Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્રુવમાળા તુતીય પુષ્પ સ્વર્ગસ્થ માતા “કુશલિની” ના સ્મરણાર્થ,
પુત્રધર્મ.
શ્રીયુત સુજ્ઞ શેઠ અમરચંદ માધવજીની અનુમતિ
તથા સહાયતાથી લખનાર વિદ્યકવિ દુર્લભે વિ. શ્યામ ધુવસુત
જીવન.
मातृदेवो भव । पितृदेवो भव ।
પ્રકાશક, વિકવિ દુર્લભ વિ. શ્યામ યુવા એન્ડ સન્સ,
ખ્રિસ્તાબ્દિ ૧૯૯૮-વિક્રમબ્દ ૧૯૬૪
જગદીશ્વર પ્રેસમાં મુદ્રાંકિત કર્યું,
મૂલ્ય:-આના દશ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ હક્ક પ્રક્રેટકર્તાએ સ્વાધીન રાખ્યા છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ અણપત્રિકા. Sensorsors
શ્રીયુત સુઝ શેઠ,
જીવનદાસ પીતાંબર. આપની માતપિતભક્તિ, સત્યપરાયણતા, સુજનતા વિવેક વિચાર શકિત, અને જનહિતપર વૃત્તિ મારા આપની સાથના દીર્ધકાળના પરિચય દ્વારા રે 2 આનંદસહ અવલેકી, આપનું નામ આ પુત્ર પુસ્તક જોડે સંછત ૧ કરવા કેટલોક વખત થયાં મને સહજ ફુરણા થઈ હતી અને આજે તેની ૬
સફળતા થવાથી હું મને ધન્ય માનું છું. અક્ષય તૃતીયા )
ભવદીય પ્રકટકર્ત.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠ જીવનદાસ પીતાંબર,
K><>K
ES
--
15
is :
દાદા
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પુસ્તકને માટે કેટલાક વિદ્વાનેાના મળેલા અભિપ્રાયા.
આપનુ' મનાવેલુ' પુત્રધમ નામક પુસ્તક મે' વાંચ્યું છે. જે ઉદ્દેશ થી લખાયલું છે તે યથાસ્થિત પાર પડેલા છે. ધર્મ, ધરા અને ધેનુ પ્રત્યે પૂજ્યભાવ ને ભિકત ઉત્પન્ન થશે ત્યારેજ આપણેા ઉદ્દય થશે; તેમાં જેટલ્લી શિથિળતા થઇ છે તેટલું દુ:ખ પ્રતીત થાય છે. આપે લીધેલે શ્રમ સફળ થયા છે. આધારો અંગ્રેજી તથા સંસ્કૃત સાહિત્યમાંથી શેાધી ઉત્તમ રૂપમાં મૂકેલા છે. સર્વ શાસ્ત્રના સિદ્ધાન્ત માતૃપિતૃભકિત રાખવાનો છે. આપનું પુસ્તક દરેક વર્ણના સ્ત્રી, પુરૂષ, ખાળ, યુવાન, તથા વૃદ્ધને વાંચવા લાયક છે. ભાષા સરળ છે. સ્થળે સ્થળે તમારે માતાપિતા પ્રતિના પૂ જ્યભાવ પ્રકટ દેખાય છે. પરમાત્મા તમારા પ્રયત્ન સફળ કરી અને સદ્દા તમને વિજય આપે! એજ ઇચ્છું છું.
મેરથી આય સુમેધ નાટક મ’ડળી. સુબઇ, કારનેશન થીએટર. તા- ૨૨-૧૨-૧૯૭૭
શુભેચ્છક, શિ’કર માધવજી ભટ્ટ; (ભકતરાજ અ`ખરીષ ન
નાટકના પ્રાજક,
,
“તમારા આ પ્રયાસ ઘણાજ સ્તુત્ય છે. ગુર્જર ભાષામાં જે પુસ્તકની ખરેખર ખાટ હતી તે આ પુત્રમ ” પુસ્તકે પુરી પાડી છે. સામ્પ્રત સમયમાં કુળ, વણુ' આશ્રમ, પતિ, પત્ની, રાજા, પ્રજા, સેવ્ય, સેવક તથા પુત્રાદિના ધર્માંની પ્રણાલિકા કેવળ ત્રુટી ગઇ છે. હાલકાળ અત્યુપકારક માતાપિતા પ્રત્યે પુત્ર અપકારી નીવડે છે એ કાંઇ જેવા તેવા શૈાચ નથી. જો સુજ્ઞ શ્રીમાના આ પુસ્તકની વિશેષ પ્રત ખરિદ કરી યુવકામાં લહાણી કરે તેા કેટલીક લાકક તથા પારāાકિક દુઃસ્થિતિ થતી અટકે, એવા મારા સ્વતંત્ર અભિપ્રાય છે.
પુસ્તક સારી શૈલીથી લખાયુ છે. તથા તમારા અત:કરણમાંથી નીકળેલા ઉદ્ગારો દ્રષ્ટાંત સિદ્ધાન્તથી પરિપુરીત છે. એક ઉછરતા યુવકને આવા સમયમાં આવું ઉપયોગી પુસ્તક લખવાની સૂજ પડે એ પૂર્વના પરમ સંસ્કારનું જ ફળ કહેવાય.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ છેવટે મારે જણાવવું જોઇએ કે તમારા પિતાને વારસો તેમારામાં ઉત્તરેલો જોઈ હું વળી વધારે સંતોષ પામે છઉં; અને છું કે તમે તમારા આવા યનમાં સદા સફળતા મેળવે.” મુંબઈ, તા. ૭-૧-૧૯૦૮. શાસી જીવરામ લલ્લુભાઈ
(રાયકવાલ)
- એક માસિક પત્રમાં કટકે કટકે પ્રસિદ્ધ થયેલ આ લેખ તેના ચંચળ સૃજન ઉછરતા લેખક તરફથી જોવા મળ્યું હતું. લેખને વિષય એ વિશાળ છે કે તેના પર ઘણુંએક લખી શકાય. એના પર નજર કરતાં જણાય છે કે આ લેખ તૈયાર કરવામાં લેખકે ઘણી મહેનત લીધેલી હોવી જઈએ.. અંગ્રેજી અને સંસ્કૃત ગ્રંથમાંથી જે અવતરણ ટાંકલાં છે તે કાળજીથી પસંદ કરેલાં છે. માબાપ અને સંતતિ વચ્ચે જુદા જુદા સંગમાં કેવું વર્તન થવું જોઈએ તે વિષે સારે બધું બાપેલે છે. હિંદુ કટુંબમેલાની મોટી ખામી એ છે કે કટુંબના પ્રત્યેક અંગના જુદા સ્વાર્થ હોઈ તેઓ વચ્ચે કલહ પેદા થાય છે, અને માબાપ અને પુત્રેનાં મન ઘણીવાર એક બીજાથી ઊંચાં થયું છે. આ પ્રમાણે બનવાથી તેમને સંસાર દુઃખરૂપ નીવડે છે. આ ન્હાના લેખમાં બતાવ્યા મુજબ માતા, પિતા, પુત્ર, પુત્રવધુ સર્વે પોતપોતાનું કર્તવ્ય અને દરને વિચારી વર્તે તે કુંટુંબમેળા સામે જે વાંધે લેવામાં આવે છે તે કમી થાય.
ભાષા શુદ્ધ અને આઈબર વિનાની છે. વિષયનું સમર્થન કરવાને જે ન્યાની વાર્તાઓ મૂકી છે તે દ્રષ્ટાંતરૂપકમાં હોવાથી ઉપદેશક થઈ પડશે.
અમને આશા છે કે આ તરૂણ વિદ્વાન સાહિત્યના સાગરમાં ભવિષ્યમાં આથી વધારે લાંબી સફરે કરશે. '
વિશ્વનાથ પ્ર. વૈદ્ય ૯-૧-૧૯૮ બી. એ. એમ. આર. એ. એસ
છે“ખારીસ્ટર એટલે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતાપિતાની પોતાના બાળકોને ઉછેરવા, પાવા તથા સંતોષવા માટેની શરીરસેવા તથા અંતઃકરણની કાળજીનું એવું સારું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તથા તેમના આત્મ-સમર્પણયુક્ત અલોકિક “વહાલનું એવું સચોટ તથા રસીલ ચિત્ર આપવામાં આવ્યું છે કે કઠોર હૈયાના પુત્રનું હૃદય પણ આ પુસ્તક વાંચીને આદ્ધથયા વિના અને તેનામાં કુતજ્ઞતાની લાગણી ઉદ્દભવ્યા વિના અને જાગૃત થયા વિના રહે નહિ એમ મારૂ માનવું છે. વળી સંસ્કૃત લકેના પદ લાલિત્યથી તેમજ અંગ્રેજ ક વિયેના ભાવનાસંદર્યથી એ પુસ્તકને અલંકૃત કરવામાં આવ્યું છે, તે થી તેમજ વિદ્યકવિ દુલભ શ્યામ ધવની મનહરપદ્ય વાણીથી તે વધારે સિ વર્ષ થયું છે તથા તેની ઉપયોગિતામાં વધારે થયે છે. ઉછરતી પ્રજા માં જાયે અજાણ્યે પણ પાશ્ચાત્ય વિચારેના સંસ્કાર પડવાનો સંભવ છે કેજે આ ગ્રંથનું મનન કરશે તે આપણા પ્રાચીન અને પૂજ્ય ઋષિ મુનિયાની દેવ-વાણી તથા દિવ્ય ભાવનાથી તેઓનાં હદય પવિત્ર થશે તથા રંગો. તણા કુટુંબમાં અધિક આર્યત્વ અને અવિભકતપણું સ્થપાશે; અને જેટલે અંશે એ પ્રમાણે થશે તેટલે અંશે ઉકત લેખ સફળ થયેલે ગાશે, “
હવે અહિંથી આગળ વધી સૂચના કરવાની રજા લઉ છું કે ચાળી કોમ સમજી શકે એવી સાદી અને સરળ ભાષામાં કુટુંબ વાત્સલ્ય તથા દેશ વાત્સલ્ય ઉપર કર્તા એક આટલાજ કદને નિબંધ રચશે તે હાલના સમય માટે તે અધિક ફળપ્રદ નીવડશે એવી આશા બંધાય છે.” સુરત પ-ર-૧૦૮
ગણપતરામ અનુપરામ ત્રવાડી.
“પુત્રધર્મ' એ વિષય પર રચાયેલું ગદ્યાત્મક પુસ્તક મેં સઘળું વાંચી જોયું છે, કર્તાની ઉમ્મર તરફ લક્ષ દેતાં આનંદ થાય છે. એ પુસ્તકની ભાષા સંસ્કાર પામેલી, શુદ્ધ અને સરળ છે. વિષયની શૈલી ઊંચા પ્રકારની અને શનૈઃ શનૈઃ વાચકવર્ગને ઊંચા રણ ઉપર લઈ જાય એવી છે. દષ્ટાંતે અનુભવયુકત તથા કસાયેલી કલમથી લખાયેલા હોય તેમ લાગે છે.
આ પુસ્તક ગુર્જર ભાષામાં લખાતાં પુસ્તકોમાં એક સારી જગ્યા શકે છેઅને નીતિ રીતિ સંબંધી સદુપદેશ કરે છે. આવાં પુસ્તકના વાચનથી આર્યમહિલા તથા આર્યબંધુઓને અનેક રીતિયે જ્ઞાનને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાજ મળી શકે તેમ છે. આવાં પુસ્તકને સુ તરફથી ઉતેજન મળવું જોઈએ, સી પી. કેરડ૧૮-ર-૦૮ માપમાન મુંબઇ સંધર્મ ભાસ્કર માણેકલાલ અમૃતલાલ દવે,
“પુત્ર ધર્મનું આપનું પુસ્તક વાંચી ઘણે આનંદ થયે છે. આપે આપ ના હૃદયના સદુદ્ગારેને જે સ્વરૂપ આપી પુત્ર ધર્મરૂપ કુંડમાં પંડયા છે તેને આસ્વાદ દેશદ્વારની જીજ્ઞાસુ આપણી હિંદની પ્રજાને અવશ્ય આ મત તુલ્ય થશેજ. આપની ભાષા શિલી અને તેમાં વચ્ચે વચ્ચે આપના સુપિતાના કાવ્ય જાણે સુવર્ણતારમાં મુકતાફળ શોભતાં હોય તેવાં લાગે છે. હું તે માનું છું કે આ પુસ્તકનું એક વખતનું પણ વાંચન હૃદયના જા ભાગમાં પહોંચી સવૃત્તિને જાગૃત કર્યા વગર રહે તેમ નથી. આપ કે પ્રયાસ સફળ છે એમ અંત:કરણપૂર્વક ઈચ્છું છું. મને લાગે છે કે, આપના પિતા તરફ ધર્મ બજાવતા પુત્રધર્મજ આ ઉત્તમ પુસ્તક આપે ની પાસે લખાવ્યું હોય. શુભચિંતક ૧ણ ગુલાલવાડી,
પંડિત લાલન; મુંબઈ, બાલુ પન્નાલાલ પુનમચંદ હાઈસ્કુલના "તા. ૨૩–૨–૧૯૦૮.
| ધર્મધ્યાપક.
s,,
“પુત્ર ધર્મના પ્રફ મેં વાંચી જયાં. નિબંધની ઉપયુકતતાવિષે બે મત હોઈ શકે એમ છેજ નહિ. લેખકના માતાપિતા તરફના ઉચ્ચ ભાવનાના સંસ્કારે ઠામ ઠામ પ્રતીત થતા જણાય છે. જે અધિકારીને ઉદ્દે શીને નિબંધ લખ્યો છે તેમના ઉપર માબાપ પ્રતિ ભક્તિભાવની છાપ પાડવાને યત્ન ઘણે સારે થયેલ છે. જે દ્વિતીયાવૃત્તિમાં આથી પણ ના ષા વધારે સરલ કરવામાં આવે તે લખનારને હેતુ અધિક યશકર નીવડછે એમ હું માનું છું.
શુભચિંતક,
હરિકણુ લાલશંકર દવે, ' (ગોંડલના નામદાર ઠાકોર સાહેબ સર ભગવતસિંહજીના
માજી પ્રાઈવેટ સેક્રેટરી,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્રધર્મ પુસ્તક વાચીને અત્યાન થયેલ છે. કપુત્રનાં કુચરિત્રનું નિદર્શન એમાં મને હારક રીત્યા કરાવવામાં આવ્યું છે. ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રથમ પગલું ભરતાંજ દરેક તરૂણે આ પુસ્તકને ખાસ આ ભ્યાસ કર ઘટે છે અને એમાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે પુત્રધર્મનું પાલન કરવું ઘ ટે છે. કારણ કે ઈહલોકમાં માબાપ એ દરેક પુત્રના પરિપાક સ
છ દે છે. - પુસ્તકની ભાષા વિશિષ્ટ પ્રકારની છે. દરેક વિષયવસ્તુમાં ઊંડા ઉ. ' તરીને માર્મિક દષ્ટીથી વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. કયાંક કયાંક જે ચિનવિક દષ્ટાંતે અપાયેલાં છે તે અતિશય ઉપયોગી છે. પુત્રધર્મ જેવા અગાધ વિષયમાં તમે તમારા જે વિચારે દર્શાવ્યા છે તે સર્વ તાત્વિક તથા ધાર્મિક સિદ્ધાન્તોને અનુરૂપ છે. કિ બના? માબાપ અને પુત્રને દિય સંબંધ, માબાપની સેવામાં પ્રતિરોધક તથા અનુદા કારણે, ઈ
ત્યાદિપરની ચર્ચા મનનીય છે. આ પુસ્તક પ્રત્યેક ગ્રહની પુસ્તકશાળામાં હેવું જોઈએ અને શ્રીમહર્ગે અચુકત ચયથી અટકી, આવાં પુસ્તકને પ્રચાર જનસમાજમાં કરવું જોઈએ કે જે કાર્ય પણ પુયપ્રદ અને ધર્મ છે. शिवम, પીટરડ–કાલબાદેવી ભાટિયા મહાજનવાડી
શાસ્ત્રી નરહરિશમાં વિષ્ણુ ગોડસે.
શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતા પાઠશાળાનાં અધ્યાપક તા–૫-૩-૧૦૮, U
મુંબઈ તા.૬-૩-૧૯૦૮,
તમારૂં લખેલું પુસ્તક હું વાંચી ને છું. તમારા જેવા નાની ઉમરના લેખકની કૃતિ જોતાં, તમે બહુ ઉત્તમ રીતે લેખ લખેલે છે અને દરેક રીતે ઉતેજનને પાત્ર છે. ' 1 લિ. કૃષ્ણલાલ મેહતલાલ ઝવેરી. એમ. એ. એલ. એલ. બી.
(મુંબઈની માલકઝર્ટના જજ)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાન્તિસુધાકર ઐષધાલય.
અમારા તરફથી લેકની સગવડ માટે નીચે લખેલે ઠેકાણે એક દવાખાનું ખોલવામાં આવ્યું છે ત્યાં દરદની ખરી પરીક્ષા કરી યોગ્ય દવા તથા સલાહ આપવામાં આવે છે એટલું જ નહિ પણ શારવિધિથી તૈયાર કરેલાં હિમ્મતી ઔષધો જે જીદગીને વધારનારાં તથા જડ ઘાલી બેઠેલા રોગને મટાડનારાં અનુભવથી સિદ્ધ થઈ ચુકેલાં છે તે પણ વાજબી કિસ્મતે વેચા તાં મળે છે. ટૂંકામાં અમે એટલું જ જણાવવાની રજા લઈએ છીએ કે લાં આ વખત સુધી કંટાળીને નિરાશ થયેલા દરદીચે ફકત એકજ વખત રૂરૂમાં અમને મળી જઈ અગર તેમ ન બની શકે તે ઘેર બોલાવીને પણ અમારી સલાહ લેવી. . . . ડેટ, હેળીચલે, જીવરાજ બાલુને માળે..
રતિલાલ ડી. મુવ. જ ઉપર લખેલે ઠેકાણે તૈયાર મળતાં
ઓષધની ડીક યાદી. - જીવન–બાળકે, સ્ત્રીઓ તથા વૃદ્ધને એક સરખું ઉપગી આ એક
સ્વાદુ ચટણ છે. આપણી સ્વદેશી વનસ્પતિમાંથી તે બનાવવામાં આવે છે અને નામ પ્રમાણે ગુણ ધરાવનાર જે કોઈ પણ ઔષધ હોય તે તે એક આજ અનુભવસિદ્ધ ચાટ છે. દુર્બળતા, રતનાલ, પાંડુ, વિર્યશ્રાવ, પિત્તવૃદ્ધિ, ગત મરણશકિત, પ્રદર, બં ધકાશ, કમપિંડના ચાધિ, સંગ્રહણી આદિ અનેક રોગોને માટે કદિ પણ નિષ્ફળ ન જનાર ઉતમ ઉપાય છે. ટુંકામાં અશકિતને માટે તથા જે દરદીને કાંઈ પણું ખોરાક માફક ન આ વતે હોય ત્યારે આ ઓષધ આશીર્વાદ સમાન છે, અથાત તે એ
ક ઉતમ ખેરાક (Food) ની ગરજે સારે છે. ભિત અર્ધા રતલને રૂાપાં એક-એક રતલના પણ બે. દ્રાક્ષારસ-પાચન શકિતને મદદ કરનાર, લેહીને સુધારનાર, છાતી (સીના)
ને મજબુતી આપનાર, નબળાઈ તથા સુસ્તાને દૂર રાખનાર
અને સવપ્ન વગરની ઊંઘ લાવનાર આ એક નિર્દોષ પ્રવાહી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. એના સેવનથી કબજીયાત, દમ, શરદી તથા ખાંસી બિલકુલ મટી જાય છે અને ચડતે થાક પણ ઉતરી જાય છે. જેના શરીર પર અશક્તિને લીધે સીત ઢળે છે તેના અગમાં પૂર્વ વત પુનઃ પુર્તિ લાવે છે, દારૂના વ્યસનથી કંટાળેલ માટે આ આસવ ખાસ ઉપયોગી છે. '
કિસ્મત બાટલી એકને રૂપિયા દો . ” મકરાવજ ગુટિકા–(સેનેરી ગાળી) આમાં કસ્તુરી, સેનાનાં પાનાં,
ચોદયાદિ ઉત્તમ અને કિસ્મતી ઓષધે આવે છે. આ એક શાકત વાજીકરણ ઔષધ છે. એથી પંઢત્વને નાશ થાય છે અને ગુમ થયેલી સર્વ પ્રકારની શક્તિ ફરી પ્રાપ્ત થાય છે.
- પાંચ રૂપિયાની ગોળી પચાસ. બળવર્ધક પાક–ધાતુક્ષીણતા, મંદાગ્નિ, અરૂચિ, વાયુ, અંગક૫, અશ
કિત તથા જીર્ણ જવરથી આવેલી નિર્બળતાને મટાડે છે શિયાળા તથા માસાની ઋતુ માટે વૈદકશાસથી નિર્મિત છે. .
.
- રતલ એકના રૂપિયા . પાયન–આ સ્વાદિષ્ટ ચણ લેવાથી મોંમા આવતી મિળ, હમેશની બારી
તથા અરૂચિ તરત મટે છે. મુસાફરી તથા ઘર આગળ એક સાદી દવા તરીકે તેની હાજરી બેશક કિસ્મતી છે. *
બાટલીના આના આઠ. . . સુદર્શન–જુના તથા નવા તાવને માટે આ એક નિર્ભય અને પ્રસિદ્ધ
ઉપાય છે. દરેક ગૃહસ્થ પિતાના ઘરમાં અવશ્ય રાખવું જોઈએ. સતત જે આને ઉકાળો પીવાય તે મરકીનું ભય રહેતું નથી એવી ખાત્રીએ મળેલી છે. ,
રતલ પાને રૂપિયા એક કે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમારા તરથી પ્રકટ થયેલાં પુસ્તકા
( બીજી આવૃત્તિ ધ્રુવે પછી) ( છપાય છે. )
કન્યા વિક્રય નિષેધ દ ક તથા વિવિધ વિષયનું જ્ઞાન આપનાર અસર ઉપજાવનારૂ' નાટક. સાક્ષરો ના અભિપ્રાય મળેલા છે. ચાર દર્શન:-પ્રાચીન અર્વાચીન આચાર વિચારોનું તાદશ ભાન કરાવનાર નાટક (છપાય છે. )
પ્રભુપ્રાર્થના— બીજી આવૃત્તિ ( છપાય છે. )
બ્રહ્મચય મહિમા.
ભારત શતક.
હિંદુની હાલત. અનાય સ્ત્રીનાં લક્ષણુ, અનાર્ય પુરૂષનાં લક્ષણુ. સન્માર્ગ મહિમા, કૈફ નિષેધક સ્વદેશ શતક.
શિક્ષક:-- દુર્લભ દ્રવ્ય પ્રેમકાર:
ખાર આવા
ऋषिविद्या मासिक पत्र
૨-૦-૦
.૨-૦-૦
૧-૦-૦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
૧-૦-૦ 0--૬-૦
ધર્મ તથા સ્વદેશાનુરાગી શ્રીમાન ગૃહસ્થાએ જથ્થાબંધ ખરીદી મફ્ત વહેંચવા લાયક લેકે પયેગી.
દરેક સો પ્રતના માત્ર ચાર રૂપીયા
પ્રત્યેક માસે પ્રકટ થાય છે. વર્ષ વૈશાખથી બેસે છે, ધર્મ, નીતિ, આચાર, વિચાર, વ્યવહાર, પરમાથ તથા સ્વદેશાય સબંધી અનેક લેખા, નિમ”ધા, કાવ્ય, નાટક, તથા કથાઓ લખાય છે.
વાર્ષિક લવાજમ ટપાલ સુદ્ધાં માત્ર સવા રૂપિયા. વિધાર્થિ, સી, લાઇબ્રેરી, શિક્ષક તથા ગરીબ
પાસેથી માત્ર
પત્ર વ્યવહાર નીચેને શિરનામે કરવા. વેદ્યકવિ દુલ ભ વિ. શ્યામ ધ્રુવ; બજારગેટ, કાટ; મુંબઈ.
“ જૈન વિજય પ્રેસ ”
www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્રાયર્મ
मंगलाचरण.
કલ્યાણુ
ધ્રુવ.
પ્રથમ.
પ્રથમ નમન કરૂં વિશ્વ ભરને દ્વિતીય નમન પિતુઞાત મવરને— તૃતીય નમન સાર માતાને, ચતુર્થ ગુરૂ સુખકરને; પંચત્ર વદન કરૂં” પ્રેમથી, પ્રેમલ પડિતપરને પ્રથમ ષષ્ઠ નમન ગુણના જ્ઞાતાને, સક્ષમ સદ્ગુણિ ઘરને, દુર્લભ અઠ્ઠમ નમન કરે છે, દેશહિતેષી તરતે પ્રથમ,
પ.
નમન કરૂં હું નયનાયકને; સફના સાચા હ્વાયકનેનાના ગુપ્ત પ્રકારો ચાજી, સુખ પ્રાપક શુભમતિદાયકનેચ્યાત્મસૃતિ આ સૃષ્ટિના સા, જવાના હિતના ધ્યાયકનેદંડ કરે છે દુર્જનને જે, ચાલન આવે જે લાયકને– સુજન સચીક્ષક સ્નેહ સુધાર, આત્મલકતના ગુણ ગાયકને સફળ જીવના જીવનરૂપી, અક્ષરાત્માના આપ્યાયકને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
—RAS
નમન.
નમન.
નમન.
નમન.
