. se usa dravya ke bhAva ko anya dravya ke bhAvasvarUpa nirUpaNa karanA so vyavahAra hai|" jaise miTTI ke ghar3e ko 'ghI kA ghar3A' kahanA yaha vyavahAra hai| Age patra naM. 250 meM eka prazna uThAyA hai ki-"zraddhAna to nizcaya kA rakhate haiM aura pravRtti vyavahAra rUpa rakhate haiN| isa prakAra hama donoM ko aMgIkAra karate haiN| so aisA bhI nahIM banatA kyoMki nizcaya kA nizcaya rUpa aura vyavahAra kA vyavahAra rUpa zraddhAna karanA yogya hai| eka hI naya kA zraddhAna hone se ekAnta mithyAtva hotA hai tathA pravRtti meM naya kA prayojana nahIM hai| pravRtti to dravya kI pariNati hai, vahAM jisa dravya ko pariNati ho usako usI kI prarUpita kare so nizcayanaya aura usa hI ko anya dravyaM kI prarUpita kare so vyavahAra naya-aise abhiprAyAnusAra prarUpaNa se usa pravRtti meM donoM naya banate haiM / " isa prakAra ke kathana ko suna kara phira zipya jijJAsAM pragaTa karatA hai ki "to kyA kareM.? so kahate haiM-nizcaya naya se jo nirUpaNa kiyA ho use to satyArtha mAnakara usakA zraddhAna aMgIkAra karanA aura vyavahAra naya se jo nirUpaNa kiyA ho use asatyArtha mAna kara usakA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) zraddhAna chodd'naa|" nizcaya upadeza se vyavahAra ko chor3a deMge, aisA mAnane meM doSa aisA kathana suna kara zipya pava naM0 253 meM kahatA hai ki "tuma vyavahAra ko asatyArtha-heya kahate ho to hama vrata, zIla, saMyamAdi vyavahAra kArya kisalie kareM? mavako chor3a deNge| usase kahane haiM ki-vrata zIla saMyamAdika kA nAma vyavahAra nahIM hai, inako mokSamArga mAnanA vyavahAra hai, use chor3a de aura aigA zraddhAna kara ki inako to bAhya sahakArI jAna kara upacAra se mokSamArga kahA hai, ye to paradravyAzrita haiM tathA saccA mokSamArga vItarAga bhAva hai, vaha svadravyAdhita hai| isa prakAra vyavahAra ko amatyArtha heya jaannaa| vratAdika ko chor3ane se to vyavahAra kA heyapanA hotA nahIM hai|" upasaMhAra isa prakAra ToDaramalajI sAhaba ne nizcaya-vyavahAra ke viSaya . meM bahuta hI sundara spaSTIkaraNa kiyA hai, isa dRSTikoNa ko samajha kara tathA isa hI dRSTi ko lakSya meM rakha kara zAstroM kA adhyayana kare va artha samajhe to yathArtha vastumvarUpa kA jJAna ho aura mithyA zraddhA kA nAza ho| isaliye mokSArthI jinAsu jIva ko apane kalyANa karane kI dRSTi se uparyukta paddhati ko samajha kara tattvanirNaya karanA cAhie / patra naM0 266 meM bhI kahA hai ki "una prakAroM ko pahicAna kara apane meM aisA dopa ho to use dUra karake samyaka zraddhAnI honA, auroM ke hI dopa dekha-dekha kara kapAyI nahIM honA kyoMki apanA bhalA.burA to apane pariNAmoM se hai|" ___ isa prakAra mokSamArga prakAzaka meM zAstroM ke artha karane kI jo paddhati batAI hai usake anusAra strioM kA abhyAsa karake sabhI jIva apane AtmA kA kalyANa karaisI bhAvanA ke sAtha isa lekha ko pUrA karatA huuN|