નમૂન
નમન.
www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાંપ્રત સમય કે આવવા લાગે છે? યુવકે પિતાનું કર્તવ્ય કેટલે અંશે ભૂલી ગયા છે અને કેવા અયોગ્ય પ્રકારને વશ થઈ વર્તે છે એનું દિગ્દર્શન આવે વખતમાં અતિ અવશ્યનું તથા ઉચિત છે. ધર્મના સુખપદ માગેથી લોકોને આ મેહમય જમાનામાં સરી પડવાને જરા પણ સમય લાગતું નથી. વિદ્યાની ગતિ અનેક પ્રકારે અનિષ્ટ દિશામાં વહન કરે છે. શિવરાતિ વિનાવિદ્યા વિનયને આપનારી છેતે તે વિનય આજ કયાં છે? આજે વિદ્યાની વ્યાખ્યા કેણ સમજેને પાળે છે? આજે વિદ્યા મેળવીને કણ ગર્વિષ્ટ નથી થતો વિદ્યા સંપાદન કરવાનું ફળ શું? વિનય. આ વિનયનું અસ્તિત્વ લુપ્તજ થયું છે. હાલકાળમાં વિનયનું શુદ્ધ સ્વરૂપ શું ભૂલાઈ ગયું નથી ? કદાચ કોઈ વિદ્યાવાળો પુરુષ વિનય રાખે છે તે તે શું વિનય અંતઃકરણમાંથી ઉભરાતે વિનય છે ? અને જો તેમ નથી તો માત્ર દેખાડવાનો વિનય પણ કેવા પ્રકારને, કેટલે અને શા કારણથી તે રાખે છે? આ પ્રશ્નો ભણી સૂક્ષ્મદષ્ટિથી ધ્યાન આપવાની જરૂર છે. આવા પ્રશ્નો ઉઠતાં, તેનું નિરાકરણ કરવાના હેતુથી જે વિચાર આરંભાયે તેનું ફળ પ્રસ્તુત પુસ્તક છે.
સુશિક્ષિત અથવા તે અશિક્ષિત પણ પ્રત્યેક પુત્ર પિતાના માબાપની યોગ્ય આજ્ઞા પાળવાને તથા તેની સેવા કરવા ધર્મથી, નીતિથી તથા સૃષ્ટિના સામાન્ય અને વિશેષ નિયમથી બંધાય છે. આ બંધન પ્રાચીન પરંપરાનું છે અને શાસ્ત્રકારોએ
એ કર્તવ્યને મુખ્ય અગત્ય આપી છે. આપણી અનાથ અવસ્થામાં આપણું બહુ સંભાળ લઈ માબાપ આપણને ઉછેરે છે, અને તે જ માબાપને પાછળથી ભૂલી ‘જવા એ અધમમાં અધમ અનુપારિત્વ છે. આપણે કમાવા જેવી સ્થિતિમાં પ્રવેશ કરીએ ત્યારે માબાપના પરિશ્રમને બદલો વાળવાનું આરંભવું જોઈએ. બાલ્યાવસ્થામાંથી જ એઓ પ્રતિ અનન્ય ભક્તિભાવ રાખવાની વાંછના રાખવી અને મેટપણે શત્રુતા આદિથી ન વર્તવું. માને ઘરનું કાર્ય કરવામાં અશકત થયેલી છે અને બાપને દ્રવ્યોત્પાદક ઉધોગથી વિરામ પામેલો જોઈ જે પુત્ર તેઓની અવગણના કરે છે તે માબાપને સંપૂર્ણ શત્રુ છે. એ માબાપે એ આપણે માટે શું શું કર્યું છે તે ધ્યાનમાં લેતાં આપણું મીંચાઈ ગયેલી આંખ ઉઘડે છે. પ્રથમ તો અપત્યને જન્મ થાય છે ત્યારેજ માબાપ આનંદની પરમ કોટિ પામે છે, ઘરમાં વિવિધ ઉત્સવો કરે છે, સ્નેહિ. વર્ગ તથા પરિજન વર્ગ તરફથી “વધાવ્યા' ના શબ્દો સાંભળી પિતાની અત્યંત પ્રસન્નતા પ્રદર્શિત કરે છે, નિકટના વાસિયોમાં ગોળધાણાં વહેંચાવે છે, પછી યોગ્ય ઉમ્મરે વિદ્યાભ્યાસમાં યોજે છે અને વિદ્યાભ્યાસ પૂર્ણ થયે વ્યાવહારિક નીતિમાં કશળ કરી ગૃહસ્થાશ્રમ મંડાવે છે. આ બધા ઉપકારનું સ્મરણ પુત્રે કાજ કરવું. આ વસ્તુ તેના હૃદયમાં વધારે ને વધારે માબાપ પ્રત્યે ભક્તિ ઉત્પન્ન કરશે. જગતમાં સર્વગુણસંપન્ન કે મનુષ્ય પ્રાણી નથી, તે ગુણ માત્ર વિપનિયામકમાં જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસ્થિત છે, ઉત નિયમને લીધે માંબાપામાં પટવા દોષ હોય તદપિ તે પ્રત્યે સાપ બિલ લો ને આપવું; એટલુજ નહિ પણ મારા માબાપનું વર્તન કે છે” એવા ભાવ પણ મનમાં આવવા ન દે. માત્ર સુચરિતાને સ્મરવા અને તે પ્રમાણે વર્તવું એ સત્યુગને ઘટે છે. ઘણીવાર પૂજ્ય પુરૂષોના દે પારકાને મોડેથી સાંભળવાથી આપણું તે પૂજ્ય પુરૂષો માટે હલકું મત બંધાય છે, આવું બનવા ન પામે તે માટે ડાહ્યા પુરુષો, જ્યાં પિતાના પૂજાના ચેષ્ટિતપર વાત થતી હોય ત્યાં ગમન પણ નથી કરતા અને તત્સંબંધી સાંભળતા પણ નથી; કારણ કેन केवलं यो महवोऽभाषयते शृणोति तस्मादपि यः स पापभाक् ।
મોટા પાષની નિંદા કરનારજ માત્ર પાંપી થતું નથી પણ તેની પાસેથી સાંભળનારને પણ પાપ લાગે છે,
હમેશાં મનુષ્યો એ પિતાનું લક્ષ્યસ્થાન શ્રેય વસ્તુ તરી રાખવાનું છે કે જે આત્માની ઉન્નતિકર્તા થઈ પડે છે, માબાપની પ્રવૃત્તિઓ અનેકવા પિતાના બાળકને
ખી કરવા માટે હોય છે અને પુત્રએ શ્રેયસંપાનાર્થે પોતાની પણ સર્વ પ્રવૃત્તિઓ માબાપને સુખી કરવા જવી જોઈએ. એક નિબંધકાર લખે છે કે
2" All their aims, all their hopes and all their efforts are centred in us. Would it not be the basest ingratitude on our part not to make some return for thesë favours and bene. fits ?............ Gratitude is the first step towards moral progress..........-ingratitude is one of the blackest crimes that we can be guilty of."
તેઓની સઘળી લિપ્સા, તેઓની સાળી આશાઓ અને તેઓના સઘળા પ્રયત્નો આપણા માટે હોય છે. આ લાભ અને ઉપકારોને જરા પણું બદલે ને વાળવે તે શું અધમમાં અધમ અનુપકારીપણું નથી નૈતિક ઉત્કર્ષે કરવા માટે ઉપકારવૃત્તિ એ પ્રથમ પગલું છે. કોઈનો ઉપકાર ભૂલી જવો તે અતિ નિં અપરાધ છે.
નિયાની દરેક પ્રજામાં માતાપિતા માટે બહુ માને છે. અધુના ભારતવર્ષમાં લેકે માતાપિતાનું ગૌરવ વિસ્મરવા લાગ્યા છે. પશ્ચિમાત્ય અપૂર્ણ વિવા લઇને તૈયાર થયેલા તરૂણે સામાન્ય અંશે માબાપને મજુર વર્ગ કરતાં વિશેષ ઉચ્ચ ગતા હોય એમ દષ્ટિગોચર નથી થતું. તેઓ સુધારેલી પ્રજાનું જેકે અનુકરણ કરવાની હિમ્મત ધરે છે તે પણ તે તેનું અનુકરણ એકતરફી છે. તેઓના હૃદય અને સ્વભાવ ક્ષશ્વક હોય છે. ચાળણીની પેઠે તેઓનાં ચિત્ત સારી સારી વસ્તુઓ પાતામાંથી કાઢી નાખે છે અને ચૂલું, ફોતરાં પિતે લઈ લે છે. આમ આને ન ' છાજે તેવા પશ્ચિમ પ્રકારનું અનુકરણ આ દેશમાં દાખલ થયું છે, જ્યારે તે પ્રજાના સારા અને વિશિષ્ટ ગુણનું અનુકરણ આપણે જરાપણ કરતા નથી એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેવું હાસ્યાસ્પદ, શોષસ્પદ છે? યુરોપીય સુધારાનો કચરો તે આ દેશના સુધારાનું. શિખરા અને યુરોપીય સુધારાનું સન તે આ દેશના સુધારાની તળેટી! શું એ સુધારે આપણને નિરોગ થવા નિર્દો છે? શું એ સુધારે આપણને. માબાપની સેવા ન કરવા ઉપર છે? ભા રહ્યા ત્યાંના સાક્ષરોના શબ્દ. તેનું નિરૂપણ કરવાથી સંશય દૂર થશે.
What is a Mothers Love ? To gaze upon that dearest sight, And feel herself new-born; In its existence lose her own, And live and breathe in it alone;
This is a Mother's Love. માતાને વાત્સલ્ય પ્રેમ એટલે શું? તે સૌથી હાલા બચ્ચાને એકટસે જેવું અને જાણે પોતે નવી જન્મી હોય તેમ અનુભવવું. પિતાના બાળકના જીવનમાં પિતાનું જીવન ભૂલી જવું અને તન્મય થઈ તેને માટે જ માત્ર શ્વાસોચ્છવાસની ક્ષિા કરવી. આ માતાને પ્રેમી
Then while it slumbers, watch its breath, As if to guard from instant death; To smile and listen while it talks, And lend a finger when it walks;--
This is a Mother's Love. આગળ ચાલતાં, તે બાળક જયારે નિદ્રાગત થાય છે ત્યારે કેમ જાણે તે હમજ મૃત્યુવશ થતું હોય અને જાણે કેમ તે તેની રક્ષા કરતી હોય તેમ તે માતા એ બાલકને શ્વાસ દયાનમાં રાખે છે. જ્યારે તે બાલક આલાપ કરે છે ત્યારે માતા મિત લાવીને સાંભળે છે અને જ્યારે તે હાલે ચાલે છે ત્યારે માતા તેને પિતાની આંગળીએ વળગાડે છે, આ તે માતાને પ્રેમ. “કિંગ્સલી નામે એક અંગ્રેજ આ પ્રમાણે લખે છે કે –
This dark world looks bright, this diseased world looks wholesome, when we reflect that this world is full of mothers."
જ્યારે આપણે એમ વિચારિયે છિયે કે આ જગત માતાએથી ભરપૂર છે ત્યારે આ અંધકારમય ભયનું જગત્ પ્રકાશિત લાગે છે અને ત્યારે આ દુખિત જગત સુખી જણાય છે. -
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ વચનો પર દષ્ટિપાત કરવાથી પ્રત્યક્ષ થશે કે એ લોકોમાં પણ આ વિષય સંબંધે આયેશા સાથે એકમત્ય છે. માતાનું ગૌરવ સિદ્ધ કરવા શિખરિણીનું માત્ર એકજ ચરણ આપણા ગ્રંથમાંથી લેવું બસ છે અને તેમાં ઉક્ત વાકયોને નિષ્કર્ષ સાર સુવ્યક્ત થશે.
कुपुत्रो जायेत कचिदपि कुमाता न भवति । છોરૂ કછોરૂ થાય પણું માતા કયારેય પણ કુમાતા થતી નથી.
બાપના ઉપકારથી તે અવધિજ છે. જે પિતૃભક્તિનું વર્ણન કરવા માગું માયણ આદિકવિ વાલ્મીકિએ રચ્યું તે પિતમક્તિવિશે આ લઘુમતિવાળે લેખક વિશેષ શું લખે?-તોપણ ના રાજાબલિપતિ રથપાએ ઉત્તજક વનિને થરણું આપતાં હાથમાં લીધેલું કાર્ય–લીધેલ વેષ પાર ઉતારે એવી ઈચ્છા તે રાખે છે.
ઉદેશ દર્શાવ્યો છે. તેને સિદ્ધ કરવામાં લેખક કેટલેએરો સાળતા પાસે છે તે વાચકોની પ્રિયતા અને સંતોષપર અવલંબે છે. સામ્પત યુવકના વિસ્મરણમાં પડતી એક અગત્યની વાત તેમના સ્મૃતિપથમાં લાવવા આ ક્ષુદ્ર પ્રયત્ન છે. જે સદ્ભાગ્યવાળો દોષષ્ટિ મૂકી દઈ આ પુસ્તકમાં પ્રદર્શિત કરેલા વિચારો પ્રમાણે વર્તારો તે પરમ કૃતાતાને પામશે એ આ લેખકનો આશીર્વાદ અને અભિલાષ છે. જે બાલક નિર્દોષ છે, જે પુત્ર માતપિત ભક્ત છે તે જ જગતમાં અમર નામ કાઢી orall? 'Hely34 } 2461CH1 414 9. A good son makes a good husband and a good man. સારે પુત્ર સારે પતિ થાય છે. સારે પતિ સારે માણસ છે.
હવે આ પુસ્તકનું ઉત્પત્તિ કારણ દર્શાવીએ. શરીર પ્રકૃતિ સુધારવા માટે મંગલપુર ગયેલા મારા પિતાશ્રીએ કેટલાક કુપુત્રોનાં ચરિતો જોયાં. તે પૂર્વે પણ વિષે સમાપત્તિગત મારા પિતાશ્રીએ ઘણું જોયું હતું, પરંતુ મંગલપુરમાં તેની અનુભવરસિક્તા ઉદ્ભવવાને લીધે –
માતાપિતાની સેવા ત્યાગી, તેથી દશ થયે દુર્ભાગી,
એ કાવ્યવનિ કવિ હૃદય હોવાથી નીકળ્યો. કાર્ય કારણ એજ કાવ્ય માધું વિષયનું બીજભૂત બન્યું. કિંબહુના! જે મહાકવિ કાલિદાસના શબ્દોમાં કહું તો
मणौ वजूसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गतिः । વથી વિધાયેલા મણિમાં જેમ દેરે પ્રવેશ કરી શકે છે તેમ મલ્પિતવિરચિત ઉકા કાવ્યરૂપી ભેદ થવાથી પુત્રધર્મ એ વિષયરૂપી રત્નવિષે આ લેખકરૂપી સની ગતિ થવા પામી છે., જે ખરું કહું તો આમજ છે. મારું સ્વતઃ આમાં કાંઇ નથી. મારા ઉદાર ચરિત પિતાતરફથી અનેક તત્વપૂર્ણ વિચારો અને વારંવાર મળતા આવ્યા છે અને તેનું પ્રયન માત્રજ મત વિસ્તરે છે,
તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫)
તેમ વડના ટેટામાં અનેક બીજો છે. અને તે માટેલું એક બાજ એ સમગ્ર વડના ઝાડવું કારણભૂત છે તેમ સંકેત કાવ્ય એજ ઓ આખા પુસ્તકનું સત્ત્વ અને તત્ત્વ છે. જેમ ખીજ અને વડ વચ્ચે અભિન્નત્વ છે તેમ ાવ્ય અને પુસ્તક વચ્ચે પશુ અનન્યત્વ રહેલુ છે.
કપાળે કપાળે જૂદી મતિ છે. ચત્તુના વસ્તુપા। આ પુસ્તકમાં વર્ણિત વિચારા કાઇની રૂચિને અનુકૂળ પડે, કાષ્ઠની રૂચિને પ્રતિકૂળ પડે; પ્રસ્તુત વિષય આથી ટલા વિચાર ઉદ્ભવ્યા તે સમગ્રની ગણુના આમાં કરીને સ્થાન આપ્યું છે. વિકલ્પમાં રહી ગઇ હશે તેવુ સમાજ તરથી સૂચન થયે ભાવિની આવૃત્તિઆમાં ગાજન નું વિચારશનુ` સાહચર્યું અને કલ્પનાઓને અનુબ ધ ક્યાંક ક્યાંક જેમ પામેલા જોવામાં આવશે; કિન્તુ કહેવુ એઈએ કે મારા અભ્યાસને લીધે કયાંક કર્યાંક એવી શીઘ્રતા કરવી પડી છે. સુધારા વધારાની જગ્યા અત્ર તત્ર રક્ષિત ચગે રે સર્વને માટે લેખક વાચકવૃંદની અંતમાં ક્ષમા ઇચ્છે છે.
પરિશિષ્ટ પ્રકરણના પૂર્વભાગ માબાપોએ ખાસ વાચવાનેા છે. જેમ કાઇ હિતેચ્છુ કાઈને ખૂણામાં લઇ જઇ હિંતપદેશ કરે તેમજ એ ભાગમાં લખાયેલાં વાકયાં માખાપા માટે તેમનાં હિતને સાર્જ સમજવાં.
તા.
આ પુસ્તકના કેટલાક ભાગ ધર્માભિલાષી તથા વિદ્યાવિલાસી મૉંગરાળના સુપ્રસિદ્ધ શેઠ અમરચંદ તલકચંદ પાસે વાચી સંભળાવ્યા હતા. તે તેને પસંદ પડવાથી તેમણે એકદમજ સારી પ્રતા ભરી આપી; અને તેની કિમ્મતનાં નાણાં પુસ્તક તૈયાર થયા. પહેલાં માકલાવી આપ્યાં.
વધારે ખુશી થવા જેવુ' તે એ છે કે જેઓએ સંસ્કૃતના સારા અભ્યાસ કરી તે ગીર્વાણુ ભાષાની વૃદ્ધિ અર્થે પરમ પ્રયાસ આઘ્યા છે, જેઓ એક ઉત્તમ વ્યાપારી, ધનાઢય તથા દારચરિત પુરૂષ તરીકે સારે પ્રકારે પ્રસિદ્ધ છે તે પોરબંદરના વતની સ્મૃને અશ્રુના મુંબાપુરીમાં વાસ કરી રહેલા, સુજનતાના સમુદ્રરૂપ શ્રીયુત શેઠ દેવકરણ ન્હાનજીએ આ પુસ્તક સવિસ્તર વંચાવી સાભળ્યું છે અને એને વિષે પેાતાનું અવ્યુંયં મત પ્રદર્શિત કરીને આ પુસ્તક થોડા ફેરફાર સાથે ખાસ કરીને શાળામાં ભણુતા ખળકાના હાથમાં પહેલી તકે . મૂકવું જોઇએ એવી ઇચ્છા જણાવી છે; એટલુ જ નહિ, પણ આ પુસ્તક મુદ્રાંકિત થયા પછી તેને પ્રચાર કરવાના ઉમારા એમણે કાઢ્યા છે જેતે માટે કતા ઉપકૃત છે.
આ પુસ્તક જ્યારે મુદ્રાલયમાં હતું ત્યારે તેના કેટલાક ક્રૂરમા અમારી જ્ઞાતિના ભૂષણુરૂપ શેઠ અભટ્ટ માધવને ખતાવવામાં આવ્યા હતા. તેએ પણ આ પુસ્તકના વિસ્તૃત પ્રચાર ઈન્શ્યા છે અને તદનુસાર સારૂ અનુમાન આપેલ છે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुवर्णमय शब्दो.
हे पुत्र! आ संसार जे दुर्लभ छे ते पण मुलम यह जाय छे. गत स्त्री, गत द्रव्य, गत मित्र, गत वस्तु के जे एक वखते तने प्रिय हता, तेथी मियतर पण पुनः प्राप्त थाय छे; परंतु खरा माता पिता एकवार जो गत थया तो फरी कोटि उपाये तने तेना दर्शन थनार नथी माटे तेमनी हैयातीमा तेमना प्रत्ये तारी द्वेषबुद्धि मा थाओ.
हे आत्महित इच्छनारा तरुण! तुं हैयात हइश वो तीर्थना स्थळो कोई एकदम नाश पामवाना नथी. शिरनुं छत्र एक भांगशे तो बोजु मळगे. आपणा जन्मदाताने माटे तीर्थस्वरुप अने शिरछत्रनी जे उपमा आपीए छीये ते मने तो न्यून लागे छे! तुं देवना दर्शन करवा जाय छे; परन्तु ते देव प्रत्यक्ष वात करता नथी; छतां तारी अंतःश्रद्धा परमेश्वर सर्व व्यापक होवाथी ते द्वारा पण जुए छे वो पछी साक्षात् लौकिक देवप्रतिनी तारी श्रद्धाशुं ते नहि जोई शके?
हे तात! तारो पुत्र तारो अनादर करे, वने घरमाथी बहार काढी मूके, तने खावा न दे, तारी सामे द्वेषदृष्टीथी जुए, ते वने फेवं लागे? एवं शं तारा मातापिताने तारा अनुचित वर्तनथी नहि लागतुं होय?
हे संसारयात्रा सफळ इच्छनारा बालक! तारे मा संसारमा तारा सुखनो मार्ग सरल करवो छ ? तने सुसंतति जोईये छे? तने पारलौकिक शान्तिने पुष्टि आपनार कोई उत्तम तत्त्व मा जगता मूकी जवानी इच्छा थाय छे? तारामा आ अमूल्य भने उत्तम मनुष्य देह धरी तेने अधोगामी न करवानी भावनानुं प्रकटीकरण थाय छे ? जो ए बधुं वने इष्ट न होय वोज तुं वारा माता पितानी सेवा नहि करतो।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
पारी मतिनलीधे ।
पेली
रेवापी आयुज्य,धन, धान्य, पुत्र,पती परिवार,यशःअने ईपर. कृपाए जन्मदातानी सेवायी पाप्त करी शकाय छे एम आप्त पुरुषो कही गया छ; अने एवं माचरण राम, परशुराम, श्रवणादि आचरी पोतानां नामो मा जगत्पीउपर अमर करी गया छे. ए बधी वात तुं सारी पेठे जाणे छ; छतां तारा दुर्भाग्यने लीधे, तने एमांगें थोड़े पण सारं रखतुं नथी ए तारी मति आ संसारना स्वार्थिक दुगंधथी केवी दूषित थयेली छे तेनो तुं विचार कर. तुं पशुपक्षीओना जीवित भणी जो. वे मल्पसमय जेटलुज माबापतरफ, रक्षण मेळवी शके छे. मने एम भासे के के एवा जन्मनुं कारण तेमणे पूर्व माबापनी सेवा नहि करी होय वे छे. तुं पण आ तक जो चूक्यो तो जरुर ते योनिमा पडवानो.
हे मायावश जीव! तुं तारा स्वार्थने माटे केवडो मोटो प्रयास करे छ ? मोडो व्हेलो आवी टाढू शीळू केवो खाई ले छे ? स्वार्थ साधवानी घडतर घडवा माटे रात्रिये केवा प्रकारना उजागरा करे छे? बैरीनो एक बदामनी किम्मतनो बोल साचववा केटली बधी उथलपाथल करी नखे छे? तुं पुत्र पुत्रीने रीझववा केटटुंब, साहस खेडे छ ? स्पारे मातापिताने थोडी पण विश्रान्ति आपवा सारु, तने जरा पण समय नथी मळतो? आते कलियुगनी बलिहारी छे के तारा पोताना भाग्यनी ? सारं, नरसुं जोवा जाणवानी शक्ति बने इश्वरे मापी छे तेनो उपयोग तुं जेटलो नरसा काममा करे छे वेटलो सारा काममा नथी करतो ए तारे माटे मने घणुं आश्चर्य उपजे छ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ, देश दुर्भागी केम थयो?
રાગ-માલકોશ. માતપિતાની સેવા ત્યાગી; તેથી દશ થયે દુર્ભાગી-માતપિતાની–ટેક.. માત પિતાનું વદન ગમે નહિ, દારાના અનુરાગી; નારીને ઉશ્કેર્યો દોડે, નિજકર લઈ અસિ નાગી--માતપિતાની, કર્યો ઉછેરી માટે તેના ગુણની ધૂન - જાગી; આર્યભૂમિમાં કયા પાપની, ગાળી આતે વાગી ?- માતપિતાની વહુ નાચી કે વરજી નાગ્યા, એકજ લગ્નિ લાગી; દુર્લભ વગર વિચારે લે છે, લેકે મૃત્યુ માગી- માતપિતાની
આધુનિક કેળવણીનો પ્રવાહ નૂતન પ્રજા૫ર કેવા પ્રકારની અસર કરી રહ્યા છે એ જોવા જવું પડે તેવું નથી. વૃદ્ધ તરફથી સાંભળતાં જણાય છે કે સામ્યતા સમયમાં બનતા બનાવ કૌતુક સમાન જ છે. જુની આંખે નવા કૌતુક જોવા પડે, પ્રાચીન અર્વાચીન સ્થિતિમાં મોટે ભેદ માલમ પડે, જનસ્વભાવે વિમાર્ગમાં દેરાય એ બધું વૈચિત્રયજ! મનુષ્યના સ્વભાવો વયથી કરીને બદલતા રહે એમાં વિસ્મય પામવા જેવું નથી, પરંતુ આ સ્વભાવવિપર્યય એવો હોવો ન જોઈએ કે જેથી ધર્મની સીમા ઉલંધિત થાય. આજકાલ આપણને આ સંકટ પ્રત્યક્ષ પ્રાદુર્ભત થાય છે અને એનું વર્જન કરવાને સત્વર ઉપાય લેવાય તે ઈષ્ટજ છે. પ્રથમ તો આર્યબાળમાંથી ઉપકારવૃત્તિજ નષ્ટ થઈ ગઈ! ઉપકારી પ્રત્યે ઉપકાર કરે તેના માટે જ માત્ર નહિ, પરંતુ અનુપકારી પ્રત્યે અત્યકારી થવું અને તેમ કરી તેને વશ્ય કરે એને માટે આ ભરતભૂમિ એક વખત માનગર્વિતા શું ન હતી ? હતી જ. એ અધ્યયન અને અધ્યાપનથીજ આર્યબાળકે, આર્યસુભટ, આર્યતત્વવિદ્દ, આર્યગીઓ અને છેવટ આર્યપુત્ર સુદુર્લભ ઉપનામને યોગ્ય થયા હતા; એજ અધ્યયન તથા અધ્યાપનની અપ્રતિમ સહાયતાથી તેઓએ ઇશ્વર સેવા, સ્વદેશ. સેવા, જ્ઞાતિ સેવા, સન્મિત્ર સેવા તથા અંતતઃ પિતરે સેવાના અવિચ્છિન્ન બીજનું આરોપણ સ્વહૃદયમાં કરેલું હતું, પરંતુ તે અધ્યયન અને તે અધ્યાપનને એક સહસ્ત્રાંશ ગુરૂભાવ અને શિષ્યભાવ આજ દષ્ટિગોચર કાં નથી થતું? આગલા આચાર્ય કે વિદ્યાથનું ઉદાહરણ આજને કઈપણ શિક્ષક કે વિદ્યાર્થી આપી શકવા શું સમર્થ હશે? આમ થયું છે શાથી અને થાય છે શાથી? જે મૂળ પરીક્ષા કરીએ છીએ તે ત્યાં જ સડો દેખાય છે, એટલે જ્યાં બુંદથી બગડી ગઈ ત્યાં હાજને શું ઉપાય છે?—આ નિરાશા આવીને ઉભી રહે છે. એક બાળકના પુત્રરૂપે શા શા ધમે છે, તેણે એક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિ તરીકે, કોઇવાર મિત્ર તરીકે, કેવાર માતા તરીકે, કેકવાર પિતા તરીકે શા શા યુક્ત કર્મની અનુસરણી પર વહન કરવું, એવું અધ્યાપન આજે લુપ્ત શું નથી થયું ? માત, પિત, ગુરૂ આદિની પૂજનીયતાની છાપ વિદ્યાર્થીના હૃદયમાં સચેટ પડે એવા શિક્ષણની પ્રણાલિકા અધુના શું અસ્તિત્વ ભગવે છે ? આજે રાજસ અને તામસ પ્રકૃતિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા વિચારે, લેખે, કાવ્ય શું એક આર્યતનુજને તેના ધર્મપથથી વેગળે લઈ જનારા નથી બનતા ? આજે કેવળ વિકાસક્રમને વશ થયેલા એક બાળપર તેને રૂંધન કરવાના પ્રયોગો શું નથી યોજાતા ? આજે મનઃશક્તિ કે જે સ્વભાવતઃ પ્રફુલ્લ થવી જોઈએ તેના પર અગ્ય અને અકાલ છેદનના ધા નથી પડતા ? આ બધા પ્રશ્નોનું ઉત્તર કોઈ પણ વિજ્ઞ સત્વર આપી દે કિન્તુ તેની સાથે જ તે આત્માવાળો હોય તે વળી ચાલતી સ્થિતિને માટે પિતાનો શોક પણ પ્રદર્શિત કરે.
આપણે જે સામાન્ય નિયમ તરફ વળીને જોશું તે મનુજનો જન્મ ઇહ ધર્માચરણ કરવાનું છે. તેને બદલે જે તે વિરૂદ્ધ વર્તન કરે તો તે કર્તવ્યવિમુખ થયેલો કહેવાય. હવે તે આપણે પ્રત્યક્ષ નિહાળીએ છીએ કે આ પરિપાટી પર તો બિલકુલ લક્ષ અપાતું નથી. નવી પ્રજા કઈ ભાષાથી વાકેફ થઈ એટલે પરમ સંતોષ. કોઈ કળા, કોઈ હુન્નર આવડ એટલે વધુ તૃપ્તિ. સાયન્સનું જ્ઞાન મેળવ્યું એટલે તે પરમ પંડિતતા પ્રાપ્ત કર્યાનું અભિમાન ! આવી જ્યાં શિક્ષણની પદ્ધતિ પડી ગઈ છે ત્યાં એક બાળકને પછી ધર્મ શું છે–અરે ધર્મ કે જે પંચ મૂળતત્વ ( પૃથ્વી, જલ, વાયુ, આકાશ અને તેજ) નો આધાર તેનું કેવડું માહાતમ્ય છે એનો વિચાર કયાંથી આવે ? અને ત્યારે અમે ના મિલમાનાર .
ધર્મરહિત એ પશુતુલ્ય થાય જ. પશુઓમાં માતાપિતા, બચ્ચાને આત્મજીવન ઉપાર્જન કરવા શક્તિવાળા થયેલાં જોઈ તેઓની કયાં સંભાળ રાખે છે ? અને આ સમય પણ કેટલે ટુંક હોય છે ? પશુ પક્ષી ઓ ઇન્દ્રિય સુખ જે સ્થળેથી મળે તે તરફ ધાવવા શું યત્ન નથી કરતા ? અને તેથી તેઓ માતા પિતાના ઉપકારનો બદલે વાળવાની કદિ પણ અપેક્ષા રાખતા નથી. પુખ્ત ઉંમરે આવ્યા અછી તેઓ પતિ પત્નીની ગાંઠ અન્યોન્ય બાંધે છે અને ત્યારે મને કયાંથી સુખ મળ્યું, મારા જન્મદાતા કોણ, મારા ઉપકારકો કેણુ” એ વગેરેને પ્રજ્ઞાવાદ શું તેઓને યત્કિંચિત હૃદયમાં ઉદ્ભવે છે? નહિ. ત્યારે શુ આજ પશુઓની વર્તણુક માનવજાતિએ ધારણ કરી લેવી ઉચિત છે ? જન્મદાતા મનુષ્ય જન્મ જે જન્મમાં પ્રવેશ કર અતિ મુશ્કેલ છે તેવા જન્મના નિમિત્ત. જે માતાપિતા એ કેટલા વંઘ છે? શું વિશેષ જ્ઞાનથી કે વિશેષ ચતુરાઇથી કોઈ પણ મનુષ્ય પિતાના માતાપિતાને પુનઃ મેળવી શકે છે? કઇ પ્રિય વસ્તુ એક વખત હસ્તથી ગઈ તે પ્રયત્ન: બીજીવાર મળવા સંભવ છે પરંતુ માતાપિતા એ મહાદુર્લભ. આવા ઉત્તમ લાભનો આદર કરવા મનુષ્ય સયન નથી થતો એ તેનું કેટલું મોટુ અભાગ્ય છે? પરમધન માતાપિતા, પરમતીર્થ માતાપિતા, જેના દર્શનથી અનેક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
ચિંતા અને આતુરતાના સપઘેવ વિનાશ થઇ જાય છે એવા જે માતાપિતા તેના ઉપકારાની સંખ્યા અગણ્ય છે. એક બાળક અવતરે છે ત્યારે જે પ્રસવની વેદના માતાને થાય છે તેની કલ્પના અન્યના મનમાં આવવી પણુ અશકય છે. પેાતાના તમામ સુખાપર લાત મારી, પેાતાની તમામ વાંચ્છનાઓના સમૂહ પેાતાના એક જન્મેલા માળપર નિહિત કરીને એક માતા પેાતાના બચ્ચાંને કેટલી સંભાળથી ઉછેરે છે? વ્હાય તે! સુવર્ણના હિમાલય પર્વત આપે। પરંતુ માતા જેટલા પ્રેમથી ઉછેરનાર એક બાળકને માતા વિના ઓજું કાણું મળી શકે? આવે! જે મહા ગૈારવવાળે માતૃપ્રેમ તેના બદલે કાટી જન્મે પણ વળી શકતા નથી. જો રીયલી માતા।
ભાઇ! આ લેાકમાં મોટુ કાણુ ? માતા. માતા જેટલું ગૈારવ ત્રણ ભુવનમાં બીજી કઇ વસ્તુમાં રહ્યું છે? માતાને પ્રેમ બીજે કર્યું ઠેકાણું નિવાસ કરે છે? કેવળ નિસ્વાર્થ અને સ્નિગ્ધ સંબધ માતા કરતાં મનુષ્યને બીજો કયા હાઇ શકે? માતાના અમૂલ્ય સ્નેહની કિમ્મત કરવા જેટલી જેનામાં બુદ્ધિ નથી તેએ અત્ર પ્રશ્ન કરશે કે એક સતી પત્નીને પ્રેમ માતા કરતાં કર્યાં ઉતરતા હાય છે? પરંતુ માતાને સ્નેહ સ્વભાવજન્ય છે અને કલત્રને સ્વભાવજન્ય નથી. આ લાકમાં પ્રવેશ કરવાને પ્રથમ માર્ગ માતા છે અને તેથી કેમ જાણે સૃષ્ટિ ચાલકે અગ્રત: માતા અને પુત્રને અપૂર્વ સબધ નિયુક્ત કરી દીધે! હાય તેમ લાગે છે ! આથીજ સિદ્ધ થાય છે કે પ્રથમ માતા છે. વળી એક પ્રાણીનું અસ્તિત્વ એ માતા વગર થઈ શકતું નથી; કિન્તુ ભાર્યા વગર થઈ શકે છે. આથી ભાર્યાને સંબધ માતાના સંબંધ કરતાં ક્ષુદ્રતર છે એ પ્રત્યક્ષ જણાય છે. વળી ભાર્યાના પ્રેમ સ્વાર્થમય અને અનેક લાલચેાથી સયુકત હોય છે. પ્રથમ પતિ અને પત્નીનાં સબધજ સાબીત કરે છે કે તે પ્રથમ જુદા હતા પણ પછીજ એક ૬ પતીના રૂપમાં જોડાયા છે; ઇંદ્રિય વિશ્વાસ એ પતિ પત્નીના સંબધનુ મુખ્ય કારણુ– ત્યારે મનસ્વી પુરૂષા કહે છે કે ના ના ઈશ્વરના હેતુ સૃષ્ટિ વધારવાના છે અને તેથી મનુષ્યમાં વિવાહ પ્રકરણ ઉભું થયું છે. અને ૬ પતી પુત્રાદિકની પ્રાપ્તિને સારૂં લગ્ન કરે છે. અત્ર પળવાર સ્તંભી ઘડીભર્ એમ માની લઇએ કે પુત્રપ્રાપ્તિ માટે પત્નીના આદર · કરાય છે; તે પણ એ પુત્રપ્રાપ્તિ પણ એક પ્રકારના સ્વાર્થ નહિ તે શું ? સ્વાર્થ! અને તે શુ વળી નાના સુતા ? એક પ્રાણ ધારીને આ પૃથ્વીની સપાટીપર અસ્તિત્વમાં આણી મૂકવું એ કાંઇ જેવા તેવા સ્વાર્થ ? માટે કરે છે કે પતિ પત્નીના પ્રેમ સ્વાર્થાધારે છે. વળી કાઇ પ્રશ્ન કરનાર મળશે કે ત્યારે શું એક માતા પેતાના પુત્ર તરી પોતાને સુખ મળે તેવી ઇચ્છા નથી કરતી ?
ઉત્તર-કરે છે. દરેક જીવ બીજા જીવ પાસેથી આત્મસુખની આકાંક્ષા રાખે એ સ્વાભાવિક છે. આ સ્વાર્થ નથી. માતાના સ્વાર્થ ત્યારે કહેવાય કે જ્યારે એક માતા આ બાળક મને સુખ આપશે તેથીજ મારે એનું પોષણ કરવું. ઉપયુક્ત છે” આવા વિચાર–આવી ધારણા, આવે. સંકલ્પ હૃદયમાં અહર્નિશ રાખીને પેાતાનાં બચ્ચાંનું પાલન કરતી હાય ત્યારે; નહિ કે અન્યથા, પશુ આપણે જોઇએ છીએ કે જ્યારે એક મા પોતાના એક ખાળકને અતિ ભાવનાથી પાષે છે ત્યારે તેના હૃદયમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
આવેાવિચાર તા શું પણુ ખ્યાલ પણ આવતા નથી. એક મા જાણે કે બચ્ચાંને ધવડાવતી મેડી છે ત્યારે બીજો કાઇ તેને કહે કે “ હું સ્ત્રી તુંવૃથા આયાસ વ્હારે છે, એ બાળક તને કંઇ પણ સુખનું કારણ નથી થવાનું પરંતુ દુ:ખ પેદા કરનાર છે' આવે વખતે તે માતા શું બાળકનું પેષણ કરતી બંધ પડે છે કે તેના પાલનપ્રતિ અવજ્ઞા કરે છે ? નહિ કર્દિ નહિ ! ઉલટી તે તેવુ કહેનારને ધમકી આપશે કે “ ખબરદાર, મમ સંમુખ આવું વેણ ઉચ્ચાર્યું છે. તે ! '”
હજી આ દીલ નબળી લાગતી હેય તે આપણે બીજી તપાસીએ, માતાના અર્થ ત્રણ થાય છે. પૃથ્વી, ગાય, અને જન્મદાત્રી. માતા શબ્દજ એ એમ બતાવે છે કે નિ:સ્વાર્થ પ્રેમની મૂર્તિ
પ્રશ્ન-સિદ્ધ ફરી બતાવે. ઉત્તર-જમાના એવા બ્યા છે કે સિદ્ધ કરી બતાવ્યા વગર ચાલે તેમજ નથી. તમે કહેા કે ન કડ્ડા તદપિ મારે સિદ્ધ કર્યાં વગર છુટકે! નથી એમ હું પ્રથમથીજ જાણું છું. આમાં તમારે વાંક નથી. કાળજ એવા આપે છે કે કોઇ વાત દલીલ વગર ગ્રાહ્ય થવા દેતાજ નથી. હું તે માતાનો મદ્દત્તા એ સ્થાપિત કરવા કલમ અને સાહીના સંયોગની જરૂર પણ શું હોય ? પણ હુ. બુદ્ધિવાદના જમાનામાં એ પણ અકર્તવ્ય છે એમ નહિં ! !
ગણું આપીએ અને
માતા એટલે પૃથ્વી તે સ્વભાવતઃ ઉદાર છે. એક સહસ્ત્રગણું લઇએ. વળી તે પંચ મૂળતત્ત્વામાંનું એક તત્ત્વ છે. જે પ્રાણી તેના તલપર નિવાસ કરે છે તે ખધાં તે માતાના ઠેકરાં ! સધળી વનસ્પતિની ઉત્પાદક એ છે. આપણા વેષ–આપણું ભાજન, આપણી હાલચાલ, આપણી સ્થિરતા એ સર્વ એ મેાટી માતાપર આધાર રાખે છે એ અસશય છે અને વળી આપણી પેાતાની ક્રૂર વર્તણુક પ્રત્યે આપણે જરા દૃષ્ટિ કરી ોઇએ. આપણે તેને દાખીએ, તેનાપર યાદપ્રહાર કરીએ, આપણે તેને મેટા મોટા ઉંડા જખમ કરીએ, ( વાવ, કુવા જે ખાદાય છે તે, અને ઝવેરાત મેળવવા, ધાતુ, કોલસા ઇત્યાદિ પ્રાપ્ત કરવા ખાણુ ખાદીએ તે ) અને આવાજ બીજો અનેક પ્રયાગે કે જે પ્રયોગા નિષ્ઠુરતા મિશ્રિત હાય છે, તે બધા આપણે તે ગરીબ પૃથ્વી માતાપર કરીએ છતાં તેજ માતા સર્વ પ્રાણીનું ખાન, પાન, વસ્રા અને ઉપયેાગની વસ્તુઓ આદિ ઉત્પન્ન કરતાર છે, આવી તે સ્વાર્થ રહિત પૃથ્વી માતા
ખીજી માતા આપણી ગાય. એની નિ:સ્વાર્થ બુદ્ધિપણ શુ તમે આછા લેખા છે ? જેના માતૃત્વની શાસ્ત્રપણ સાક્ષી પુરે તે ગાય મનુષ્યપર કેટલા બધા ઉપકારાના વરસાદ વરસાવે છે ? માત્ર તૃણ ખાઇનેજ જે સુધાસમાન દુગ્ધ દાન કરે છે તે માતા ગાયના પણ ઉપકારા અથનીય છે. આપણે તેનુ દુગ્ધ તેના પુત્ર પુત્રીને ન આપતાં આપણા ઉપયેગમાં લઇએ તાપણુ તે નિરૂપાય ગેામાતા આપણને પરાકાષ્ટાએ દુગ્ધ દોહવા દે છે. દુગ્ધમાં બુદ્ધિ, ધન, શકિત અને પ્રાણુ સંસ્થિતિને વાસેા છે. વળી જન્મ દેનારી માતા તે માત્ર થેાડાજ વર્ષ દુગ્ધપાન કરાવે છે પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
આ તે આપણને આપણી પ્રજાને અને એવી રીત્યા વંશપરંપરા દુગ્ધ આપે છે. તે શિવાય, છાણ મૂત્ર આદિ પવિત્ર વસ્તુઓનું પ્રદાન તે કરતી રહે છે કે જે મનુષ્યની . અશુદ્ધિ દૂર કરવા અનેક પ્રકારે ઉપયોગી થઈ પડે છે. અરે એટલું જ નહિ પણ તે
જ્યારે તે મરી જાય છે ત્યારે પણ પિતાની પાછળ ચર્મ છોડી જાય છે! ખરે પ્રાદમણુપર્યત પણ જે ગે મનુષ્ય પર ઉપકાર કરવા કસર રાખતી નથી તે એક માતાજ તુલ્ય છે એ નિર્વિવાદ.
તૃતીય માતા પ્રસ્તુત ઉલ્લેખનોજ વિષય છે અને એ ઉપકારથી આ નિષ્કર્ષ સારપર આવી પહોંચાય છે કે માતાને પ્રેમ સર્વથા સ્વાર્થ રહિતજ છે.
. માતાનું મન સદેદિત પુત્રહિતમાં જ રટણ કરતું હોય છે. આપણે બનતા બનાવ લઈએ અને જોઈએ કે માતા અને પત્નીને સંબંધ એક બીજાથી કેટલે અંશે ભિન્ન પડે છે અને પછી તાત્પર્યપર આવીએ કે કોણ શ્રેયસ્કર છે ? !
માને પ્રેમ સર્વદા સમાન છે, જ્યારે પત્ની–પ્રેમ ભિન્ન ભિન્ન સ્થિતિ,વિચારાદિને લઈ અસમ છે. પત્ની અને પતિ જ્યારે વન દશામાં હોય છે ત્યારે કેટલાક ચેકસ કારણોને લીધે સ્ત્રી પુરૂષપર વધારે આસક્ત અને વધારે પ્રેમ દર્શાવનારી હોય છે; પણ આ પ્રેમ કામજન્ય છે અને જ્યાં કામ–પ્રભવે છે ત્યાં કામના અસ્તિત્વે તે પ્રેમને પણ સંક્ષેપ સાથે જ થાય છે. કારણ કે જેમ જેમ જાયાપતિનું વયે વધતું જાય છે, કામ મંદ પડતો જાય છે તેમ તેમ તેઓનું જે વિસ્તૃત પ્રેમસર, વિનમાં અતિશય પ્રભાવવાળું હતું તેનું પાણી ઉનાળાની પેઠે હવે શુષ્ક થતું જાય છે
અને પૂર્ણ જરાવસ્થા પ્રાપ્ત થયે ત્યાં નીરસતા છવાઈ રહે છે. આ કથનની અન્ય પ્રિતીતિ આપવી ઘટતી નથી, કારણ કે તે મનુષ્યની દૃષ્ટિમાં સામાન્ય છે. ભાતનો પરમ સ્નેહ ત્રણે સ્થિતિમાં સમાન જ રહે છે અને રહેવાનો છે કે જેની વિરોધ વ્યાખ્યા અત્ર કરવી અનુચિત છે. | માતા સદા એકજ સ્વભાવની હોય છે જ્યારે પત્નીના વિચાર ચપળ હોય છે
અને ચિરસ્થાયી નથી હોતા. . गुणाश्रयं कीर्तियुतं च कान्तं पति रतिज्ञं सधनं युवानम् ॥ विहाय शीघ्रं वनिता ब्रजन्ति नरान्तरं शीलगुणादिहीनम् ।।
ગુણવાન, કીતિમાન, રતિક્રિયા જાણવાવાળે, ધનવાન અને યુવા પતિ આસક્તિ રાખનારે છતાં વનિતાએ તેને છોડીને શીલ અને ગુણથી રહિત એવા પરપુરૂષને જાય છે. - અનેક જો કે સતી સ્ત્રીઓ આ રન પ્રસવ કરનારી વસુધા વિષે મળી આવશે પણ કહેવાની મતલબ એ કે માતાને પ્રેમ સર્વ પ્રકારે પતી પ્રેમ કરતાં ચડીયાતે છે. ઘણીવાર આપણે સાંભળીએ છીએ કે અમૂક સ્ત્રીએ અમૂક પિતાના ભતાનું ખુન કર્યું; આમ એક ભાર્યા પતિ સાથે કપટથી વર્તી ( proved faithless) પરંતુ માતા કદિ પણ પિતાના પુત્રનું અહિત નહિ કરે; અને તેથી માતાની પરીક્ષા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે કસોટી પણ કોઈ કાળે નિર્માત થઈ શકતી નથી. અમૂક પોતાના મિત્રની પરીક્ષા.. તે કેટલામાં છે એ જેવા કરે; સ્ત્રીને કસે, ભાઈની કસોટી કરે પણ. માતાની પુત્ર પ્રત્યેના પ્રેમમાટેની કસોટી કોઈ પુત્ર કરવા ગયો નથી ને કદિ ગયો હોય તો તે મૂર્ખ જ ગયો હશે! એક વિદ્વાન કહે છે કે –
બિપ૬ બરાબર સુખ નહિ, જે થોરે દિન હોય; .
ઈષ્ટ મિત્ર બંધુ ત્રિયા, જાન પરત સબ કેય, આમાં કવિ માતા કેમ ન લખી ? શું માતાને લખવી ભૂલી ગયો ? ના. ત્યારે શું ? માતા કસોટીને લાયક નથી. શુદ્ધ સુવણેની કસોટી કરનારે મફતનોજ પરિશ્રમ કરે છે !
. माता मित्रं पिता चेति स्वभावात्रितयं हितम् ।
- कार्यकारणतश्चान्ये भवन्ति हितबुद्धयः॥ - મા, મિત્ર અને પિતા એ ત્રિપુટિજ સ્વભાવતઃ હિતકર છે. બાકી બીજા કંઇ કાર્ય કે કારણના ભાવને લીધે હિતબુદ્ધિવાળા થાય છે.
આમાં પણ પત્નીની ગણના કયાં કરવામાં આવી છે પરંતુ આજે વૃદ્ધ માતા થઈ અને વૈવન સંપૂર્ણ સ્ત્રી આવી એટલે પત્નીને અગ્રસ્થાન આપવામાં આવે છે અને તે અનુપમ ઉપકારની મૂર્તિમતી માતા, પુત્રને માટે સર્વસ્વ પર ઉદાર થયેલી માતા આજે પુત્રવડે જાણે એક કડી સરખી કિસ્મતની ગણાય છે. ડેકરી” એ શબ્દથી લઈને જે જે અછાજતાં વચનો પુત્ર માતા પ્રત્યે આક્ષિપ્ત કરે છે તેથી આજે દરેક ઘરમાં શોક અને ત્રાસની પરિસીમાં આવી રહી છે. પત્નીના દરેક સત્યાસત્ય શબ્દનું શ્રવણ કરીને મોહમૂદ મૂર્ણ માતા પ્રતિ જે જે કઠેર આચરણ કરે છે તે અવર્યુ છે. અરે! જે વૃદ્ધ માતા હવે આ સંસારનો અનુભવ મેળવી અતિશય ગરવવાળી બની છે, જેની આશિથી દંપતીનું ભયાવિષ્ટ પદ જાળવી શકાય છે, તે માતાને આ વખતે અસુખ, અશાન્તિ અને ઉદ્વેગ ?
હજી માતા પ્રત્યે આટલીજ વિપત્તિ ઉપજાવી એક પાપી પુત્ર અટકતું નથી કિન્તુ બહુધા દષ્ટિગોચર થાય છે કે માતા અને પિતાને તેઓની વૃદ્ધાવસ્થામાં પરણ્યા પછી ત્યજી દેવાય છે. જોકલજ્જા, જ્ઞાતિની શરમ આદિ કેટલાક વ્યાધાત (!) ને લઈને તે પુત્ર જેકે આમ કરી નથી શકતો ! પણ અધકેઇકજ એવો સુપુત્ર હશે કે જે પોતાના માતપિતાને સપ્રેમ પૂજીને તેનું યથાયોગ્ય પાલન કરતો હોય ! આજે એક ભાઈ માતાપિતાને બીજા ભાઈને ઘેર ધકેલવા ઉત્સુક રહે છે અને બીજે ત્રીજાને ઘેર ! આ વર્તન શું અપાર લજ્જાનું આસ્પદ નથી ? આ ભરતભૂમિના પ્રાચીન પુત્ર માબાપને પોતાને ઘેર રાખવાને એકમેકને ઘેરથી બલાત્કારે તેડી લાવતા, જ્યારે આજે તેથી કેવળ વિરૂદ્ધ વર્તન દેખાય છે ! આમાં વાંક કોને કાઢો ? મને લાગે છે કે વિદ્યાનો નાશ ત્યાં દુઃખ અને અધર્મને અભિભવ!
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ )
મનુષ્યની વૃત્તિ મેહ અને સ્વાર્થથી ભરપૂર છે. યદ્યપિ નિર્મલ વૃત્તિ રાખીને વવેક વિચાર કરવાનું સામર્થ્ય કેક ધરાવતા હશે તાપ આવી સવૃત્તિ વિરલેમાંજ જિન્મ લે છે. જ્યાં સુધી પુત્ર એમ ધારે છે કે માતા મમ પ્રત્યે અપ્રતિમ પ્રેમ ધરાવે છે ત્યાં સુધી તેનામાં માતૃપૂજ્યતા અને પ્રીતિ નિવાસ કરી શકે છે અને આવી સ્થિતિ તેની અવિવાહિત જીંદગી સુધીજ ટકે છે; કારણ કે જ્યારે તે એમ સમજવા માંડે છે કે મારી પત્ની મારી માતા કરતાં વધારે પ્રેમવતી છે ત્યારે તેન અંતરમાં માતૃમૂલ્ય ન્યૂન થતું ચાલે છે અને ત્યાં ઉપકાર વિસ્મરણ અને નિષ્ઠુરતા આવે છે. અધુરામાં પૂરૂ પાતાની પ્રેમમૂર્તિરૂપ પત્ની તરફથી જ્યારે માતાસ બાઁધી સાચા ખાટાં વાકયે સાંભળતા થાય છે ત્યારે તેની વૃત્તિ તિરસ્કારને ઉપગમન કરે છે અને આમ માતૃભકત ક્ષીણ્ થતાં માતૃસેવાનું સ્વરૂપ ભૂસાઇ જાય છે અને હૃદય દર્પણુપર મહાપદ્યાત થવાથી આર્યત્વ અને પાતક તથા દેષ શું છે એનું તેને ભાન રહેતું નથી. આવી સ્થિતિ અર્વાચીન, મારી મતિ પ્રમાણે પ્રત્યેક પુત્રમ ઉપજન્મ લે છે અને તેનું કારણ આપણા અગાધ જ્ઞાનપૂર્ણા ઋષિ એમ દર્શાવી ગયા છે કે “ *જ્યાં સુધી એક પુત્ર પત્નીના વચના એકાંતમાં સાંભળતા નથી ત્યાં સુધીજ તે પૂજ્ય પ્રત્યે ભકિતવાળા અને પ્રસન્નમુખ રહી શકે છે.” આજ મહાવાણી નાસિકા સામે ધરીને જો પુત્રા સદાચારી અને ધર્મલીન રહે તે દેશનું દુર્ભાગ્ય કે જે આ તરફ પોતાના ભિન્ન ભિન્ન અગબ્યસને ફેલાવતા જાય છે તેપર એક સબળ અંકુશ પડે એ અસંશય છે.
એક ગૃહસ્થ ગૃહભગ થયા અર્થાત્ તેના ગૃહની ભૂષણરૂપ પત્ની મૃત્યુનૈ પ્રાપ્ત થઇ. તે ખચરવાળ હતા. જરાવસ્થાથી ગ્રસ્ત થતા જતા હતા, એટલે અન્ય વધુ પરણવાની ઇચ્છા ન કરી; પશુ માતાની ખેાટ તે નાનાં નાનાં બચ્ચાંઓને કળાય નહિ તે માટે તેણે એક ઉપાય લખ્યું કર્યું. મૃત પત્નીના અર્ધા હસ્તનું છેદન કરી તે કાહી ન જાય તે સારૂં વિવિધ મસાલાથી તેને યુકત કરીને ઘરની મંજુષા સાચવી રાખ્યા. નિત્ય પ્રભાતકાળે બાલકાને તે ભેાજન આપતા હતેા. ત્યારે તેની પીઠે આ હસ્ત તે ફેરવતા હતા. એ માતૃહસ્તના પ્રભાવ વડે તે હેાકરાંઓ બળવત્તર થતાં ગયાં. આથી પાડાશીઓને નવાઈ લાગી કે માતાના મરણુ છતાં આ બાળા જરા પણ નિર્બળ થતાં નથી અને જાણે તેની માતા જીવન્તી હાય તેમ તે દિવસેાદિવસ નૂતન વિકાસ પ્રાપ્ત કરી રહ્યાં છે!
સજ્જને ! આ માતાના એક અવયવ,હસ્ત કે જે તે પણ શા ચમકાવનારા આર્શી વૉદતું અમૂલ્ય સ્થાન છે ? લોકો શુ મૂખ નથી કે તેઓ માષિતારૂપી અતીવ પાવન અને સજીવ મૂર્તિ એને ત્યાગ કરી જડવસ્તુની પાવનતા સાધ્ય કરવા વિચરે છે ! જે હજી સજીવાત્માનુ તત્ત્વ સમાલાચિત કરવાનું વિજ્ઞાન નથી ધરાવતા તે જડાત્માના * तावत्स्यात्सुप्रसन्नास्यस्तावद्गुरुजने रतः । पुरुष योषितां यावन शृणोति वचो रहः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક પદાર્થોને ઓળખવાને અશકત જ છે! જીવતા દેવને છોડને અધમ પુરો પાપ૫કમાં પતિત થાય છે. અને
સાસુ તીરથ-સસરે તીરથ, અરવું તીરથ સાળી,
માબાપ તો આટા લૂણુમાં, સૈ તીરથ ઘરવાળી, આવા આવાતીથી વૃદ્ધિમાં આવતાં જાય છે. - અનેક પુત્ર એવા જોયા છે કે જેઓ માતાપિતાને વૃદ્ધવયમાં ત્યાગી દે છે; પરતુ શું અવસ્થાના વિપરિણામને લીધે કોઈ પણ મનુષ્યનું મૂલ્ય ઓછું વા વધતું થઇ શકે છે ? માનવ-મહત્વ જો લિગ અને વયથીજ પ્રમાણભૂત ગણાતું હોય તો પછી સદાચાર, દુરાચાર, નીતિ, અનીતિ, સત્ય, અસત્ય, સદગુણ દર્શણ એ સર્વની પ્રતિષ્ઠાજ લુપ્ત થઈ જવા સંભવ છે. જે યાવન અને રૂપજે આદર અથવા પૂજ્યતાના કારણ રૂપે હોય તે કાદવમાં પડેલાં રત્નને ગ્રાહક કોણ થશે ? જે કેવળ સુખાવહ સાધનો જ સંપાદન કરવાનું મનુષ્ય કર્મ હોય તે પછી ઇન્દ્રિયદમન તથા બ્રહ્મનિકા મેળવી દુઃખ ભોક્તા કેણુ થશે ? અને તેથી વધારે, “સુખ” એ શાસ્ત્રીય દષ્ટિથી જોતાં કેવળ ભિન્ન વસ્તુ છે. જેને લોકોના સમૂહે સુખ માને છે તેને તત્ત્વવિ પુરૂષે દુઃખ ગણે છે, અને જે લોકકલ્પના શકિતથી અપર વસ્તુ છે, જે અચિન્યવથી વ્યાપક છે, જે દુરન્ત છે તેવા એક પરમાવધિના સત્વને તેઓ સુખવિકિપે ઓળખે છે! તે સુખ પંચેન્દ્રિયદ્વારા ઉપમુકત થઈ શકતું નથી; કિન્તુ યોગારિહણ કરનારાથી અનુભૂત થઈ શકે છે; માટે માનવ જે સુખને અનુરાગી છે તે અંતે દુઃખ છે અને તે દુઃખ માત્ર અધર્મ અનાચાર અને પૂજ્યાપૂજ્યતાનું ફળ છે. સુરિથતિ કે સુદર્શન કઇ સેવા કે પ્રણામને પાત્ર નથી કિન્તુ તેની સાથે ગુણ એજ એક એવો પદાર્થ છે કે જે કોઈ પણ મનુષ્ય કે જડપિંડને આદરણીય બનાવી શકે છે; અને ગુણની મુખ્યતા પછી તેમાં લિંગ અને અવસ્થાના ભેદથી કરીને યશવૃદ્ધિ થાય છે. માતાપિતાના ગુણની ગણના કરવા જતાં જ મતિ વિરમે છે તેમાં વળી તેને મહા સાંસારિક ગંભીર અનુભવ અને તેની મૂળ પૂજ્યતા એ આદિથી એક પુત્ર બધી દિશાએ માબાપની સેવા કરવાને બંધાયેલો છે, અને માતાપિતાનું વૃદ્ધવય એ પુત્રનું શાન્તિસર છે. તે સરોવરમાં પુત્રકલ્યાણના તરંગો અહોરાત્ર ઉછળ્યાં કરે છે કે જે એક અધમધમ પુત્રને પણ નિર્ભય માર્ગદર્શક જેવા અવશ્ય થઈ પડે છે. __ अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसविनः ।
चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयुर्विद्या यशो बलम् ।। જેને સ્વભાવ હમેશ વૃદ્ધની સેવા અને નમન કરવાનું છે તેના આ ચાર આયુ, વિદ્યા, કીતિ અને બળ વધે છે, આ તે સામાન્ય આદેશ છે તે પછી પિતાના માબાપ પ્રત્યે આજ્ઞાનુસાર વર્તન, પ્રણામ અને સેવા એ કેટલાં બધાં રૂના છે એ આ પરથી સમજી શકાય તેવું છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
. એક પાશ્ચિમાત્ય કવિ માના તરફ સૈમ્યતાને ઉપદેશ કરતાં કહે છે કે, Be kind to thy mother for, lo I oni her brow,
May traces of sorrow bel seen; Oh, well may'st thou cherish and comfort her now,
For loving and kind hath shee been.
તવ માતૃપ્રતિ તું સામ્ય રહેજે. તું જોકે તેની ભ્રકુટી પર પણ દુઃખના ચિન્હ પ્રતીત થાય છે. અરે હવે તે તેને તું સુખ આપ અને રૂડી રીતે તેનું પાલન કર. તે તારા પ્રત્યે કેવી માયાળુ અને પ્રેમાળ છે!
તે પુનઃ કવે છે કેRemeniber thy mother: for thee she will pray, As long as God giveth her breath.
તારી માને વિસ્મરતો ના. જ્યાં સુધી તેની છાતીમાં શ્વાસ છે ત્યાં સુધી તે તારા કલ્યાણ ઇશ્વર પાસે યાચશે.
પૂર્વકાળ અને આધુનિક કાળ એટલો બધે ફેરવાઈ ગયો છે કે સર્વત્ર વિષમતાજ અનુભવાય છે. પાંડવોની માત્રનુસારિણી બુદ્ધિ અને આજે માતૃ તિરસ્કાર વૃત્તિની તુલના કરીએ છીએ ત્યારે હદય સભય થયા વગર રહેતું નથી. કેટલાક યુવકને તે માતાપિતાનું મુખ પણ જેવું ગમતું નથી! શ્રવણ સમાન ભક્ત પુત્રો આજે કાઈજ આગૃહ દીપાવતા હશે. હમણું ઘણે સ્થળે પુત્રે પરિણીત થયા પછી માબાપને જાણે ઓળખતા જ નથી વા તેઓની સાથે તેમને કઈ વખતે સંબંધ જ નહિ તે એવો આચાર ચલાવે છે. ખરેખર એક પ્રાચીન વિદ્વાનની આ વાણી સત્ય છે કે–
कृतार्थः स्वामिनं द्वेष्टि कृतदारस्तु मातरम् ।
जातापत्या पति द्वेष्टि गतरोगश्चिकित्सकम् ॥ જેનું કાર્ય સધાયું છે તે ચાકર સ્વામીને જેને સ્ત્રી મળી છે તે પુત્ર માતાને, જેને બાલક અવતર્યું છે તેવી સ્ત્રી પતિને અને જેને રોગ ગમે છે તે દરદી વૈદ્યને ઠેષ કરે છે.
- માતાને દ્વેષ! માતાને દ્વેષ એ પિતાનાજ દ્વેષની બરાબર છે. કુવામાં રહેતા દેડકે કુવાને દ્વેષ કરે તે શું વ્યાજબી છે? આને સહાય તે અજ્ઞાન કહે કે અવિનય કહે, પરંતુ જ્યાં સુધી માતા અને પિતા તરફ પુત્રની અભક્તિ નિર્મળ થવાની નથી તત્પત આપણી આંતર શાન્તિમાં વૃદ્ધિ થવાને બદલે ભંગ પાડવાને. કઈ એક પુત્ર યુનિવર્સિટીની અમુક પરીક્ષામાં પાસ થઈને સ્ટીમરમાં બેઠે. પિતાને પિતા જે ગામમાં હતા તે તરફ આવવા નીકળવાને તેને ઉદ્દેશ હેતે. પુત્રને મળવાના ઉત્સાહથી તે પિતા સ્ટીમરપર પુત્રને ઉતારવા ગયે. તે પુત્ર ઉતર્યો. પિતા તેને સહર્ષ ભેટ. આંસુઓ ગળ્યાં. થોડે ઘણે સામાન હતો તે તે વૃદ્ધ પિતાએ ઉંચકી લીધો એમ કે પિતાના દીકરાને ભાર ન લાગે! રસ્તે ચાલતાં એક મિત્ર તે નવીન ગ્રેજ્યુએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
તને મળે તેની સાથે આ ભાઈ સાહેબ ઈલિશ કન્વરસેશનમાં રોકાયા. પિતા બિચારો પાછળ પાછળ ચાલ્યો આવે છે ! તેને જોઈને પેલા મિત્રે પૂછ્યું કે આ વૃદ્ધ કોણ છે? શે ઉત્તર દેવો તે વિચાર થઈ પડ્યો ! કેમકે ફાટેલાં ટુટેલાં - લૂગડાં પહેરેલાને, ઘેળા કેશવાળાને, પગરખા વગરનાને, હાથમાં સામાન લીધેલાને આ મારા પિતા છે એમ કહેવું એ એક બુટ સ્ટોકિંગ પહેરેલાને, ગોટપીટ સીટવીટ કરનારને, ગળે નેકટાઈ લગાડનારને શું અપયશકર્તા નથી? તેણે ખુલ્લું કહી દીધું કે “મજુર” !
પિતાના પિતાને મજુર કહે ! શું આ લજજાસ્પદ નથી ? આવા આવા પુત્રો કે જે ઈંગ્લિશ કેળવણુથી અહંકાર અને સર્વજ્ઞ હૃદયમાં ધારણ કરી બેઠા છે તેઓ બહુ સ્થળે માબાપને એવી તે હલકી પંકિતના ગણી કાઢે છે કે તે વખતે એ અધમ પુત્રના જનક અને જનનીને અંતરમાં જે કંઈ કટક રૂપ દુઃખ પેદા થાય છે તેથી તે નરકગામી પુત્રનું અહિત પળ વારમાં થઈ જવાનું, જે કે માબાપો બુદ્ધિપૂર્વક પિતાના બાળકનું અનિષ્ટ વાંચ્છે એ અશક્ય છે તે પણ ઇશ્વરના ઘરનો આ નિયમ છે કે જેને દુઃખ અમુક મનુષ્પ ઉપજાવ્યુ હોય તે મનુષ્યને તેના બદલામાં તેટલું દુખવિધિવશાત સહજ પ્રાપ્ત થાય છે, એ ફરી શકતા નથી. એથી આપણે જનમંડળમાં અચાનક મરણ, સમાપતિ, અણધાર્યા સંકટ, દેહવ્યાધિ ઇત્યાદિ સર્વત્ર નિહાળીએ છીએ.
આવી રીતે સાંપ્રતકાળના યુવકે પોતાના કર્તવ્યમાં બહુ શિથિલ અને મલિન થતા આવ્યા છે અને તેઓ આજ વર્તનશીલનું અનુસરણ કરતા કરતા છેવટે કયા કિનારા પર આવીને અટકશે એ અકલ્પનીય છે. તે પણ એટલું તે મનનાં ધારણું કરવું ઉચિત છે કે સ્વધર્મશ્રય કર્યા વિના તેઓ પોતાના અગ્ય વર્તનથી ખોઈ દીધેલી પ્રાચીન પુત્રીતિ પુનઃ પ્રાપ્ત કરવા કદિ પણ લાયકના નહિ થાય. એમ આચરવાથી જ આ ભરતખંડ સુપુત્રવાળે ફરીને કરી શકાય તેમ છે અને ત્યારે જે પુત્રો હાલ પોતાના માતાપિતાઓને અસંતોષ ઉપજાવી ભાગ્યનાશક શાપ સાંભળતા થયા છે તેઓ પોતાની ફરજે શી શી છે એનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજે અને માબાપની અમૂલ્ય આશીર્વાદની કુસુમમાલા નિજ કચ્છમાં ધારણ કરે.
જે ખરા પુત્રનું લક્ષણ શું છે એમ પૂછવામાં આવે તો જે આત્મસુચરિતથી પિતાનું મન ૨જન કરે તેજ પુત્ર આ વાણી બોલાય છે. હાલ મનોરંજનની વાર્તા તે એક તરફ રહી પણ પિતાની સામાન્ય આજ્ઞા પાળવી કે તેના તાબામાં રહેવું એ પણ પુત્રે બરાબર બતાવી શકતા નથી. જ્યારે તેઓ આ એક અન્ય ધર્મથી મુકત થવાને બહીતા નથી ત્યારે સ્વયંભૂ બ્રહ્માએ તેઓ પર મૂકેલા એક મહાધર્મનું પાલન તેઓ શી રીતે કરી શકશે ?
पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात्त्रायते पितरं मुतः । तस्मात्पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयंभुवा ।।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્રનું કર્તવ્ય પિતાને નરકમાંથી બચાવવાનું છે કે જે નરકનું નામ પુર કરીને છે. આથી જ તેનું નામ પુત્ર કરીને પડયું છે. આ કથન પ્રમાણે પુનરકમાંથી તારનારા કેટલા પુત્રો અત્ર વસે છે એની અટકળ જરા કરે ! જયો પુત્ર પિતાને સુધાના દુઃખથી નિવૃત્ત કરવા ઉદ્યત નથી ત્યાં તેને, મારે તેનું પુત્ નરકમાંથી તારણું કરવું છે એ ગહન ધર્મની ખબરજ ક્યાંથી હોય? કોઇનું દુઃખમાંથી રક્ષણ કરવું એ કંઈ આતર ભક્તિ વિના બની શકે તેવું નથી. જ્યાં મૂળમાં પુત્રને પિતા માટે લગાર આદર કે ભકિત નથી ત્યાં તે નરકના સંકટોને વહન કરવાને સજ્જ થઈ પિતાનું તારણ કરવા દેડે એ કેવળ અમાનનીયજ ગણાય.
આજે ખરાને માન આપવાને બદલે જુઠાને માન અપાય છે. દેવીને નિર્દોષી અને નિર્દોષીને દોષી તરીકે પિછાનવામાં આવે છે. પૂજ્યને તિરસ્કાર અને અપૂજ્ય આદર થાય છે. પંડિતેને નિરાશા અને મને ઉત્તેજન અપાય છે. સત્યને ધિકાર અને અસત્યની પૂજા થાય છે. એક પુત્રની સેવાનું પાત્ર પત્ની થઈ પડી છે
જ્યારે પિતાની માતાને દાસીની પટ્ટીને પહોંચાડવામાં આવે છે. બેન, ભાઈ,પિતા આદિ સગાંઓને દૂર કરી તેને બદલે સાળી, સાળા, સસરાઓથી પિતાના ગૃહને શોભિત બનાવે છે કે જેનું દર્શન હિંદુસંસારમાં પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. પોતાની પત્ની કે સંતતિના કુશળવર્તમાન, એક પુત્ર ઘણીવાર પૂછશે પણ પિતાના માતાપિતાઓ શું કરે છે, શું ભોજન લે છે, કેવી સ્થિતિમાં વસે છે, કેમ દિવસ ગુજારે છે એ કંઈ પણ જાણવાની ઈચ્છા જ નહિં બતાવે. આથી માબાપના અંતઃકરણમાં કેવા કેવા પ્રકારને દુઃખનુભવ થતો હશે, એ પાપી પુત્રના ધ્યાનમાં શું આવવાને સંભવ છે ? એ દુઃખાગ્નિમાં દગ્ધ થઈ રહેલે પિતા અને શક સાગરમાં નિમમ થઈ રહેલી માતા આ વખતે એવો નિશ્ચય કરે છે કે અરે હું પુત્રવિના કયાં બેઠો વા બેઠીતી” ઘણીવાર જુવાન પુત્ર મેહાવેશમાં આવી જઈ પિતાના માબાપને માર મારતા સાંભળવામાં આવે છે. અરે ! આવી બુદ્ધિ આર્યપુત્રમાં આજે વ્યાસ થઈ રહી છે. શિવ ! શિવ ! હવે આર્યનામ આવા પુત્રોને લગાડવું એ તે પરમ મૂલ્યવતુ નામનું ભૂષણ ઘટાડવા જેવું બને છે. ભવિષ્યમાં સુખ આપશે એવી જેના પર આશા રખાય છે તેઓ આવી રીતે પિતાના માબાપને પાછલો જન્મારે ધૂળમાં મેળવે છે. માતપિતાઓ જ્યાં સુધી પોતાનું શરીર હાલે ચાલે અને કામ કરી શકે તેવી સ્થિતિમાં હોય છે ત્યાંસુધી સંતતિને ખાતર આખો દિવસ આમ તેમ અથડાય છે, શરીરના અને માનસના સંકટ સહી લે છે. પુત્રઇચ્છિત વસ્તુઓ પૂરી પાડવા અનેક સામગ્રીઓ પિતાની શક્તિ ન હોવા છતાં, સાધવા ચનાત રહે છે; માત્ર તેના હૃદયમાં એક આશાદીયક પ્રકાશિત હોય છે, તે એ કે મારી વૃદ્ધતામાં મારું પાલન કરનાર આ છે; પરંતુ આ આશાને દીવ પુત્રની નિષ્ફર વર્તણુકથી સહસા ફેલાઈ જાય છે અને તે વખતે કેટલાક માબાપની અંતરવસ્થા અતિશય દયાજનક બને છે કે અહાહા ! જ્યારે લગ્ન થયા ત્યારે શું ખબર હતી કે આ પરિણામ આવવાનું છે !
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખરૂ છે કે આવા ક્રુપુત્રના જનક અને જનનીના જન્મ નિષ્ફળ જાય છે. તેઓએ પોતાનુ યાવન પુત્રાદિકનું પાષણ પાલન કરવામાં વ્યતીત કર્યું હોય છે, એટલે તેઓ તે સમયમાં કંઈ ધર્મોપાર્જન કે વિશ્વહિતમાં પોતાનું લક્ષ આપી શકતા નથી, કિન્તુ આમ કરવાના ઉદ્દેશ, તે તે કર્તવ્યકમેં વૃદ્ધ વય પર મૂકે છે એ છે. પશ્ચાત્ ઘડપણમાં તેનુ જીવન નિરાશ્રય થઇ જવાથી, શરીરગાત્રા જર્જરીભૂત થવાથી અને ઉદ્દેશમાં ગ્લાનિના શકુએ ખાડાવાથી કંઇપણ ઉત્તમ સાધનને યોગ્ય થવા અસમર્થ બને છે. એક પ્રસિદ્ધ અગ્રેજ નિબંધ લેખક આ પરથી એવે નિયમ ખેંચી કાઢે છે કે
The noblest works and foundations have proceeded from childless men which have sought to press the images of their minds where those of their bodies have failed.
૬ મહા ઉદાત્ત કાર્યો અને સંસ્થાપા અપુત્ર પુરૂષાએ બજાવેલા છે. જ્યારે દેહની પ્રતિકૃતિ ઉદ્ભૂત કરવાને તેઓ નિષ્ફળ થયા છે ત્યાં તેઓએ તેના મનની આકૃતિ બતાવી આપવાનું અન્વેષણુ કરેલું છે. ” આ ફ્રાન્સીઝ એકનનું કથન પ્રાયેણુ સત્ય પડે છે.એ આપણે બહુધા જોઇએ છીએ તપિ એમ ઠરતુ નથી કે અવિવાહ એ ઉત્તમ છે. ગૈાવનમાં એથી સમય પરત્વે આત્મસંયમ ન રહેવાથી લોકા અહિતકારક રસ્તે: ઉતરી પડે એ ભીતિ અવિવાહમાં સંભવે છે અને તેથી એક દુ:ખના નિવારણાર્થ યેાજિત ઉપાયા જેમ દુઃખ વધારી દે છે તેમ આમાં થાય એ લગાર પણ અમાન્ય નથી.
હાલ પિતાપુત્ર સંબંધી ચાલતા બનાવા ને લક્ષમાં લઇએ તે તે આવા ઉદાહરણાથીજ ભરપૂર છે. ગર્વદાસે પરણ્યા પછી પાતાની માને દાસીની પેઠે રાખી છે, કાપચતુર પોતાની જનનીને ગાળેા દે છે. અધર્મદાસે પોતાના બાપને ઘરમાંથી ધક્કા મારી કાઢી મેલ્યાં લાલદાસ પોતાની માના ધરેણા ચારી નાસી ગયા. ઝુલણદે પોતાના બાપનું અપમાન કર્યું. મફ્તદે બાપને ઓરડીમાં પૂરી રાખ્યા અને ત્રિપાદશંકર પેાતાના પિતાને ખાવા નથી આપતા.
આવા વેષા નવા નથી પણ ભજવાતા આવ્યા છે અને હજી ભજવાય છે. આવી સૌંતિ આ જમીનની સપાટીપર કેવળ ભારભૂત નથી શું? તેઓ જનમડળમાં શું અયાગ્ય ઉપદ્રવનું કારણુ નથી ? શું પ્રાચીન ઋષિમુનિયાએ એમ કપ્યું હરો કે આ ભારતવર્ષમાં આવા પુત્ર ઉત્પન્ન થનાર છે? કાનને અપવિત્ર કરનારા અને અતિ સંતાપકર આ વર્તમાને શું આ દેશની અધોગતિદશૅક નથી ? માબાપની સેવા ન કરવી એ શું પરાક્રમ છે? માબાપની અસેવા એ કલબ્ધ છે. જે પુત્રના રામરામમાં માબાપ સેવાના અવિચ્છિન્ન પરમાણુઓ ભર્યા છે તે પુત્ર ખરા પરાક્રમી અને ભાગ્યશાળી છે. જે પુત્ર પેાતાના માતાપિતાપ્રત્યે પ્રેમ રાખવાનું શીખ્યા નથી, જે પુત્ર પરિણીત થયા પછી સ્વચ્છંદી થઈ વર્તે, જે પુત્ર પેાતાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
બા સમીપ પિતાના માતા પિતાનું પદ, અધિકાર, પૂજતા વાગરવ ન જાળવે, જે પુત્ર પિતાની પત્ની સાસરાવાળા કે એવાજ કોઈ પક્ષની ખાનગી રિખવણીથી ઉશ્કેરાઈને પિતાના માબાપને માન આપવાને બદલે તેનું અપમાન ન કરે, જે પુત્ર પિતાના માબાપનું વૃદવા જે તેની ચાકરી કરવા ટાણે શરમ ધરે, જે પુત્ર પોતાની માને ગધેડી અને બાપને મૂર્ખ કહે, તે પુત્ર ગમે તેવો વિકાન ધાવાત કે ગુગુવાન હેય જિતુ તે માબાપ સેવાના અને દ્વિતીય ગુણથી રહિત રહેવાથી, આભ, નિર્ધન અને દુર્ગુણીજ છે. ખરી વિ તેજ શીખ્યો કે જે માબાપની વિનયપૂર્વક સે કેમ કરવી તે યથાર્થ જાણે છે, ખરું ધન તેરેજ મેળવ્યું કે જે માબાપના અને ઉપકારનું સ્મર કરો કે તેની આજ્ઞા ઉઠાવવા તત પર રહે છે અને અપૂજપને નમતે નથી. જે ઈડલેકના માતપિતાનો સંતોષ સંપ્રાપ્ત કરી નથી શકે તે ત્રણ ભુવનના સ્વામીને કેમ રંજન કાને ?
"A wise son rejoicetli the father but an uugra. cious son shames the mother."
આ શબ્દ સેલેનિન છે. સુજ્ઞ સુત પિતાને ખુશી કરે છે જ્યારે નિર્દય આત્મજ માતાને શરમ પમાડે છે. જે પુત્ર માટે નીકળે છે તે પિતા કીતિ મેળવે છે, પણ જે તે જનમંડળમાં કંઈ દેખાવ ન કરી શકે તે માતા પર દોષ આવે છે; માટે પોતાના માતા કે પિતાનું નામ અમર કરવું હોય, પોતાના વંશને દીપાવવા હેય દુનિયામાં પ્રસિદ્ધતા મેળવવી હોય તે જરૂરનું છે કે એક પુત્રે નીતિપથે ચાલી સદાચરણી થવું. દશરથ રામચંદ્ર પોતાની માતા સલ્લાનું નામ જગતમાં પ્રખ્યાત કરી દીધું છે. ભારતખંડને શિવાજી માતાના નામપર પ્રાણ સમપ ણ કરનાર મહાવીર હતું અને માતા ભવાનીના આશીર્વાદથી તે આરંગજેબ બાદશાહની સતત હચમચાવી નાંખવા સમર્થ થયો હતે. મહાન નેપલિયન બોનાપાર્ટ માતાની દરેક આજ્ઞા પાળવામાં સજજ રહેતે હતે. આ દ તે આપણને શે બેધ કરે છે ? માત્ર એટલે જ કે એ દરેક પુત્રની પ્રથમ ફરજ છે; અને તે પૂર્ણ વિવેકભાવથી અદા કરનાર પુત્ર પરમ સફળતાને પામે છે. •
આધુનિક કાળમાં ઘણા કારણે એવાં ઉપસ્થિત થાય છે કે જે એક પુત્રને માબાપ સેવાથી વિમુખ રાખવાના નિમિત્ત રૂપે હોય છે. કેટલાક છોકરાઓ દેખાદેખીથી વા બહુ લાલન પાલનના અંશથી માબાપને હલકે નામે બોલાવવાની ટેવમાં ફસેલા છે અને આ ટેવ શનૈઃ શનૈઃસ્થલતામાં આવીને માબાપની અવગણના કરાવનારી બને છે. તેઓ પિતાના સમવડીઆ દસ્તદારે વાસાથીએની નજરમાં હલકા ન દેખાય તે માટે માબાપની ભકિતને હદયમાંથી તિલાંજલિ આપતાં શીખે છે અને તેઓની કંઈ અજ્ઞા માનવી કે કામ કરવું એ તેમને હલકું લાગતું હોવાથી ઝઝ વખત માતાપિતાના સહવાસથી મુક્ત રહેવા મનમાં ઇચ્છા કરે છે. માબાપે તે સ્વભાવતઃ હિતી હેવાથી નિરન્તર પુત્રા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિકને હિતનિતબોધ આપવાને યત્ન જારી રાખે છે પણ આવા ઉપદેશથી બાળકે કંટળે છે અને આપણે પિતા કે માતા બકબક કરવાની ટેવવાળા છે એમ ધારી લઈ તેઓના માર્ગદર્શક વચનોનું વજન બહુજ અલ્પ કરે છે વા કરતાજ નથી. સ્ત્રીવાળા પુત્ર પિતાના ઘરમાં નવોઢા બેઠેલી હોય ત્યારે માબાપની કોઈ પણ પ્રકારની શુશ્રવા કરવી એને અત્યંત હલકું કામ માને છે એ ટલું જ નહિ પરંતુ પિતાની ક્રિયાને આત્મીય મોટાઈ બતાવવા માબાપને અ, યોગ્ય રીતે ધમકાવે છે અને હાંસી કરે છે. આ વતન શું કોઈપણ દરજજે
એક દંપતીને માટે શ્રેપ ૫૬ છે ? આજ કાલની ઉધરતી પ્રજા ઉંધું જ આચરણ કરે છે. માતાપિતાની સેવા કરવી એ હલકું કામ અને પત્નીના પદની પૂજા કરી એ ઉંચું કાપ ! એકપત્નીવ્રત પાળવું એ અધમ પણ ગણિકાને નચાવવી એ ઉત્તમ ! સંતવાણી ઉચ્ચારવી એમાં શરમ પણ યાવની ભાષા બલવી એમાં મોટાઈ ! ! કે માણસ પ્રભાતમાં દૂધ પીએ તે એમ પૂછવાનું કે “ ભાઈ તમને ચાહ વગર કેમ ચાલે છે ? આપણે તે ચાહ વિના દિવસ ન જાય, તમને એવા ટેસ્ટની ખબરજ નહિ એટલે શું કહેવું ” પિતે પૂછનારા જાણે બધા ટેસ્ટની પિછાન કરનાર! મોટું વય થઈ જાય અને પુત્રીના લગ્ન કરાય તે તે મહા પાતક. બાળા હોય ત્યારે પરણાવાય છે તે સામાન્ય, પણ ગભમાં હોય ત્યારેજ આગળથી અરસપરસ કબુલાત અપાઈ જાય તે તો સોત્તમ ! કુતરા, ઘેડા એ વગર તે મનુષ્યથી બીજે સ્થળે ગમન ન કરી શકાય પણ ગાય વગર ચાલે ! ગુરૂ સાથે વાત કર્યા વિના પેતાની વિદ્વત્તા કેમ વ્યકત કરી શકાય ?–પણ શત્ર પાસે નમન કરાય એમાં કંઈ નહિ ! સત્યમાં એક પાઈ ખર્ચાઈ જાય તે તે વાસ્તવિક નહિ; પણ દુર્જન ગમે તેટલું લઈ જાય !! વાદવિવાદ, ગપસપ, નિંદા એમાં દિવસેના દિવસે ચાલ્યા જાય તેની ફિકર નહિ પણ સજજન સંગ એક ક્ષણ પણ કર્યો તે મોટું અનિષ્ટ થઈ ગયું ! ! પારકા દેશના લોકોને ઘરમાં ઘાલી ખૂબ
ગ્ય ભોજ્યથી તૃપ્ત કરવા એ તે ધર્મ, પણ પિતાના દેશીઓ પાસે એક કેડી પણ ગઈ તે મટે ખરખરે ! આ સ્થિતિ આજ આ ઋષિ મુનિના સ્થાનમાં પ્રતા થઈ ગઈ છે, ચોતર વિવિધતા વિરૂદ્ધતાનું દર્શન થાય છે; મેટા ખેકની વાત છે કે તેમ થતાં આર્ય ધર્મપર સજજડ ફટકા પર ટકા પડતા જાય છે, એ આર્ય સંતતિ ! ઓ આર્ય દેશની પ્રજા ! ભરતકલોત્પન્ન બાળકે ! આ બધાનું પાપ તમારાપર છે. તમે તમારી ફરજો તરફ પાછું વાળી જુઓ. તમારા પૂર્વ આચાર વિચારને જાગૃતિમાં લા. સમય બહુ ગયો છે. તમારા પિતૃઓ મૃતપ્રાયઃ થઈ મૂચ્છમાં પડ્યા છે. તેની પુનઃ પ્રકા શાવસ્થા માટે ભકિત ભાવને આશ્રય લો. તમારા પિતાના ઉત્પાદક વૃક્ષનું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
પાલન નહિ કરો તા ખીજા તરૂની સંભાળ કેમ લઈ શકશે ! તમારી એખમદારી કઇ નાનીસુની કે જેવી તેવી નથી. આખા દેશને તારનારા થાએ પશુ ડુભાવનારા ન થાઓ. સાયંથ વાચા. તેમાં તમારા ધર્મનું દિગ્દર્શન બરાબર કરાવવામાં આવેલું છે તે પ્રમાણે ચાલો. ગતવર્તનની પદ્ધતિ ત્યજીને વિહિત આદેશાને અનુસરે.
માતપિતા નીચે પરતંત્ર રહી વ્યવહાર ચલાવવા તેમને ગમતા નથી. માતાપિતાનું ધન મેળવવા તેએ અર્નિશ ઉત્સુક હાય છે. ધનિક પુત્રામાં ગરીબતા છેકરાઓ જેટલી આર્દ્રતા હૈતી નથી કારણ કે જેમ સબ ધ અને પ્રસંગ વિશેષ તેમ સ્નેહની ગ્રન્થિ વધારે મજબુત. નિકા પેાતાના પુત્રા જોડે ઝાઝા સહવાસમાં આવતા ન હોવાથી પુત્રાના હૃદયમાં પિતપ્રેમ સ્થાયી રહેતા નથી, જ્યારે ગરીબના પુત્ર હમેશ પેાતાના ગરીબ માબાપની દેખરેખ અને આશ્રય નીચે રહેવાથી તેએમાં માશિપના ઘણા ખરા ગુણ્ણા અવતરે છે અને તેની સાથે તેના પ્રેમ પણુ અયળ રહેતા જોવામાં આવે છે.
આથીજ આપણે ઇતિહ્રાસારા સ્પષ્ટ જોઈ શકીએ છીએ કે રાજ કુંવરાએ પેાતાના પિતા મૃત્યુગામી થાય અને પોતે રાજ્યારુઢ થાય તેવી પેરવી કરવાના યંત્ન કરેલ છે. આનું મુખ્ય કારણ પિતા પુત્રના અતિ પ્રસંગને અભાવ એ છે અને પ્રસંગ કે સહવાસના અભાવથી સ્નેહગ્રન્થિ બરાબર જામી શકતી નથી એ નિર્દેદ છે. ધનવાનના પુત્રા પણ ઘણીવાર પોતાના પિતાના મૃત્યુની વાંચ્છા રાખે છે કારણ કે તેએમાં પદવી લાભ, ધનલાભ, ભાંગલેાભ ઈત્યાદિથી સત્યજ્ઞાના તિરાભાવ થયલા હાય છે. નિર્ધન લેાકેામાં આવા વ્યતિરી નથી બનતા.
કામ, ક્રોધ, લોભ, મેાહ, મદ, માત્સર્યાદિથી પર્યાકુલ કાણુ નથી થતું ! તારૂણ કાળમાં તે આ સર્વે ગુડ્ડાને ઉષ ભાતુ પ્રકટ થવા લાગે છે ત્યારે એક યુવાન પુત્રને માહાત્પાદક વસ્તુએપર મેહ, અરૂચિત વસ્તુપર ક્રોધ, સમાન સાથે માસ, પ્રિયવસ્તુઓ પર કામ, લઘુ ને ક્ષુદ્રતર ‘ગણવાથી મ અને ક્ષીણતાના ભયથી લાભ કેમ ન થાય ? પછી આ સર્વ અવગુણાની શ્ર‘ખાતે વિદ્યારનાર જે વિવેક, વિચાર અને ધર્મ તે તા તેનામાં ખીજ રૂપે પણ નથી ! હવે તેનું મન સ્વકૃત્યની સીમા કુદાવીદે. અકર્તવ્યમાં સે અને પછી માતપિત પ્રેમના નાશ, આમન્યા, આંદરને અભાવ એ સહેજ જન્મ લે છે. માબાપનું ગૈારવ ન જાણનારા પુત્ર! કેવી રીતે પાયમાલ ાય છે એ નીચલી કથાપરથી વ્યકત થાય તેવુ છે
વર્ધમાન નામના એક ધનવાન નગરશેઠને ધેર વસંત નામના પુત્રના જન્મ થયું. વસ’તને કામારકમાં બહુ લાલન પાલન મળ્યું તેથી શરીરે તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
હરપુષ્ટ અને બળવાન બને. શેઠ વર્ધમાનને એકને એક પુત્ર હોવાથી વસં. તપર તેની મમતા અતિશય વધી. વસંત નાનપણમાં પોતાના પિતાને હલકે નામે બેલાવે, તું તું કરે, તેની મૂછ તાણે તથાપિ વર્ધમાન તેની આ સર્વ ચેષ્ટાઓને બાલિશ ગણીને, પિતાના પુત્રને મર્યાદા કે વિનય, શિક્ષણ આપવું જોઈએ એમ જાણવા છતાં, તે પોતે એમ કરે તો બાળકને આનંદ ખંડિત થશે એવું ભય રાખી એમને એમ ચલાવવા લાગ્યો. આથી થયું એમ કે વસંત વેચ્છાચારી બનવા લાગ્યો ! તેને પિતાની મરજી મુજબ ધન મળતું હેવાથી ધનને ઉપયોગ શી રીતે કરે તે પણ કઈ વખત સુજતું નહિ. ધનહરા મિત્ર વસંતની પાછળ ફરવા લાગ્યા અને તેને ફેલી ફલીને ખાવાની શરૂવાત કરી. અહોરાત્ર વસંત ઘણું ખરું બહારજ ફરતો અને રહેતે થયો. અને ઘરમાં એક ઘડી પણ ધૈર્યપૂર્વક નિવાસ તેને કટુ જણાય.
આ વસ્તુગતિ પ્રવર્તમાન હતી તેટલામાં વસંતનું આ વખતે કઈ સારા ઘરની કન્યા સાથે લગ્ન કરી દેવું એ વર્ધમાને મેગ્ય વિચાર્યું. અતુલિત ધત ઉડાડવાને, આખા નગરમાં અટલ કીતિ પ્રસરાવવાને અને મેટી ધામધુમવાળે વસંતવિવાહ સમારંભ થયો. પરણ્યા બાદ વસંતે એક બીજેજ સ્થાને ગમન કરવા માંડયું. કપટરાજ કરીને એક દંભી તે નગરમાં મોટા ઠાઠ ભાઠથી રહેતા હતા. આ કપટરાજે વસંતપર પિતાની મોહજાળ પાથરી. તે એટલે સુધી કે વસંતને દહાડામાં એકવાર તેને મળ્યા વગર ચાલેજ નહિ. આમ વધતા વધતા પ્રસંગથી એક વખત કપટરાજે વસંતનું મન ફેરવ્યું. તેને સમજાવ્યું કે ગમે તેમ કરીને તારે તારા પિતાથી જુદું રહેવું કે તેથી હું તારે ઘેર વગર હરકતે આવી શકું. એથી બે લાભ થશે. એક તે એ કે તારા પિતાને દ્રવ્યને મોટે ભાગે એકી વખતે તારા સ્વાધીને આવશે
અને બીજો એકે તારી સ્વતંત્રતામાં અજાયબ વધારો થશે. ગ્યાયેગ્ય વિચારવાની જેનામાં શક્તિ નથી તેવા વસંતને આ કપટરાજનું કહેવું અત્યંત પ્રિય થઈ પડ્યું. તે પરબારે ગૃપ્રત્યે ગયો. જતાં જ તેણે વર્ધમાન શેઠ જે હવે વૃદ્ધ થયા હતા તેને પિતાને વિચાર જણાવી દીધે. આ વચનો પિતાને વજ પ્રહાર સમાન લાગ્યાં; અને તે ગગ૬ સ્વરે પુત્રને કહેવા લાગે.
- “ અહે વસંત, તને અન્ય સ્થળે જવાનો શો હેતુ છે ?, અહિંયા તારા માતાપિતાની નજર સમીપ રહેવામાં તને શું વિશ્વ નડે છે ? તમે જયાપતી મારા દષ્ટિગોચરમાં રહે; તેથી મને તથા તારી માતુશ્રીને સુખ છે,
જે ચિન્તા હોય તે સવિસ્તર વિદિત કર કે જેથી હું તેનું સત્વર વિવરણ ‘ કરું.” આ ભાયાયુક્ત પિતૃવચનનું શું ઉત્તર આપવું એ વસંતને પલભર તે : સૂઝયું નહિ. તે તે પુનઃ પિતાના નિશ્ચય વાક્યનું પ્રતિપાદન કરવાના ઉદ્દેશ
થી આટલું જ વદી શકે કે “બાપા, ગમે તે મને કહે પણ મને તમારી જંજાળથી છુંટુ રહેવાને ઈરાદે થઈ આવ્યું છે તે હું ફેરવી શકનાર નથી.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
• વર્ધમાનપુત્ર, હું તને ક ંઈપણ જંજાળનુ કારણ આપુ છુ એમ મારા ખ્યાલમાં પણ આવી શકતુ નથી. તારાપર મેં કોઇ પણ પ્રકારના ખાજો મૂકેલો નથી અને તું સ્વેચ્છાનુસાર વર્તન કરે છે એ મારાથી અજ્ઞાત નથી તથાપિ મેં કઢિપણ તારા આનંદમાં ભંગ પાડવાને યત્ન સરખા પણ કરેલો છે એમ મને યાદ નથી. તું આખા દિવસ કયાં અને કેવી રીતે ગુજારે છે એ મે` તને એક વખત પૂછેલું પરંતુ જ્યારે તે સમયે તુ` કેપિત થઇ ગયા તે દહાડેથી મેં તને તે પૂછવુ પણ માંડી વાળેલુ છે. આટલી બધી તને મુકિત આપવામાં આવી છે તે છતાં તું વિશેષ સ્વાતંત્ર્યસ્પૃહા રાખે છે એ વાસ્તવિક રીતે જોતાં અનુચિતજ છે,
વૃદ્
વસંત–( ઉચ્ચસ્તરે ) હું આ ઠેકાણે મારા વિચાર તને સ્પષ્ટ જણાવી દેવા આવેલે . લાંબી ટુંકી મૂકીને મારા કહેવાનેા ખુલાસા કર. મનુષ્યો બહુ એકલા હોય છે. ટુંકું ને ટચ ” એ સમજતાજ નથી. વર્ધમાન–( સવિસ્મય ) આજ આ આટલો બધા ઉશ્કેરાય છે કેમ ? હજી કાલ તે તે ઘણા શાન્ત અને સરલ હતા પણ હું ગુંચવણમાં કેમ પડું છું ? સંઘના રોષનુળા ! એની મૈત્રી જો કોઇ કુત્સિત માણસ સાથે બંધાઈ હોય તે। આ પરિણામ આવવા સંભવ છે ખરા. ( પ્રકાશ ) ભાઇ, બાપુ, તુ ગાભરા થા મા. તારી ઇચ્છા જો હમણાં એકાંત નિવાસ રાખવાની હોય તો તેમ કર, પણ તારે મારી પાસે બે વાર તે મેઢુ દેખાડવા જરૂર આવવુ
પડશે.
વસંત~( ઊર્ધ્વમુખ રાખી હા. મને નવરાશ મળશે તે આવી જઇશ. વર્ધમાન ——— વિચારપૂર્વક ) ગુલાબની સુગંધ લેવી હેાય તે કાંટા પણ વાગે. `સ'વાદ થયા પછી વસંત તરતજ કપટરાજને ઘેર ગયા જ્યારે વર્ધમાન પુત્રવિયેગના શાકથી કરૂણ સ્વરે વિલપવા લાગ્યો કે:
દિવાના દીકરાના દુઃખની વાત કયાં જઈ કહીએ ? હૃદયપર મુષ્ટિ મારી, નિજ અંતરમાં સમજી રહીએ– ધ્રુવ. ધરે ના લેશ કાને, ર્હુિતના વચના હૅત સાથે; કદાપિ જાય કાને, પણ નવ રાખે એક હુઇએ-દિવાના. તાન્યેા હાય રસ્તા, તે છોડીને ખીજે દોડે; અજાણ્યા આપણે કયાં, તેની પાછળ દેોડી જઈએ ?-દિવાના. સવારે કાંઇક એલે, સાંજે ગેાળા કાંઇક ફેકે, અરેરે ! એવાની કયાં છાતી ઠોકી ખાત્રી દઈએ. ?–દિવાના. વર્ધમાનના ચિત્તમાં જ્યાં આવા વિચારે ધેાળાય છે, ત્યાં કપટરાજ અને વસુત જાઢી ધડતર ધડવામાં રોકાયા હતા. વસંતની પત્ની ચન્દ્રપ્રભા પણ નવી નિવાસ સ્થળમાં આવીને રહે એવી ગાઠવણ કવી
એ કપટરાજના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
હેતુ હતા. વસંતે તે તરતજ કબુલ કરી દીધું. ખીજે દિવસેથી વસતનું વર્તન તદન કરી ગયું. એક બે વાર તેણે માબાપ સામે બહુ ઉગ્ર શબ્દાનુ ભાષણુ કર્યું". ચન્દ્રપ્રભાની ઇચ્છા સાસુસસરાથી દૂર વસવાની કદિ પણ ન હતી, તે છતાં વસંત તેને હડાત્કારે પોતાને મુકામે તેડી ગયા. પહેલા એ દિવસ સુધી તેણે પરાણે માબાપ પાસે એક આંટા ખાધા હતા પણ કપટરાજે તેને એકદમ અટકાવ્યેા. મા શું અને બાપ શું ? એની પચાતમાં પડી રહીએ તે બેજન પણુ કરાય નહિ. આવા આવા વાકયાથી વસંતને સપૂણૅ સમજાવવામાં આવ્યે. વસંતે પણ પિતૃમંદિરમાં જવુ છેડી દીધું. કટરાજ રાતિદવસ વસંત સાથે પડી રહેવા લાગ્યા. તેની એક બુરી મત‰બ અહિં રહેવાની એ હતી કે વસંતની પત્ની ચંદ્રપ્રભાને પેાતાની કરી લેવી. ચતુરી કપટરાજને આંતર ભાવ જાણી ગઇ. તેણે તરતજ વસંતને સાસુસસરાની સેવામાં કાળ ગાળવા છે એ નિવેદન કર્યું. પ્રથમ વસંતે તે ના પાડી પરંતુ ચંદ્રપ્રભાતા પોતાને પણ કંટાળા આવવાથી તેને ત્યાં મેકલાવી દીધી. કપટરાજની એમાં અનુમતિ ન હતી તેાપણુ તેણે આ ઇષ્ટ સમયમાં પેતાનુ બીજુ કર્તવ્ય સાધી લેવાને યત્ન ક્ર. વસ ંતને મધના સ્વાદ ચખાડી તેની પાસેથી પૈસાની મેટી મોટી રકમા હાથ કરવા માંડી. આથી વસંતને વધુ દ્રવ્ય મેળવવાની જરૂર પડી, આ બાજુ ચન્દ્રપ્રભાએ પોતાના પતિની મનઃસ્થિતિ કેવી હતી તેના કાંઇક ખ્યાલ સ'સુ સસરાને આપ્યા. વર્ધમાન બહુ ખેદ્રિત થયા. દરમ્યાન વસંતનુ ત્યાં દ્રવ્ય પ્રાપ્તિ માટે આવવું થયું. પિતાએ પુત્રને બહુજ ઉત્તમ ઉપદેશ આપ્યા, પણુ વસંતે તે તરફ દુર્લક્ષ આપ્યું. તે વખતે તેણે પૈસાની મેાટી કાથળી પટારામાંથી કાઢી અને ચન્દ્રપ્રભાતે જો તુ મારા માતપિતાને આ વિષે કંઇ જણાવીશ તા મારી જઈશ; એવી ધમકી આપી પલાયન કરી ગયા.
"6
ચન્દ્રપ્રભાકારા પુત્રના ધનહરણની ખબર મળતાં વૃદ્ધે વર્ધમાન સ્વરિત વસંત પાસે આવ્યા. તેણે વસંતની ખાજુમાં લાલ મેાટાવાળા અને કરડી આંખા વાળા પટરાજને જોયા ત્યારે એકદમ તેના હાથ પકડી ઉડાડ્યા. વસંતે પેાતાના પિતાને સાફ્ કહ્યુ કે, ખબરદાર ! મારા બંગલામાં આવેલા કાઈ પણ માણસનું અપમાન તમને કરવાનેા હક્ક નથી. સુધારાની રીતભાત ધરડાં લોકો જાણતાંજ નથી .” વર્ધમાન ગઈ ઉઠયા. “ ચાલ, હું તારી સર્વે રીતભાત સારી રીતે જાણવા પામ્યા . આના જેવા અનાચારી મિત્રને ઘરમાં તું ધાલે ને હું મુંગા મુંગા જોયા કરૂ એ કદાપિ બની શકનાર નથી. ( કપટરાજપ્રતિ ) જા, તારે વસંત સાથેને સંગ આજથીજ તેાડી નાખવા અને જે—” વર્ધમાન વકતવ્ય પૂર્ણ થાય તે પૂર્વ કપટરાજ પોતાના માન લગથી સરેાષ થઇ ખેલ્યા અસ વસંત, તારા પિતાની ખામીભરેલી વર્તશુકથી હું કેવળ નારાજ થયા છું અને હવે છેલ્લી સલામ છે. ” પેાતાના જાની દાસ્તના આમ એકાએક ચાલ્યા જવાથી વસતને બહુજ ખાટુ લાગ્યુ. તેણે પિતાને હુંકારા ટુંકારા કર્યાં એટલું જ નહિ પણ મારા મકાનમાંથી ચાલ્યા જાઓ, નીકળી જાએ ” એવા પાકારા કરી તેને ધકકા માર્યા. વર્ષો
re
tr
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
માન શેઠ આથી પડી ગયા; એને સ્વયં ઉઠવાનું ભાન કે સામર્થ્ય પણ રહ્યુ નહિ. જા આવીરીતે વધારે વખત વીતશે તેાહાહા થઈ જશે એવી ધાસ્તીથી વસંતે પેાતાના કરને આજ્ઞા કરી કે “ જા આ ડેાસાને ગાડીમાં ઘાલી ઘેર મૂકી આવ”.
પાઠેકગણું ! આવા વસતા આજકાલ જો હું ભૂલતા ન હેાઉ તે દરેક ધરમાં તેના જેવુ થેડુ કે ઘણું વર્તન ધારણ કરી વસે છે. જેના ઘરમાં સદાચારી પુત્રાદિક હશે તે માબાપ ઈશ્વરના પૂર્ણ રીતે આભારી છે ; કારણ કે સારી ભાર્યા, સારાં સંતાન અને સારી બુદ્ધિ એ મહાપુણ્ય વગર પ્રાપ્ત થવાં મુશ્કેલ છે; એમ જે વિપશ્ચિત્પુરૂષા કહે છે એ અક્ષરશઃ ખરૂ છે. ચરમ વિચ્છેહની (last paragraph) અંતિમ પ ંકિતમાં દૃષ્ટિગોચર થશે કે પિતાને માટે ડીસા કે ડેાહલ એ અભિધાન પ્રયેાજાય છે. શિવ ! શિવ ! ! પિતાનુંએ ઉપનામ ? દેવપાદ, આય શ્રી, વડીલશ્રી, પરમપૂજ્ય, તીથૅસ્વરૂપ, પિતાશ્રી એવાં એવાં અભિધાના આપણે કોકજ સુપુત્રને મુખેથી સાંભળતાં હાઇશું. વળી હિંદુસંસારમાં આ એક કુટેવ સામાન્ય થઇ પડેલી છે કે એક પુત્રને તેના પિતા વિષયે વર્તમાન પૂછવા હાય ત્યારે આ વાકયપ્રયાગ કરવામાં આવે છે કે કેમ, તમારા ડેાસા (વા ડેાહલ) તા ખુશીમાં છે?” આવા આવા શબ્દોને એકજદમતિલાંજલિ આપવા જોઇએ; કારણુ કે એમાં ખેલનારની તેાછડાઈ ને અવિનય પ્રકટ થાય છે અને સાંભળનારને પણુ ગ્લાનિ ઉપજે છે. જ્યાં હજી વચન નિર્દેશમાં આદર ને વિનય વ્યત નથી થતા ત્યાં કર્યુંમાં આપણે એ અમૂલ્ય ગુણેાની આશા કેમ રાખી શકીએ શેઠ વર્ધમાનને ધરે તેડી જવામાં આવ્યા; તેટલા વખતમાં તેને શુદ્ધિ આવી હતી. વાંસામાં જરા કળતર થવા લાગી અને તેના સાદમાં થોડા ઘણા ફેર પણ પડી ગયા. ઘરમાં પગ મૂકતાં ચન્દ્રપ્રભાએ શ્વશુરના વદન પરથી આલેખી લીધું' કે જરૂર કંઈ ભાંજગડ થઇ હેાય તેમ લાગે છે. વસ'તની માતાને પુત્રના અક્રાયનું ભાન કરાવતા વર્ધમાન ખેલ્યા કે “ આપણાજ વાંક કે તેને સ્વચ્છંદે વતવા દીધા. હવે તે એને ભક્ષ્યાભક્ષ્યનું પણ ભાન ન રહ્યું હાય તેમ લાગે છે કારણ કે દારૂના ખાટલા મેં નજરે મેજપર પડેલા દીઠા. દીકરા કપુત જાગ્યા છે. હા હવે મને સ્વયમનુભવ થાય છે કે,
वरं गर्भस्रावो वरमृतुषु नैवाभिगमनम् । वरं जातप्रेतो वरमपि च कन्यैव जनिता ॥ वरं वन्ध्या भार्या वरमपि च गर्भेषु वसति । र्न वा विद्वान्पद्रविण गुणयुक्तोऽपि तनयः ॥
ગર્ભશ્રાવ થયા હોય તે ડ્ડી, ચેાગ્યતુમાં સ્ત્રીસંયાગ નજ થયા હોય તેજ સારૂં, મુએલાજ જન્મ્યા હોય તા ઠીક, તેને બદલે દીકરી અવતરી. હત તેજ સારી, ભલે સ્ત્રી વાંઝણી રહી હાય તેજ સારૂં', ભલે એ ગર્ભમાંજ રહ્યા હોય તો ઠીક, પણ કયારેય રૂપ અને ધનથી યુક્ત છતાં અવિાન પુત્ર ન હૈ. કિન્તુ એ ચતુરાઇ હવે નકામી છે. તેના સુધરવાને સમય વહી ગયા છે. હાય ! મારા જેવા શાણા માણસે પણ ભૂલ ખાધી; પણ ભાવિ આગળથી કાં નાશી જવુ ! વળી, જે આત્મજ વિદ્વત્તાવાળા નથી કે માબાપ પ્રત્યે ભક્તિવાળા નથી તેના कोऽर्थः पुत्रेण जातेन यो न विद्वान्न भक्तिमान् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્મથી કરીને શું ? બસ, આપણે પુત્રજ નથી એ વિચાર લાવી હવે સંતેષ માનવાને છે; અને શેષ રહેલાં છવિતનો ભાગ ઈશ્વરસેવામાં ગુજારવાને છે. આમ બેલતાં, તે વૃદ્ધ મનુષ્યને નેત્રમાંથી અશ્રુબિંદુ ગળી પડ્યા અને છાતી ભરાઈ આવવાથી તે રૂદન કરવા લાગ્યો. સમીપ બેઠેલી વૃદ્ધ ભાર્યા પણ અન્ય મુખી થઈ ગઈ. સાધ્વી ચંદ્રપ્રભાએ પાણીનો કળશે ભરી સાસુ સામે લાવી મૂકો; અને તેનું મધુર વાણી વડે આશ્વાસન કરવા લાગી. સાસુએ ચન્દ્રપ્રભાની તારીફ કરી “ વહુ ખારા પાણીમાં મીઠી વીરડારૂપ માત્ર તમે છે.” દુ:ખથી અધોમુખી થયેલી ચંદ્રપ્રભાએ પછી તેઓ માટે પથારી કરી દીધી અને પાદાવમર્દન કરી પોતે પણ સ્વપ્ન વશ થઈ. - વર્ધમાન એક ભેળા દિલનો માણસ હતો. પુત્રના અત્યાચારથી તેના શરીરને આઘાત થયો એટલું જ નહિ પણ હવે તકવિતકનું તુમુલ યુદ્ધ મચ્યું. જેના તરફથી તેણે જરામાં સુખની આશા રાખી હતી તે તેને દુખ:રૂપ નીવડી ચુકયો હતો તેથી તિતિક્ષા યોગના કડવા ઘૂંટડા પીધા વિના શાતિ મળવી મુશ્કેલ હતી. તેને આ જગત શુન્યવત ભાસવા લાગ્યું અને મનમાં નિશ્ચય કર્યો કે વૈર્ય અને ધર્મમાં બુદ્ધિની સ્થિરતા કરવી; કારણ કે ધર્માચારી મનુષ્યની સામેજ કલ્યાણ અને સંપત્તિઓ નૃત્ય કર્યા કરે છે એવું શાસ્ત્રનું વચન છે.
જન્મ, મરણ, જરા અને વ્યાધિ એ પ્રત્યેક મનુષ્ય જીવનના સંગીઓ છે. વર્ધમાને જન્મ, જરા અને વ્યાધિની અનેક વ્યથાઓ ભોગવી હતી. હવે એ સર્વ વ્યથાઓને અંત લાવનાર મરણની રાહ જોતો તે કાળ યાપન કરતે હતે. ખરેખર, સર્વ ઈ ટ અને પ્રિય પદાર્થો પર અપ્રીતિ ઉપજ્યા વગર મરણ પર પ્રીતિ ઉદ્દભવતી નથી. જ્યારે કોઈ પણ પ્રકારે મનુષ્યની વિપત્તિને અંત આવતા નથી ત્યારે તે મરણ પાસે તેનો અંત અણાવવા ઈચ્છે છે. પુત્ર સુખની લાંબાકાળ સુધી સેવેલી સ્પૃહા વિવંસ જ્યારે તેણે અનુભવ્યો ત્યારે તેણે ખચિત મરણ ઈછ્યું. મરણની ઈચ્છા રાખનાર પાસેથી મરણ દૂર થતું જાય છે અને જીવવાની સંપૂર્ણ અભિલાષા રાખનારને તે પિતાને રિકાર બનાવે છે. આમ જો કે વસ્તુતઃ નથી તો પણ મનુયને એમ ભાસે છે. જેમ વિરહિણી સ્ત્રીને એક પ્રહર એક કલ્પ જેવું લાગે છે તેમ આમાં છે. ખરેખર રીતે જોતાં એક પ્રહર તે એક પ્રહરજ છે તેમાં એક પળનો પણ વધારો કે ઘટાડે થતું નથી પણ પતિને મળવાની ઉત્કટ ઇચ્છા તે પ્રહરને કલ્પ સમાન લાંબો બનાવી દે છે; તેમજ નિર્મિત આયુમાં વૃદ્ધિ કે ન્યૂનતા થતી નથી પણ મનુય ચિંતાકુલિત હોય તો તેને તેમ જણાય છે. વર્ધમાન મૃત્યુદેવને શાપ દેવા લાગ્યો કે તે પણ તેને સુખી જેવાને ઇચ્છતું નથી. આમ ચિંતારૂપ રોગના વધારામાં અને સંકલ્પ વિકલ્પ જેનું કાર્ય છે એવા મન ના કલહમાં તેની સર્વ શકિતઓ દિવસે દિવસ મંદ પડતી ગઈ,
આ તરફ વસંત જૂદા જ પ્રકારના વહનમાં ખેંચાતો હતો. તેની આંખે તેના કાન, તેનું હૃદય, તેના હાથ, તેના પગ એ સર્વે કપટરાજના કબજામાં હતા. કપટરાજ તેને જે બતાવતો તે, તે કપટરાજની આંખથી જેતે હતા. ને જે જે સંભળાવતે તે તે તેના કાનથી સાંભળતો હતો. તે તેને જેવી રીતે વિચાર કરાવતો તે પ્રમાણે તે વિચાર કરત. વસંતના હાથમાં કપટરાજ જે મૂકત તે તે ગ્રહણ કરતો હતો. કપટરાજ તેને જ્યાં લઈ જાય ત્યાં વસંત પરાધીન થઈ જતે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
હતો. ચન્દ્રપ્રભા પાછી વર્ધમાન શેઠને ઘેર ગઈ એ બનાવે પટરાજના ઉત્સાહમાં અર્ધભંગ પાડો. ખળ મનુષ્યની મોટામાં મેટી મતલબ કાંચન અને કામિનીના લાભમાં પૂર્ણ થાય છે. તેઓની સર્વ કાર્યવાહીઓ આ બે વસ્તુને માટેજ પ્રવર્તે છે. કેટલાક બળ પુરૂષો કામિની મેળવવાના કામને કાંચન મેળવવાના કામ કરતાં વધારે ફળદાયક અને અગત્યનું માને છે જ્યારે બીજી પંક્તિ કવિણ સંપાદન તરફ વિશેષ દોરાય છે પણ કપટરાજ આ બેમાંની એક પણ પંકિતમાં મુકી શકાય નહિ. તેનામાં એ બન્ને વસ્તુની સરખીજ લાભજવાળા અહનિશ પ્રકટ રહેતી અને એ વાળાનું શમન કરવાને ગમે તેટલા ભય કે પાપમાં પડવું પડે તેને માટે તેને જરાપણ દરકાર ન હતી.
વર્ધમાને કપટરાજને વસંતના બંગલામાંથી એકાએક કાઢી મૂક્યાનું વાચકને યાદ હશે. પિતાના પિતાને ગાડીમાં ઘેર રવાના કરી વસંત ઉતાવળે કપટરાજને બોલાવવા દે કારણ કે પિતાના મિત્ર વગર તેની રાત જવી બહુજ મુશ્કેલ હતી. ખરું છે કે મેટા કુટુંબના સમુદાયમાં ઉછરેલા એક છોકરાને એકાકી વસવું એ દુષ્કર. વસંતને પતિપ્રાણુ એવી જે પિતાની સુપત્ની, તેને પણ સુખ કેમ મેળવવું તે આવડતું ન હતું. તેથી કપટરાજ વગર તે ચલાવી શકશે નહિ. થોડા વખતમાં તે તેને લઈ પાછો ફર્યો. બંગલામાં પ્રવેશ કરતાં તેણે ભયાને હુકમ કરી દીધો કે કપટરાજસિવાય કોઈપણ સ્ત્રી કે પુરૂષને પિતાની રજા વગર દાખલ કરવા નહિ, આ નવી આજ્ઞા કપટરાજે કરાવી હતી કે જેનું કારણ વાચક આપોઆપજ સમજી શકશે. કેટલીક પરચુરણ વાતો થયા કેડે કપટરાજના દિલમાં ઘણું દિવસ સુધી ઘોળાઈ રહેલી ધારણા તેણે છેડી. વસંતે ચંદ્રપ્રભાના સંબંધમાં બેલતાં જણાવ્યું “એના સ્વભાવ જોડે મારી પ્રકૃતિ મળતી જ નથી. એ સાધુડીને હું મારાથી દૂરજ રાખવા માગું છું. તેને મને રંજન કરવાનું આવડતું જ નથી” સાંભળતાંજ પટરાજને એક વિચાર ફુરી આવ્યો “એમાં ક્ષોભ ધરવાનું સબળ, કારણ નથી. ધનવાનેને એક કરતાં વિશેષ સ્ત્રીઓ સાથે સંબંધ બાંધવાના હકક છે. સ્ત્રી હોય પણ તે મને ગમતું ન કરે તે પુરુષ અન્ય સ્ત્રી સાથે કેમ ન જોડાય? ૫ની હોવા છતાં તારી વિધુર જેવી સ્થિતિ જોઇને, મિત્ર, મારું મન દુખિત થાય છે. એમાં મને શરમાવનારૂં કારણ બને છે બસ, મારે તને એક તારી ન્યાતમાંથી ફુટડી કન્યા શોધી આપવી” વસંત પુલકિતતનુ થયો અને આજવયુકત થઈ બોલ્યો તારા જેવા દેતેં થવાના નથી. અહે, બધા જ્યારે મને દુઃખને અનુભવ આપી રહ્યા છે ત્યારે તું જ મારી શાતિને સાચવવા મારા સંકટમાં ઉભે છે.” કપટરાજે પિતાના કથનનું સારું પરિણામ આવતું જેઈ આગળ ચલાવ્યું “વસંત ફકર નહિ, ગાભો ન થા. થોડા દિવસમાં તું બધું ભૂલી જશે અને આ તારે બંગલો એક રાજાના મહેલ સમાન દીપશે, માત્ર, શરૂઆતમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ ) તેણે ચલાવ્યું “હું ઘરે આવવાનો આજ જ હતો ત્યાં તમે અહીં તસ્દી લીધી. હવે તમારે અહીં જ આવી વસવું.” વસંત જ્યારે સંભાષણ કરતા હતા, ત્યારે કપટરાજ નયન મિલનથી સંજ્ઞા આપીને પિતાને મૂળ આશય તેને સમજાવતા હતા.
પછી તેઓ સર્વ બંગલાના વચલા ઓરડામાં આવી બેઠા. ત્યાં વસંત સાથેના વાર્તાસંલાપથી માતા તથા પત્નીને બહુજ સંતોષ મળે. કારણ કે પિતે ન ધારેલે સુધારે તેઓએ વસંતની પ્રકૃતિમાં છે. તે નિષ્કપટાત્માઓને થોડીજ ખબર હતી કે તે સુધારે માત્ર કૃત્રિમ હતો અને તેથી અલ્પ સમય સુધી જ ચાલુ રહેવાને હતો.
ખરેખર ! કૃતક સુધારા એવાજ હોય છે. તેઓ નિરંતર એક જ સ્વરૂપના હોઈ શક્તા નથી પરંતુ જુદા જુદા ઉદ્દેશને અધીન હાઇને જુદી જુદી રીતે દર્શન દે છે. તેઓમાં વિશેષતઃ ચળતા, વ્યાજતા અને અસત્યતાનું ન્યૂનાધિક મિશ્રણ થયેલું દેખાય છે. તેઓ આત્મસાધન સંપાદન કરવાને માટે સામા માણસને એવો તે અંધ બનાવી દે છે કે પિતાના એ કાર્યમાં તેઓ સહેલાઇથી ફતેહ મેળવે છે. તેઓ ન વા ના વાએને પાઠ બહુજ ધ્યાન દઈને શીખેલા હોય છે અને તેને ગ્ય પ્રયોગ ક્યારે કરે તેના જ્ઞાનથી પણ તેઓ વિમુખ નથી રહેતા. તેઓ છળ કપટમાં પિતાને સૌથી નિપુણ ગણે છે, કારણ કે તેઓના હૃદયરૂપી પ્રકાશિત આરસા પર ધૂળના પડ જામી જવાથી તેઓને સર્વ વસ્તુઓ અસ્પષ્ટ અને ઉલટી રીતિમાં ભાસમાન થાય છે. અમે અન્યને તેઓની જાણવગર સજમાં ધૂતી શકીએ છીએ એમાં તેઓના સ્વાભિમાનિત્વનો સમાવેશ થાય છે. પોતે જે નથી, તેઓ પોતે છે, એમ બતાવવાનો યત્ન કરવામાં તેઓના આયુનો સમય વ્યતીત થયાં કરે છે. તેઓ આંતર ઇચ્છા નિર્ભય થઈને કદિ પણ સજજન આગળ કહી શકતા નથી, પણ બીજાના વિચારોમાં પિતાના વિચારોનું આરોપણ કરવામાં આત્માને તેઓ ધન્ય માનનારા હોય છે. તેઓની વૃત્તિ ઉખલ અને ઘડી ઘડીમાં છેલ્લે પગથિયે બેસી જનારી હોય છે. તેઓ સજ્જનના હેલી હોય છે અને દર્શન સાથે પણ તેઓ ઐક્યનું બંધન બાંધી શકતા નથી. તેઓ પર અવિશ્વાસ દેખાડનારને તેઓ ભયને ધમકી આપે છે, જ્યારે તેઓ પર શ્રદ્ધા રાખી કામ કરનારને તેઓ પ્રથમજ ખાડામાં ઉતારે છે. જ્યારે તેઓ કોઈના મિત્ર બને છે ત્યારે તેઓ એક સહૃદય મિત્ર કરતાં પણ વધારે અનુરાગ પ્રદર્શિત કરે છે અને કોઈને શત્રુ બનવામાં તેઓ નિસીમ ઝૂરતાને આશ્રય કર્યા વિના ભાગ્યેજ રહે છે. પોતે અશકત અને દુશ્મન બળવત્તર હોય ત્યારે શરણ કેમ શોધવું એ તેઓને બરાબર આવડે છે. તેઓને પૂર્તતાના ઝાડમાંથી પેદા થતાં ફળો બહુજ મધુર અને સ્વાદિષ્ટ લાગે છે અને સાચે રસ્તે ચાલીને સિદ્ધિ સંપાદન કરવાનું કાર્ય તેઓને વિરસ તથા વિકટ જણાય છે. તેઓ ગુલામને તાબે રહીને પિતાને શેઠ કહેવડાવનારા, અને અન્યાયના ભક્ત બનીને પિતાને સવાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ )
પુરૂષમાં ખપાવનારા હોય છે. તેને સુપ્રસિદ્ધ લક્ષણુ ચાપલ્ય છે; અને તેના મંનસાગરમાં કઠોરતા અને વિચિત્રતાના વમળા પ્રતિક્ષણ જન્મે છે. તે માનુષના લેાળા ચિત્તને ઉંદર પેડે ફાલી ખાય છે અને પ્રસંગાપાત તેપર ઝુક પણ મારતા રહે છે કે જેથી પેલા તેથી અજ્ઞાત રહે. તે પોતાની ક્ષુધા શાંત કર્યાં પછી પણ નુગરા વાધની પેઠે અહીં તહીં આથડે છે. તેઓ પાસે ચાવવાના અને દેખાડવાના એમ બે જુદા જુદા દાંતા હોય છે. તેના અંત:કરણમાં નાની નાની વાસના અસભ્યેય હૈાય છે અને તેને પ્રવાહ વાંકા ચૂકા અને આડકતરો હાવાથી સબંધમાં આવનારને બહુ અહિત કર્તા નીવડે છે. તેને આશરે પડેલા અભાગી જીવને આખા વખત અશાન્તિ અને આયાસ વેઠવા પડે છે. તે દહીમાં અને દૂધમાં પગ રાખીને કાઇની ભૂખનું શમન થવા દેતા નથી, તેઓ શ્વાનની પેઠે, પેાતાના કાર્યમાં વિજય મળ્યાં છતાં ચામડું ખાવું છેાડતા નથી. તેઓ પ્રથમ મેલાપને વખતે હિતૈષી થવાને ડાળ કરે છે અને કાળયાપન થતાં સંગત મનુષ્યને સમૂળ વધ કરવાનું ચૂકતા નથી. આવી રીતે, આ ધેાળા સાથેા પહેરીને કાળાં કામ કરનારા બગલા સ્વાર્થને માટે બહુજાતિના યેાગા લાવીને સરલ માછલાં છાનાં છાનાં છેતરે છે.
કુંપટરાજની મોટાઈ સ્વમાતાપાસે વધારવાના આ અવસર રૂડા હતા. પેાતાના આ મિત્રની સાથે પાતે સહવાસ રાખે અને તેમાં પોતાની મા જરાપણુ આડી ન આવે, એવા હેતુથી વસ ંતે કહ્યું “ મા, મેં મારા આગલા સાબતી ત્યાગ કરેલ છે હવે આ મારા નવા મિત્ર સાથે હું રહુ` છુ' તેથી મને બહુજ ફાયદો થયા છે. એ મને હરહમેશ સારી અને નિષ્પક્ષપાત સલાહ આપતા રહે છે”
કપટરાજ−( તક ન ગુમાવતાં ) સારા મિત્રને એતા ધર્મજ છેને ? पापन्निवारयति योजयते हिताय ।
મિત્રને પાપમાં પડતાં બચાવવા અને હિતમાર્ગે દર્શાવવા એ સન્મિત્રનું લક્ષણ છે. વસંતની માએ જોયું કે દીકરાને સ્વભાવ આટલો મળતાવડા અને વખાણવાલાયક થયા છે તેનું કારણ આ તેને નવા મિત્ર હાવા જોઇએ. આથી તે સાનંદ એકલી “ તમે તે। શાણા લાગે છે, અમારા આ વસંતની બુદ્ધિ વચમાં અહુ માઠી થઈ હતી; તેને તમે સુધાર્યાં છે, એ તમારા મારા ઉપર ઉપકાર થયો છે” તમારે વસત આગળ આવતું રહેવું.
કપટરાજ—આપણે તે। મહેાબતના ભૂખ્યા છીએ, ભાવ દેખીએ ત્યાં જઈએ. વસ'તના મન સાથે મારૂ` મન મળી ગયું છે એથી હું અહિં રાત દહાડા ગાળું તેનું પણ ભાન મને રહેતુ નથી. ખાટુ' કહેવાય નહિ, વસંતનું દિલ બહુ ભેાળુ છે. આપણી શીખામણુ માને છે એમાં એતી પણ મેાટાઈ છે. ( વસંતને ચઢાવ્યા ) હું તેા ઘણીયે વાર કહું છું કે ભાઇ, માખાપની સેવા કરીશ તે મીઠા મેવા મળશે ’’ ( ગપ મારી ).
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
વસ તને માતાની વિશેષ વિશ્વાસને લાગણી ઉત્પન્ન થતાં તે એટલી “ અને એજ તમારા કહેવાની અસર હું તેના મગજપર થયેલી જોઉં છુ
સૂર્યાંસ્ત થવા આવ્યા હતેા તેથી સાસુ વહુ ધરપ્રત્યે રવાના થયાં. વતૅ ખતે તેમ થાડા દિવસમાં પેાતાને ખગલે આવી વસવા માતાને વિજ્ઞપ્તિ કરી. એ તેણે સ્વીકારી પણ ખરી.
در
પાંચમે દિવસે પાતાનું મૂળ ધરી છેાડીને માતા પુત્રને અગલે વસવા આવી ઉપયાગી માલમત્તા તથા રાચરચીલુ નવા ભગાલામાં આણવામાં આવ્યાં. પતિ વિયેાગિની ચન્દ્રપ્રભાના આજ સુખચન્દ્ર વિરાજ્યા. વસંતે દરેક રીતે ખનેને સતાષ ઉપજે તેવું આચરણ ધારણ કરી લીધું. કપટરાજે ભાનુમતીને ઘેાડા દિવસ એ બન્નેની દૃષ્ટિએ ન આવે તે માટે, બીજી જગાએ નિવાસ કરાવ્યેા. વિધવા સ્ત્રીના પતિના મરણનુ અર્ધદુઃખ વિસારે પડયુ; અને તે એમ સમજવા લાગી કે મારી આખી જીંદગીનુ હવે સાર્થક થયું.
મનુષ્ય જ્યારે શાંતિ અનુભવે છે ત્યારે તેને લાગે છે કે મને દુઃખ ક્યારેય પણ ન હતુ. જ્યારે તે સહસા સકટ કે શાકના ખાડામાં ઉતરી પડે છે ત્યારે તે આત્માને દુઃખી જીવ માને છે અને પેાતાની આખી જીંદગીમાં પાતે કાઇ પણુ વખતે યત્કિંચિત્ આનંદ મેળવ્યા હાય તેમ તેને લાગતું નથી; વા કદાચ તેમ લાગે છે તે તે સ્વપ્ન જેવુ ભાસમાન થાય છે. આમાં નવાઇ નથી. મનુષ્યસ્થિતિ એવી આદિથીજ નિર્મિત થઇ ચુકેલી છે. સુખની લાલસાના બાણુ એના હૃદયમા ખેંચી ગયા હોય છે તે આ વ્યાપક સ્થિતિના સર્વાંગે સંપૂર્ણ ગુલામ છે. જે ધીરે પુરૂષ સુખ કે દુઃખમાં અંતરવૃત્તિ સમાન રાખે છે તે આ સ્થિતિથી જર્ પશુ કર્તવ્યચ્યુત થતા નથી, જેને સુખ કે દુઃખની એક પ્રકારની, પેાતાની ઇચ્છાને અધમેસ્તી સ્થિતિમાં ગાઠવાઈ રહેવાની ટેવ પડેલી હેાય છે તે માણસા મધ્યમ કહેવાય છે; કિન્તુ તેઓ પ્રશંસાને પાત્ર થઇ શકતા નથી કારણ કે તેમાં ઇચ્છાશકિતની મંદતા હેાવાને લીધે ઉન્નત કાર્યો કરી શકવાને તેઓ સદૈવ અશક્ત રહી જાય છે; વળી તેની ઇચ્છા કદિપણ વ્યર્યે જતી નથી એમ નથી; પ્રાક્તન કમના બળને લીધે તેઓની ધારણાથી ઘણીવાર ઉલટુ બને છે અને આમ બનવા છતાં તેઓ પોતાની ઇચ્છાને લગાર પણ ઉચ્ચસ્વરૂપ આપી શકતા નથી, પણ સ્થિતિ ખેંચે ત્યાં ખેંચાય છે.
થોડાજ દહાડામાં વસંત અને કપટરાજ, આ અતેને તેના નિવાસસ્થળથી અહીં ખેંચી લાવ્યા. માતાને વિશ્વાસ આગળથીજ થયા હતે કે મારા પુત્રથી હવે મને કંઇ શેક કરવાનું કારણુ મળશે નહિ. વસંતની ઉત્તરાત્તર માતૃસેવા, કે જે કેવળ કૃત્રિમ અને સકામ હતી તેથી અજ્ઞાત ભેળી માતાને પુત્રવિષે બહુજ ઉચ્ચ મત બંધાયું. આથી યુતિ પ્રયુક્તિ કરીને વસતે અંતે માતાના હસ્તમાંથી પેાતાને જે સ્વતંત્રતા મેળવવાની હતી તે સંપાદન કરી. એટલે એ વૃદ્ધ સ્ત્રીનું મૂલ્ય ઓછું થાય તેમાં નવાઇ નહતી ! તેના હાથમાં જ્યારે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩)
ધનને કબજો આવ્યો ત્યારે તેની આંખે અંધત્વના પડળ ફરી વળ્યાં. માતાના દિલમાં ઉત્સાહભંગ થય. વસંતે ધનમાંથી મેળવી શકાય તેવા ભોગે તરફ પોતાનું લક્ષ દોરાયું. કપટરાજની મૈત્રીમાં તેને આગળ જે રસ અને ઉમંગ આવતા હતા તે રસે અને ઉમંગે ધન આવવા પછી તેના હૃદયમાંથી પલાયન કર્યું ! કપટરાજથી પણ વિશેષ ખળ અને શઠ મિત્રોની સંગતિમાં તેને વિશેષ આનંદ અને આલ્હાદ જણાય. કપટરાજ આથી ચોંકયો. તે સારી પેઠે સમજ હતો કે એક માણસની અમુક માણસ પરથી જ્યારે પ્રીતિ કમી થવા માંડે છે ત્યારે તે માણસે પિતાનું સાધ્ય સાધવાને સતત યત્ન અને બનતી ત્વરા કરવી. કપટરાજ પતંગની દેરી ખેંચતાં અને આપતાં બહુ નિપુણતાથી શીખ્યા હતા. દેરી ખેંચવાનો વખત હવે આવ્યો. વસંતને મેહ પિતા પરથી જરાપણુ લુપ્ત ન થાય એટલા માટે તે વસંતની મરજી અનુસાર આચરવા લાગ્યા, અને તેને દુષ્ટ નર તથા નારીના સંપર્કમાં લઈ જઈ તેની કૃપા પોતાપર ખેંચવા યત્ન આરંભ્યા. આ યુક્તિ વિજયવતી નીવડી. વસંતના ઘરમાં હવે તે મિત્રમંડળી ભરાવા લાગી હાજીડાઓએ તેના દિલનું હરણ કર્યું. પૈસો પાણીના રેલાની માફક ગતિ કરતે ગયો કે જે તીણ ગતિને કપટરાજ અધીરાઈ, ઇર્ષ્યા અને સંતાપથી ભરેલી દષ્ટિએ નિહાળતા હતા. ટી-પાટી, ઇવનિંગપાટ, ગણિકાના નૃત્ય, નાટક ચેટક ઇત્યાદિ ભોગપભોગમાં વસંત પિતાને કૃતકૃત્ય માનવા લાગ્યો અને તેને પોતાની જન્મદાત્રી માતા અને પરણેતર પત્ની એ બન્નેનું મુખદર્શન પણ કલેશકર અને વિષમ થઈ પડ્યું. તે અલ્પબુદ્ધિને તે આમ જણાયું કે –
(નથી ચેન પડતું મુને દિલમાં યારી-એ રાહ.) હયાતી હતી બાપની ઘરમાં જ્યારે હતો હું પરાધીન સંપૂર્ણ ત્યારે- ધ્રુવ મારાથી મિત્રોને ન હતું મળાતું, સજોડે જમાતુ રમાતું ન કયારે હયાતી ખરે હું હવે છેક છૂટ થ ઈ કરે મિત્ર-મેળાપમાં જ ભારે હયાતી જવુ છે લઈ શુ આ સંસારમાંથી?
કરી નામના આવશે કામ મારે– હયાતી
ત્યાદિ ઇત્યાદિ. ભાનુમતીના કામ–પાશમાં વસંત સંપૂર્ણ રીતે લુબ્ધ થયેલો હોવાથી ચન્દ્રપ્રભાને એક દાસી તરીકે તે ગણવા લાગ્યો. આ નિષ્ફર અત્યાચારથી તે કમલ અંત:કરણવાળી સ્ત્રીના અંતરમાં આઘાત થયો. તે પોતાના દિવસે આકંદ અને વિલાપમાં કાઢતી હતી. કપટરાજ તરફથી તેને મોટું ભય ઉપસ્થિત હતું. કારણ કે એ પાપીની અનુચિત કુદૃષ્ટિથી તેનું અંતર કમ્પતું હતું. તે નિરૂપાય હતી. પિતાને સ્વામીજ જ્યાં પરવશ અને પરાધીન હતા ત્યાં પોતાના સુખની આશા રાખવી વ્યર્થ હતી ! ભાનુમતિ એક દ્રવર્ણની હતી અને તેમાં તેને ગુહાધિકાર મળેલ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેવાથી તે ગર્વિષ્ઠ બની હતી. નમ્ર અને સુશીલ ચંદ્રપ્રભાને તે આડકતરી રીતે રંજાડવામાં પરમાનંદ અનુભવતી હતી. આ બધું તે શાણી વહૂએ ભૈર્ય રાખી ખમી લીધું, પણ વસંતની માથી આ જોઇ શકાયું નહિ. તેની આંખ ફાટી અને કલહનો ઉદ્દગમ થયો. વસંતે માતાને જરાપણ ગણકારી નહિ. તેણે પોતાની પત્ની ચન્દ્રપ્રભાને તેને પીયાર મોકલાવી દીધી કે જેમાં ચન્દ્રપ્રભાના શીલ અને સટ્ટણની રક્ષા થવા પામી.
અશક્ત અને જાગ્રસ્ત માતા ખાટલાવશ થઈ. તે બિચારીને હવે આખું ઘર સ્મશાન જેવું ભાસતું હતું કારણકે તેની આજ્ઞાધારક પુત્રી સમાન પુત્રવધૂ અહીંથી ત્રાસીને પીયર ગઈ તેના ખાનપાનમાં પણ ભાનુમતી વિશેષ ધ્યાન આપવામાં મંદદર થવા લાગી. ચલનવલનની શક્તિ નહતી અને પુત્ર કુલાંગાર જાગ્યો હતો અને પતિને વિયોગ થયો હતો તેથી પરમકૃપાળુ પરમેશ્વર વિના એ અબળાનું શરણ બીજું કોઈ ન હતું. વસંત પિતાની મોજ મજામાં પડ્યો હતો. તેને પોતાની માતા છવતી છે કે મરી ગઈ છે તેનું પણ ભાન ન હતું. એક વખત તે ભાઇ સાહેબ કેઇક નાચગાયનના મેળાવડામાં બિરાજ્યા હતા તે વખતે કપટરાજે બંગલામાં પ્રવેશ કરી સઘળી દોલત સ્વહસ્તગત કરી લીધી અને ભાનીને પલાયન કરવા સૂચવ્યું. ભાનુમતી કે જે કપટરાજને તેના કૂટયંત્રમાં એક આવશ્યક સાધનરૂપ થઈ પડી હતી તેની આખમાં ઠેષની છાયા પ્રકાશભૂત થવા લાગી હતી. કપટરાજ એથી સારી રીતે વાકેફ હતો, અને તેનો નીવેડે કેમ લાવવો એની યુક્તિ પણ તેના મનમાં રમી રહી હતી. એક માત્ર તે સારી તક તકસતું હતું કે જે હવે આવી પુગી હતી. ભાની નાની સરખી રકમમાં સંતોષ લઈ લે એ અશક્ય હતું તેથી તેજ રાત્રિએ કપટરાજ અને જાનીએ ગામ છોડ્યું.
કપટરાજના હાથમાં આવેલ પૈસે વસંતના બાપની આગલી અસ્કામત સાથે સરખાવતાં ઘણેજ ઓછો હતે. વસંતને ઉડાઉ અને મેલે સ્વભાવ તેને બહુ દુખકર નીવડ્યો. તેણે પિતાના ધનને મેટો ભાગ ઘરબેઠે ઉડાવી નાખ્યો હતો અને તેનો અવશેષ કપટરાજ લઇને નાશી છુટયા. વસંતે શહેરમાં જુદું જુદું કરજ પણ ઘણું કરેલું હતું કે જે કરજ તે પિતા પાસે રહેલા પૈસા વડે તે કદિ વાળી ન શકે એટલું હતું. આવા પ્રસંગેની વચ્ચે તેણે જોયું કે પટરાજ તથા ભાની માત્ર પિતાને ઘરેથીજ નહિ પણ આખા ગામમાંથી અદ્રશ્ય થઈ ચુક્યા હતા. લેણદારે તેના બંગલામાં અહેનિશ આંટા મારતા હતા અને વસંતે જોઈ લીધું કે કપટરાજ અને ભાનીએ સાથે મળી પિતાનું સર્વસ્વ હરણ કર્યું હતું. હવે વસંતને માટે ત્યાંથી નાશી છુટવા વગર અન્ય ગતિ વિદ્યમાન ન હતી. તેણે પોતાની માતાને જીવિતસંશયમાં મૂકી આ નગરીમાંથી સહસા પલાયન કર્યું. આ તરફ કપટરાજ તથા ભાનીના અંતરમાં અન્યોન્ય અવિશ્વાસ અને ઉત્કંઠા વિધિત થવા લાગી. ભાનીથી કંઈપણ રીતે છુટા થઈ જવા ૫ટરાજ ઈચ્છતો હતો અને હાથ લાગેલા પૈસાથી પિતાનું જીવિતશેષ સુખમાં વ્યતીત કરવાની તેની ઉત્કટ ઇચ્છા હતી. કપટરાજની આ વૃત્તિ સાનીથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(‘૨૫ )
અજ્ઞાત રહી નહી. સ્ત્રીએ અન્ય મનુષ્યના ભાવ તથા વિકાર સમજવામાં અતિશય પ્રાવીણ્ય ધરાવનારી હોય છે. તેથી તેણે જોઈ લીધું કે કપટરાજ મારા ત્યાગ કરવા ઈચ્છે છે. આથી તેના દિલમાં હવે ઝનુન આવ્યું. એક તેા તે અધાવણુની હતી અને વળી કપટરાજનાં વ્યકતભાવાથી તેના દિલમાં આમર્પની ઉશ્કેરણી થઇ- આથી તે. એક અતિ સાહસ કામ કરવાને ઉન્નત થઈ. આખર સ્ત્રીજાત, સાહસની મૂર્તિમતી અને મલિનતાનુ તે ધર. તે નિષ્ઠુર સ્રીએ કુકર્મી કપટરાજનેા રાત્રિએ પ્રાણુ લીધા. તેનું સુસિમાં ખુન કરતી વખતે તે બહાદુર અને ચંચલ બની; પણ કુકર્મના ધર્મ છે કે તે કયાપછી મનુષ્યના અંતરમાં અધૈર્ય અને મંદતા દાખલ કરે છે. ભાનુમતીને પછી કયાં જવું તે સૂજયુ' નહિ. ગમે તેમ તેણે પૈસાની પાપમય પાટલી લઇ રસ્તા કાપવા માંડયા. બીજા દિવસનું પ્રભાત પડ્યું. પેાતાની જન્મભૂમિના પરિત્યાગ કરીને નીકળેલા દુખિત વસંત જેવા આ રસ્તેથી નીકળે છેતેવું તેણે કટરાજનું માઢું જોયુ ધણા વખતથી પરિચયમાં આવેલા માણસનું મુખ ઓળખવાને ઝાઝી વાર લાગી નહિં. તે તેની પાસે આવીને ઉભે અને તેની આંખે! તેણે મીંચેલી જોઇ. રકતથી ખરડાયલાં વસ્ત્ર જોઈને તેને અચ ો થયા અને તેજ સમયે તેને કંપારી થઇ આવી.
·
આ દુઃખ તથા કામય દેખાવ જોઇ ન શકવાથી તે ત્યાંથી જતા રહેવાના ઇરાદો કરે છે. ત્યાં તેણે તેની આસપાસ રાજપુરૂષો જોયા. પોતે અનપરાધ હાવાથી એમ ખાલી જવાયું કે હુ અપરાધી નથી. આજ વાકય પરથી તેને પકડવામાં આવ્યા અને તેજ વખતે વસંતનાં તમામ ગાત્રે ગળી ગયાં અને તેનું આખું શરીર પ્રસ્વેથી ભીંજાઈ ગયું.
આખી રાત્રિના સતત ચલનથી ભાની થાકી ગઇ. પ્રભાતે તેણે એક શૈાભિત શહેરમાં પ્રવેશ કર્યાં. આ શહેરમાં શ્રેષ્ઠ ગૃહમેધીને ત્યાં દાસ્ય કરીને રહેવું એવા તેણે વિચાર કર્યો, ભાગ્યયેાગે આજ શહેરમાં ચંદ્રપ્રભાનુ' પીયર આવેલું હતું. ભાનીએ તેજ ધરે દાસ્ય સ્વીકાર્યું. ચંદ્રપ્રભાએ જોઈ લીધું કે પોતાને ઘેર્ આમ અનાયાસ આવી ચડેલી સ્ત્રી ખીજી ક્રાઇજ નહિ. પણ પોતાના પતિની અધમ્મ નારી—પેાતાની સપત્ની હતી. તે શાણી અને સમજી સ્ત્રીએ ભાનીને પેાતાને ગૂઢ મનેાભાવ જણાવવા દીધા નહી, પરંતુ ભાનીની વિહ્વળતા તથા ફેરવાયલી વૃત્તિ જોઇને તે તેને વિષે વધુ અને વધુ શંકાશીલ બનવા લાગી. દિનપર ટ્વિન પસાર થતા ગયા તેટલામાં એક દિવસ ગ્રામમાં ઢંઢેરા પીઢયે કે વસંત નામના એક મનુષ્યને કપટરાજ નામના પેાતાના મિત્રનું ખુન કરવા માટે દેહાંત દંડ કરવામાં આવનાર છે. આ વાર્તા સાંભળી કે ચંદ્રપ્રભાનુ ચિત્ત ચિરાઇ ગયું. તેણે આ વાર્તાથી ભાનુમતીપર કેવી અસર થઇ એ પ્રત્યક્ષ બેંક લીધું ભાનુંમતીના રૂશ મ્યાન પયેા. શરીરમાં શ્યામતા આવી અને તેના ગળામાંથી શબ્દો અસ્પષ્ટ અને અપૂર્ણ નીકળવા લાગ્યા. આ ફેરફાર જોઈ ચન્દ્રપ્રભાએ ધારી લીધું, કે કંઈક પાપકર્યું આ કુત્સિત નારીએ આચર્યું છે. તે બિચારીના ચ્યુતઃકરણમાં આ ખેદકર વર્તમાનથી અચેતન, ભ્રાંતિ અને ચિન્તાએ ત્વરિત પ્રવેશ કર્યો અને કાઇ પણુ પ્રકારે પેાતાના તને બચાવવાની યુક્તિમાં તે નિમગ્ન થઇ. આ તરફ્
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાની કેવળ દિમૂઢ બની ગઈ. તેને અંતરાત્મા તેને હીવડાવવા લાગ્યો અને પિતાનાં નેત્રની સામે તે કલ્પિત ભયભીત કરે તેવા દેખાવ જોવા લાગી. સ્ત્રી જાતનું હૃદય બહુજ કેમલ અને અધીર હોય છે. જો કે તે નિષ્ફર બની, એક અતિ ક્રમાં ક્રૂર પુરૂષ ન કરે તેવાં કાર્યો ઘણીવાર સહસા કરી નાંખે છે; તોપણ તેમાં ઈશ્વરે દયાદ્રવ અને મૃદુવ મૂકેલાં છે કે જે અતિ સજજન પુરૂષના હૃદયમાં પણ દર્લભ હોય છે. તે દિવસની રાત્રએ ચંદ્રપ્રભાને નિદ્રા ન આવી. અર્ધરાત્રે તે આમ તેમ ઓરડામાં એક ઘેલા મનુષ્યની માફક ફરવા લાગી. તે વખતે સર્વ જન શાન્ત નિદ્રા અનુભવતા હતા. ઘરમાં ઝાંખા દીવા બળતા હતા. આ સમયે પ્રબુદ્ધ થયેલી પતિષાણુ ચન્દ્રપ્રભાએ કાઈની જલ્પનાને સ્વર શ્રવણ કર્યો. તરત તે ભાનુમતીના અધ્યાગ્રહમાં ગઈ. ત્યાં તેણે તે સ્ત્રીના ઓષ્ઠમાંથી ભાંગાટા નીચલા શબ્દો સાંભળ્યા. “બ...ચા. મેંથી ભૂલ થઈ. મારાથી .. અજાણપણે ખૂન - થયું છે.”
જેમ એક કોમળ લતાપર વિજળી પડે તેમ ચંદ્રપ્રભાપર આ દારૂણ શબ્દએ, અસર કરી. તે જમીન પર તેજ સ્થળે પડી ગઈ અને તેના મુખમાંથી “ખૂન”
ખૂન' એ શબ્દો મંદ મંદ નીકળવા લાગ્યા. પ્રભાત સુધી તેણે અર્ધનિદ્રાની સ્થિતિ અનુભવી. જ્યારે તે જાગૃત થઈ ત્યારે તે એક સ્મશાનમાંથી આવેલી રાક્ષસી જેવી જણાવા લાગી. તેણે ઝટપટ પુરૂષવેષ ધારણ કીધે અને બહાર ચાલી. એક માણસના બે ભુજદંડને પકડીને બે મનુષ્યો કાળા પિશાક પહેરીને ચાલતા હતા. આ માણસ વસંત હતા. તેને છેટેથી ચન્દ્રપ્રભાએ જોયો. તે વધ્યભૂમિપર દેડી આવી અને અમાત્યને જણાવ્યું કે જે માણસને મતની સજા કરવામાં આવી છે અને જે ઉદાર ધૈર્ય રાખી મૃત્યુને મળવા નિર્ભય થઈ જાય છે તે એક નિર્દોષ મનુષ્ય છે. હું રાજાનું દર્શન કરવા ઈચ્છું છું અને આને ભેદ ખુલ્લે કરવાને તૈયાર છું. આ સાંભળી ઉત્તમ અમાત્ય તેને રાજા સમખ તેડી ગયો અને સર્વત્ર ઉત્કંઠા પ્રસરી. વસંતને લાગ્યું કે “સત્યના બેલી પ્રભુએ તેની બહાર કરી, નહિતર આ અણના વખતે કોઈ પણ આવે અને મને નિરપરાધ ઠરાવે એને સંભવ કયાંથી? તે ગમે તેમ પણ એક કુલીન માબાપને પુત્ર હતું. આ સમયે તેને અંતરાત્મા તેને સાક્ષી આપવા લાગ્યો કે “આ દુરસ્થિતિ માત્ર માતાપિતાના અનાદરનું પરિણામ છે. જે તે પિતાના પિતાના આદિષ્ટપથે ચાલ્ય હેત તે આજે તે પિતાના નગરનો એક સમૃદ્ધ વ્યાપારી હેત; પરંતુ હવે તેના ભાગ્યમાં ક્યાંથી કે તે મૃત્યુમુખથી મુક્ત થાય અને પિતાના પસ્તાવાના આંસુઓ એક વૃદ્ધ માતાના ખોળામાં સુકાવે -અરે તે વૃદ્ધ માતા-કે જેને તે એકાંત બંગલામાં અત્યાતર દશામાં છોડીને ચાલી નીકળ્યો હતો તેને સાફ માલુમ પડી ગયું કે તેના દસ્તો તે તેના શત્ર હતા અને જે તેને શત્રુ સમાન લાગતા હતા તે જ તેના ખરા હિતૈષી મિત્રો હતા. તેણે પોતાના પરમપૂજ્ય પિતાનો પ્રાણ લીધો હતો_અરે તેના મૃત્યુમાં તે કારણભૂત થયો હતો. તેની પ્રેમાલ પત્ની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭ )
તેનો સુશીલ સાધ્વી સ્ત્રી, તેના પીયરમાં ક્રમ દિવસે। કાઢતી હશે! હા–તેણે વધિર્મથી વેગળે જઇ અગમ્ય પ્રત્યે ગમન કર્યું હતુ અને તે પતિત થયા હતા. તેના હૃદયની આરસી આ વખતે સર્વ સાક્ષી ભગવાન વિના કાષ્ઠ પણ જોવાને અશક્ત હતું. આ વધસ્તંભ પર પ્રાણાંત જે નિર્મિત છે । પછી તેનાથી પેાતાની માતાને કેમ ખાત્રી કરી શકાય કે તેને દીકરા વસંત સત્ય સુત્રણે સદશ છે; કિન્તુ યેાગ્યની સંગતિથી તે થીર રૂપ નીવડયા છે અને પેાતાની પત્નીને તે કેમ બતાવી શકે કે તેને પતિ એક યુક્તપતિ છે પણ સંગદોષથી પેાતાનું સ્નૂરૂપ વ્યક્ત કરી શકયા નથી! પણ હા! આ સર્વ વિચાર તેના જેવા દુષ્ટને છેવટ આવ્યા છે. ભાવિને ભાગવ્યા વિના હવે છૂટકા નથી.” આવા વિચારાની ઊર્મિથી તે વસંતનું મન ભ્રમિત થઇ ગયું; ખરા અપરાધી આપીથી કાઇ તર છે અને તેની જીંદગી માટે જો અભય પ્રદાન કરવામાં આવે તેાજ તે મનુષ્યનું નામ ઠામ તે બતાવે એમ ચંદ્રપ્રભાએ સૂચવ્યું. રાજા પરમ ન્યાયશીલ હતા. એક નિરપરાધ પુરૂષ પેાતાની ખામીવાળી પદ્ધતિથી માર્યાં જાય એનાથી દુ:ખતર શું? ચન્દ્રપ્રભાની માગણી તેણે સ્વીકારી; તેથી તેણે સર્વ સત્ય વૃત્તાંતનું દિગ્દર્શન રાજાને કરાવ્યું ત્યારે રાજાએ ભાનીને ખેલાવી, તે અપરાધી ઠેરી અને વસ ંત પેાતાની શીલવતી સ્ત્રીની પ્રાસગિક સહાયતાથી કાળપાશમાંથી બચી જવા પામ્યા. તેને આ લાકમાં જાણે નૂતન જન્મ થયા હાય તેમ તેના આત્મા તેને સૂચવવા લાગ્યા. પેાતાના નગરમાં આવી એક બુદ્ધિવતી સ્ત્રી છે એ નિરીક્ષી, રાજાએ ચંદ્રપ્રભાતે એક સાલીયાણું બાંધી આપ્યું અને તેની ભારે સ્તુતિ કરી. ચન્દ્રપ્રભાનું નામ ઠામ કે જે રાજાને નિવેદન કરવામાં આવ્યું તેનું શ્રવણ કરી વસ ંત તે આભેાજ બન્યા અને એકદમ તેનાથી ખેાલી જવાયું કે “ હા! હું તેજ કમનશીબ મનુષ્ય કે જે આમ મારા માતા પિતા અને પત્નીના કાઇ પૂર્વપુણ્યથી બચેલા તમારી સમક્ષ ઉભા છે. મારી અત્યંત અવિચારી અને દુષ્ટ વર્તણૂકથી હું મારા પેાતાના જીવના ભયમાં આવી પડયા હતા એટલું જ નહિ પણ મે મારા પિતા માતા તથા ભાર્યાને પણ અતિ કનિષ્ટ સ્થિતિમાં મૂકેલાં છે. મારી જનનીને હુ વ્યાધિત સ્થિતિમાં ત્યાગીને નીકળ્યે, એજ મારા અપશકુ નનું મૂળ. એજ કર્મે મને આ ફ્રાંસીના માચડાની પાસે લાવી મૂક્યા અને તેમાંથી પણ ખચાવનાર એજ મારા માતાપિતાનુ કાઈ પુણ્ય અને મારી આ સામે ઉભેલી પ્રિય પત્નીના પ્રેમ.’’ આમ ખેલતાં તે દુ:ખિત જીવની આંખેામાંથી દડદડ આંસુ પડવા લાગ્યા અને તે પેાતાની પ્રાણપ્રિયાને ત્વરિત ભેટી પડયા.
ત્યારપછી તેજ ગામમાં આવેલા શ્વશુરના ગૃહે વસંતને તેડી જવામાં આવ્યા; જ્યાં તે શરમથી કેવળ ઉદાસીન અને નરમ રહેવા લાગ્યા. ચન્દ્રપ્રભાએ વિચાર્યું કે પેાતાના પતિને સુધારવાની હવે જરૂર જતી રહી છે. તેને પૂરેપુરી સાન વળી છે માટે સ્વદેશ જવુ. વસંત પોતાની માતાનું મુખ દર્શન કરવાને બહુ અધીરા બનવા લાગ્યા; અને બીજેજ દિવસે તે ત્યાંથી રવાના થયાં. ત્યાં વસ ંતે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ )
પચાંજ માતાની સમક્ષ સાષ્ટાંગ પ્રણિપાત કર્યાં અને દીન સ્વરે તે ખેલ્યા કે હું માતા, હવે મને મારા અનુચિત કર્મનું પૂરૂં ભાન થયું છે, આ કપુતે તને અહુ દુ:ખ દીધું. અરે! મેં તારા અમૃતસમાન શિખામણના વચને પર દુર્લક્ષ આપ્યુ કે જેનું ફળ હું ભાગવી ચૂક્યા છું અને ભાગવુ છું. એકવાર તુ આ પાપી પુત્રને તેના અપરાધની ક્ષમા કર, નહિ તે મારી સિદ્ધિ કદિ થવી નથી. એકવાર તુ મા અજ્ઞાની ખાળક પ્રત્યે સ્નેહભરી દૃષ્ટિથી જો એટલે હું સમજીશ કે મારા પર સર્વ દેવતાઓ કૃપાવતી થઇ છે. એકવાર તુ આ અધમ પુત્રના મસ્તક ઉપર તારો હાથ મૂક કે જેથી મને મારા ભાવિ વ્યવસાયમાં ઉન્નતિ મળે” તેની માતા આ સાંભળી પ્રેમાવેશમાં રડી પડી. પોતાને પુત્ર અને વધૂ પાછા આવ્યાં એથી એ નિરાધાર સ્ત્રીને અપૂર્વ હષૅ થયા. અહા! ખરૂં છે કેઃ— कुपुत्रोऽपि भवेत्पुंसां हृदयानंदकारकः ।
दुर्विनीतः कुरूपोऽपि मूर्खोऽपि व्यसनी खलः ॥ एवं च भाषते लोकश्चंदनं किल शीतलम् । पुत्रगात्रस्य संस्पर्शश्चंदनादतिरिच्यते ॥ सौहृदस्य न वांच्छन्ति जनकस्य हितस्य च । लोकः प्रपालकस्यापि यथा पुत्रस्य बन्धनम् ॥ લોકાને ખરાબ ચાલવાળા, વિરૂપ, મૂર્ખ, વ્યસની, તેમજ લૂચ્ચે કપુત પ હૃદયને આનંદ આપનારા અને છે.
લેાકેા કહે છે કે ચન્દન એ બહુ શીતલ છે પણ તેના કરતાંપણ પુત્રના શરીરને સ્પર્શે વિશ્વ શીતલ છે.
લેાકેા જેટલા પુત્રને સંબંધ ઇચ્છે છે તેટલા પિતાના, મિત્રતા, ભાઇના કે રક્ષકને પણ ઇચ્છતા નથી.
· પછી વસંતની માએ પુત્રને આશીર્વાદ આપ્યા અને વસંત અદ્ભુર્નિશ ચન્દ્રપ્રભાની સહાયતા વડે પેાતાની માતાનું પૂજન કરતા થકા ગૃહસ ́સાર ધર્મસહિત ચલાવવા લાગ્યા અને મનની શાન્તિને અનુભવતા થયા.
વાચનાર! માતાપિતાની અવજ્ઞાથી આવાં પુરાં પરિણામ આવે છે એ વાત સંશયથી અળગી છે. કાઇપણ ધર્મ અવે હશે નાંદુ કે જેમાં માબાપની ઈર્ષ્યા કરવાના આદેશ લખ્યા હોય. ખ્રિસ્તીઓના ધર્મપુસ્તકમાં પણ લખે છે કેઃ——— Give both thy parents honour due.
5 th Commandment 2 nd book of the Old Testament Exodus ChapterXX.
તારા મા અને આપ એ બન્નેને યથેાચિત માન આપ.
પંચમ આદેશ. આપણા ધર્મશાસ્ત્રના સિદ્ધાન્તા આથી પણ આગળ વધીને જાવે છે કે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ ). તેજ પુત્ર એ તેના પિતાને પુત્ર છે કે જે પિતાના અકર્તવ્ય તથા અવર્તનથી ખિન થતાં તેના પ્રત્યે સોદિત પૂજ્ય વૃત્તિ ધારણ કરી રહે છે અને મનમાં મા બાપ માટે કદિ પણ તિરસ્કારને અવકાશ નથી આપતે, કારણ કે પુત્ર મહા દુષ્ટ થયો હોય તોપણ પોતાના પુત્રનું માતાપિતા અનિષ્ટ ઇચ્છતાં નથી. આ ઉપદેશ કેટલો બધે આદરણીય છે? આજે સરલ આચરણ કરીને રહેનારા મા બાપને પણ પુત્ર તરફથી જ્યારે તિરસ્કાર મળે છે ત્યારે અતિ ધી અને હઠી માબાપના હુકમ ઉઠાવવામાં અને તેને સંતોષ પમાડવામાં ઉદ્યત પુત્ર દુર્લભજ હશે!* આજે કઈ માતા છાતી ઠોકીને કહી શકશે કે હું શ્રવણ, રામ કે એવા પુત્રરત્નને પેદા કરવા સમર્થ છું? આપણે વિવાહપદ્ધતિ તથા સંતતિ ઉત્પન્ન કરવાના પ્રકારે વેદવિધાનથી એટલા બધા વેગળા ગયા છે કે તેને પાછા વેદ આદેશની સીમામાં લાવી મૂકવા એ બહુ કઠિન છે. માત્ર કામવાસનાથી થયેલ દંપતી સંગ કમી પ્રજાને જ ઉત્પન્ન કરે છે અને ભક્તિ, શ્રદ્ધા, વીરતા, કીર્તિ, શ્રી, વાચા, સ્મૃતિ, મેધા, ધતિ, ક્ષમા ઈત્યાદિ ગુણે જે પુરૂષોમાં સ્વભાવસિદ્ધ રીતે ઝળકી રહેલા છે તેનાં રૂડાં ચરિતાની કલ્પના સુપુત્ર કે સુપુત્રની ઇચ્છા રાખનાર માબાપોએ કરવામાં આરૂઢ રહેવું. આ હેતુ કે ઉદેશને પ્રધાનતા આપી વર વધૂએ પિતાની કામવૃત્તિને એવી ગુણસંપન્ન સંતતિ લભ્ય કરવામાં ખેરવી, ને તેમને અવશ્ય ખાત્રી થશે કે એ પ્રકાર સદૈવ વિજયી નિવડે છે. પોતાના બાપના કે માના પોષણ નીચે રહીને જે પુત્રે વિદ્યા અને સગુણ સમ્પાદન કરેલા હોય છે અને પોતે જ્યારે વય થતાં કમાવા માંડે છે ત્યારે જે પુત્ર પિતાના માબાપને વિસ્મરી જાય છે અને એમ માને છે કે મારે ઉદય મેં પિતેજ કરેલ છે, તે પુત્ર અતિ ગંભીર પાપને ભાગી થાય છે. અરે એક પળી પણ પાણી પાનારના ઉપકારમાં આપણે તેને શતધા ઉપકાર કરવા જોઈએ એવું શાસ્ત્રનું વચન છે તે માબાપ કે જેના ઉપકારે અસંખ્ય છે તેની પ્રત્યુપકૃતિ કેટલી મોટી હોવી જોઈએ? જે પુત્ર પોતાના સારા થવા પછી માતાપિતાની મહત્તા ઘટી ગઈ એમ માને છે તે સ્વરક્તજ + ધિક્કાર કરે છે. એક નોકર પિતાના ભર્તાની થોડા વર્ષમાત્ર ચાકરી કરે છે પણ તે સંકટના સમયમાં પોતાનું જીવન અપ ઋણમુક્ત થાય છે. એક શ્વાન એક રોટલાને કટકો ખાઈને દાતાનો ઉપકાર ભૂલતો નથી, ત્યારે મનુષ્ય લકમાં જન્મ, વિદ્યા, પિષણ, બુદ્ધિ, એ સર્વના
*તના માતુ પિતુ પનારા, દુર્રમ કરની ચણા1 તુલસીદાસ. + અંજાિત રમવતિ મિાયા आत्मा वै पुत्र नामासि संजीव शरदः शतं ॥
ભાવાર્થ –હે પુત્ર, તું મારા પ્રત્યેક અવયવ તથા હૃદયથી ઉત્પન્ન થાય છે. પુત્રનામથી મારું સ્વરૂપ છે. તે તું સો વર્ષ જીવ.અંગ્રેજીમાં પણ આવી કલ્પના છે કે
The child is Father to the man. પુત્ર એ પિતાનું સ્વરૂપ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦ )
પ્રદાતા એવા માતપિતાના ઉપકારને બદલે શું કટિ જન્મ પણ વાળી શકાય એમ છે? માતાપિતાને દ્વેષ કરનાર પુત્ર આત્માનો દ્વેષ કરે છે; કારણ કે માતાપિતાનું સ્વરૂપજ પુત્ર છે. પિતા પુત્રથી ભિન્ન નથી. પુત્ર એ પિતાથી અપૃથગભૂત છે; અનન્ય છે. પિતાના આત્મા, પોતાના રક્તરૂપ, પિતરપ્રતિ જે પુત્ર અનુપકારી નિવડે છે તે બીજા પ્રત્યે તે શુંજ ઉપકાર કરવાનો ? આવા પુત્ર પાસેથી બીજાના ભલાની આશા શીજ રાખી શકાય? તે પુત્ર દુર્જન છે. તે પુત્ર પૃથ્વીને ભારભૂત છે. તે પુત્ર માતાને કો પણ લાભકર્તા નથી. તે જનમંડળને અહિતકર અને નિપયોગી છે. તેનું જીવન એક કાગડા કે કુતરાના જીવન કરતાં પણ નીચ છે. તે કોઈ પૂર્વના સંચિતથી પશુને આત્મા ધારણ કરી મનુષ્ય દેહમાં આ પૃથ્વીપર ફરે છે. પશુઓમાં પણું ઉપકાર વૃત્તિ હોય છે જ્યારે આ કુપુત્રમાં તે મુદ્દલ નથી. તે ચક્ષુ હોવા છતાં અંધ છે કારણ કે તે જોઈ શકતો નથી કે પિતાના અસ્તિત્વનું અપાદાન કારણ કોણ છે? તે ઇશ્વરના મહત્વથી કેવળજ અજ્ઞાન રહેવાને કારણ કે જે પોતાના માબાપની મહત્તા સમજવાને સમર્થ નથી થયો તે ત્રિભુવનના નાથની મહત્તા કેમ ઓળખી શકશે ? તેના જેવો કરજદાર આ દુનિયામાં બીજું કોઈ નથી. તેના જે પાપી, અધમ, નિર્લજજ, ધૂર્ત, નિમકહરામ અને વિશ્વાસઘાતી પણ મળે મુશ્કેલ છે. આવા પુત્રો પોતાના પુત્રોથી પણ અવજ્ઞાત થાય છે, કારણ કે આઘાત સામો પ્રત્યાઘાત એ ઈશ્વરી નિયમ તેમની સામે આવી ઉભો રહે છે. જે પુત્ર પોતાની માતા કે પિતાના વાર્ધકથી તેનું પિષણ કરવામાં સંકોચ ધરે છે વા તે પ્રત્યે તિરસ્કાર રાખે છે તે પુત્ર પિતાની વૃદ્ધતામાં નિરાધાર રહેવાનું અને પોતાનીજ સંતતિથી તિરસ્કૃત થવાને. આ વાત કેટલાકને માનવામાં ન આવે પણ આધુનિક હિંદુ સંસારમાં નાનાં નાનાં છોકરાં પિતાની માને કે બાપને કાકી, વહુ, ભાઈ, કાકા ઈત્યાદિ નામથી નાનપણમાં ઓળખે છે અને બોલાવે છે એનું કારણ શું? બહુ ઉંડો વિચાર કરતાં માલુમ પડે છે કે આમ બેલતાં છોકરાંઓના માબાપો પિતાના માબાપોને પણ એજ અભિધાનથી બોલાવતા હોવા જોઇએ અને એથી આવો અભિધાન ક્રમ વંશ પરંપરામાં ઉતરે છે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે જેવું આચરણ આપણે અન્ય પ્રતિ કરીએ તેવું આચરણ આપણું પ્રત્યે કરવામાં આવે.
यस्माच्च येन च यदा च यथा च यच । यावच्च यत्र च शुभाशुभमात्मकर्म ॥ तमाच्च तेन च तदा च तथा च तच्च ।
तावच्च तत्र च विधातृवशादुपैति ॥ જ્યાંથી, જે વડે, જે વખતે, જેવી રીતે, જે, જેટલું અને જે ઠેકાણે એક મનુષ્ય સારૂં અગર નરસું કર્મ કરેલું હોય છે ત્યાંથી જ, તેવડે, તે વખતેજ, તેવી રીતે જ, તેજ, તેટલું જ, અને તે જ ઠેકાણે તેને વિધાતા મેળવી આપે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ ).
આ ક્રમ સર્વત્ર ચાલુ છે. કર્મને પ્રભાવ એ જ છે. જે જેવું કરે છે તેને તેવું વિધાતવશ થઈ ભોગવવું પડે છે. દશરથે એક દંપતીને તેના પ્રાણ સમાન પુત્રને વિયાગ કરાવ્યો તો પિતાને પણ પુત્રવિયોગ સહન કરે પડ્યો. એ કથા સર્વથી સુવિદિત છે, તેમ જે પુત્ર પિતાના માતાપિતાને ખેદ કરાવે છે, તે પુત્રને તેના પુત્ર ખેદ ઉપજાવશે, એ નિશંક છે. આ નીચ શ્લેક આપણને કે એને ભેદ ખુલે કરે છે!
अपुष्ट्वा पितरौ पुत्रो भवेद् वन्ध्यो जरान्वितौ । संततिर्यदि हीनायुः शत्रुवद् वर्ततेऽथवा ॥
જાગ્રસ્ત માબાપનું પિષણન કરનાર પુત્ર વધ્ય થાય. જે તેને સન્તાન ઉત્પન્ન થાય તો તે અલ્પાયુ રહે અને જે તે જીવે તો શત્રુસમાન વર્તન કરે.
કુદરતી નિયમોથી આ કની સત્યતા પ્રતીત થઈ શકે એવી છે. માબાપનું જે પાલન ન કરે તે પુત્ર વધ્ધ થવો જ જોઈએ, કારણ કે તે પોતાના માબાપને સંતતિસુખ આપી શક્યો નથી, તેથી તે પણ સંતતિનું સુખ લેવાને યોગ્ય નથી. કદાચ તેને પુત્રાદિક જન્મે છે તે છેડે કાલાજ છે અને સંતતિ વિયેગના દુ:ખનું તેને ભાન કરાવે, કારણ કે તે પુત્રે પિતાના માબાપને પણ દુખને અનુભવ કરાવ્યો છે. જે તેના સંતાને લાંબું આયુષ્ય કાઢે તો તે તેની સાથે દુશ્મનની પેઠે ચાલ ચલાવે, કારણ કે તે પુત્ર પોતાના માબાપને લવલેશ સુખ નથી આપ્યું પણ શત્રુની પેઠે રાવરાવ્યા છે. આ શ્લેક કાલ્પનિક નથી, તેને પ્રત્યક્ષ અનુભવ આપણે સંસારમાં લઈ શકીએ તેમ છીએ. પુત્રના સંતાપથી દગ્ધ થયેલા માતાપિતાઓને પૂછી જુઓ, વાંઝીઆ સ્ત્રી પુરૂષોને પૂછી જુઓ, જે દંપતીના છોકરાં ઝાઝું જીવતાં ન હોય તેને પૂછી જુઓ–તમને જણશે કે આવા મા બાપ કે દંપતી પોતે જ પોતાના માબાપ પ્રત્યે તિરસ્કાર ધરાવનારા છે. જેવી ઈચ્છા આપણે બીજા તરફથી રાખીએ તેવું જ આચરણ આપણે આપણું પ્રથમ કરવું જોઈએ. જો તમે ઈશ્વર પાસેથી માયા અને પ્રેમ ઇચ્છે તે તમારે ઈશ્વર પ્રત્યે પ્રેમ અને માયા રાખવા જોઇશે. જો તમે તમારા બંધુ તરફથી સારા આચરણની આશા રાખે તે તમારે પ્રથમ તેઓ તરફ સારી વર્તણુક ચલાવવી જોઇશે; તેમજ જે તમે એમ ઇચ્છે કે અમારી સંતતિ અમારા હુકમ મુજબ ચાલે ને અમારું કહ્યું કરે તે તમારે તમારા માબાપના હુકમ પ્રમાણે ચાલવાની અને તેઓનું કહ્યું કરવાની પ્રથમ ફરજ છે. જો કે તેથી એમ હું કહેવા નથી માગતો કે જેટલા લોકે આ પૃથ્વીની પીઠપર વધ્યા છે, જેટલાનાં છોકરાં જીવતાં નથી અને જેટલાઓનાં સંતાને શત્રુ સમાન વર્તે છે તે બધા જ માતપિતૃહી છે, પરંતુ એટલું તો ખરું કે માતૃપિતૃહી પોતે માતા પિતા તરીકે કદિપણ સંતોષ અને આનંદ મેળવી શકતા નથી.
“Do unto others as you would wish them to do to you” આને અંગ્રેજીમાં The golden rule સોનેરી સિદ્ધાન્ત કહે છે. એનો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
ભાવાર્થ એ છે કે તમે બીજાની પાસેથી જેવા આચરણની ઇચ્છા રાખે તેવું તમે તેઓ પ્રત્યે કરી દેખાડે. આ જે આપણે યથાસ્થિત સમજી શકીએ તે ઉક્ત શ્લોકના સત્યની યત્કિંચિત પ્રતીતિ આપણને થઈ શકવા સંભવ છે.
સપુત્ર સંબધી જે કે દષ્ટાંત ઘણું છે તદપિ આ નીચે આપેલું નૂતન હોવાથી અત્ર વર્ણવેલું છે.
એક પુરૂષ કોઈ વખત કાયદાની ચુંગાલમાં આવી જવાથી તેને પકડવામાં આવ્યો અને રાજાની તેપર ઇતરાજી થઈ. આથી રાજાએ તેની બે આંખ ફેડી નાંખવાની પિતાના માણસને આજ્ઞા કરી. આ અપરાધીને એક પુત્ર હતો તેનાથી આ જોઈ શકાયું નહિ તેથી તે રાજા સંમુખ આવીને બોલ્યો કે છે રાજન ! મારા પિતાને આપે અપરાધી ઠરાવેલા છે તેમાં ફેરફાર કરવાની કે હાથ ઉંચકવાની મારામાં શક્તિ નથી; તેથી આપ કૃપાળુને મારી એટલી અરજ છે કે તમે મારા પિતાજીની એક આંખ તથા મારી એક ફોડીને આપની શિક્ષા પૂરી કરે, કારણ કે મારા પિતાને અંધ મારાથી જોઈ શકાશે નહિ. રાજા આ સાંભળી વિચારમાં પડે; તોપણ સંશય આવવાથી તેણે તેને પ્રશ્ન કર્યો કે તું તારા પિતાની એક આંખ ફડાવવા કેમ માગે છે? જો તારે ખરે પિતપ્રેમ હોય તે આખી સજા તુંજ સહન કર. તે ભક્તિમાન પુત્રે આનું કારણ દર્શાવતા કહ્યું કે “જે મારી બે આંખો ફેડવામાં આવે તે હું કેવળ અંધ બનું અને તેથી મારું તથા મારા પિતાનું ગુજરાન ચાલે નહિ, પરંતુ જે બંનેની એકેક આંખ ફોડવામાં આવે તે હું મારા પિતાનું પાલન કરી શકું અને મારા પિતા પણ બિલકુલ અંધ થતાં બચી શકે” રાજા આ સાંભળી બહુ ખુશી થયા અને તેના પુત્રની આવી ભકિત જોઈને તેના પિતાને સજામાંથી છૂટો કર્યો. એક બીજી કથા વળી એવી છે કે એક રાજા એક પોતાના વિશ્વાસુ માણસ પર શકની નજરથી જેવા લાગ્યો અને તેના પરિણામે તેણે તે માણસને કેદખાનામાં નાખે. કેદખાનાના દરેગાને સખ્ત હુકમ કરવામાં આવ્યો હતો કે તે માણસને પાછું કે ખેરાક કંઈ આપવા નહિ અને તે ઉપરાંત કોઈ પણ માણસ તેને મળવા આવે તો તે માણસને અંદર જવા દેવું નહિ. સખ્ત બંદોબસ્ત રહ્યા. જ્યારે આ વાત તે કેદમાં પૂરાયેલા દુઃખી માણસની એકની એક જુવાન પુત્રીએ સાંભળી ત્યારે તે એકદમ રાજા પાસે ગઈ અને આજીજી તથા કાકલુદી કરી તેણે રાજા પાસેથી પોતાના પિતાને દરરોજ મળવાનો પરવાનો મેળવ્યો. દરેગાને આ પરવાને દેખાડવામાં આવ્યાથી તેણે તેને અંદર જવા દીધી. એમ દરરોજ બનવા લાગ્યું. કેટલેક દિવસે રાજાએ પૂછાવ્યું કે તે માણસ જીવતે છે કે મરી ગયો? જ્યારે તેને જણાવવામાં આવ્યું કે તે હજી જીવતે છે ત્યારે તેણે પોતાની નવાઈ જણાવી અને તેની પુત્રીની દ્વારા તપાસ કરાવીને તેના પિતાને મળવા જવા દેવી, એવી આજ્ઞા તે દિવસથી કરી. આ ક્રમ પણ ઘણા દિવસ સુધી ચાલ્યો, આખર રાજાને સંશય થયો કે ખાનપાન વગર એક માણસ આટલી મુદતમાં તો મરી જવો જ જોઈએ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૩ )
મુક્ત
। કયારની પસાર થઈ ગઇ, તે છતાં આ માણસ હુજી કેમ જીવતી હ્રાલતમાં છે, અને માટે રાજાને બહુ નવાઇ લાગી. આના ભેદ કઇ પણ હાવા જોઇએ અને તેની જીજ્ઞાસા રાજાને થઈ. આખરે તેણે કેદીને દરાજ મળવા જતી તેની પુત્રીને મેલાવીને પૂછ્યું કે આનું રહસ્ય શું છે? તે અબળા પ્રથમ તા ગભરાઇ તથા શરમાઇ પણ જ્યારે તેને જો તે ખરૂ કહે તે તેની તથા તેના પિતાની જીંદગી સલામત છે, એમ જણાવવામાં આવ્યું ત્યારે તે એકલી કે મહારાજ, ખરી વાત આમ છે કે થોડા દિવસ સુધી તે મેં મારી પાસે છુપાવીને કેદખાનામાં મારા પિતાની પાસે અમુક ખાવાની વસ્તુ લઇ જવા માંડી, પરંતુ જ્યારથી મારા ઝાડે લેવરાવવાને આપે હુકમ કર્યાં ત્યારથી મેં મારા પિતાની અમૂલ્ય જીંદગી ટકાવી રાખવા માટે બીજી યુક્તિ આદરી. મેં સ્તનપાનથી મારા પિતાનુ` જીવિત આજ સુધી ટકાવી રાખ્યું છે. હવે આપ આ બાબતમાં પ્રમાણુરૂપ છે. આ ખેલતાં તે ખાળાની આંખમાંથી અશ્રુધારા ચાલી અને રાજાને પણ તે જોઈ ઉંડી અસર થઇ. એક ખો પ્રેમ ધરાવનારી અબળા જાતિ પણ પેાતાના પિતાને કેવી રીતે જીંદગીના જોખમમાંથી ઉગારી શકે છે, એનુ સૂચવન રાજાએ પેાતાના દરબારીઓને કર્યું અને તે કેદીને છેડી મૂકયે,
પુત્ર અને પુત્રી એ સમાનતાથી માતાની તથા પિતાની આજ્ઞા પાળવાને ધાયલા છે. એક પુત્ર પર માખાપના પાષણની જેટલી કતૅવ્યતા રહે છે તેટલી પુત્રીપર નથી; કારણકે પુત્રી સ્વતંત્ર નથી. તે એક નવાજ ધરમાં જાય છે, નવાજ કુટુંબના આચાર વિચારા તથા રીતભાતેાની તે દાસી બની રહે છે અને વળી વિશેષ તેને માબાપાને મદદ કરવાના હક્ક નથી. માબાપાને તેની સહાયતા સ્વીકારવાને પણ કશો હક્ક હોય તેમ લાગતું નથી. એક કન્યા માબાપ પાસે કંઇ પણ લેવાના હક્ક ધરાવે છે અને માબાપ તેને દેવાને યાગ્ય છે, એવાં આર્ય ધર્મશાસ્ત્રના વિધાના છે. આમ હોવા છતાં માબાપ પ્રત્યે એક પુત્ર કે પુત્રીની ભક્તિને ખાધ લગાર પણ આવવા જોઇએ નહિ; કારણ કે ભક્તિ એક એવી વસ્તુ છે કે તેને દેવા આપવા સાથે કઇ પણ લાગતું વળગતું નથી. જ્યારે એ મનુષ્ય પ્રાણીઓ વચ્ચે ભકિતભાવનું અસ્તિત્વ હાય છે ત્યારે આપવું અને લેવું અગર દાન અને આદાન એ સહજ છે અને તેનું ઝાઝું મહત્વ કે ગીરવ વસ્તુત: ત્યાં નથી; કિન્તુ એ મનુષ્યા વચ્ચે ભકિત નથી અને ત્યાં દાન અને આદાનના ક્રમ ચાલુ છે તેા શું સમજવું? ત્યાં આપવું અને લેવું એ કર્તવ્યને એક ધર્મ તરીકે માનવામાં આવે છે અને પરિણામતઃ ત્યાં ભકિતની મહત્તા અલ્પ હાય છે કે મુદ્દલ હાતીજ નથી. ભકિતથીજ જ્ઞાન દર્શન અને તત્ત્વ પ્રવેશને પ્રાપ્ત કરી શકાય છે; માટેજ કિતને વેદ, તપ, દાન કે યજ્ઞ કરતાં પણ ઉચ્ચતર માનવામાં આવી છે. પુત્રીએએ પોતાના માતાપિતાને, પરણ્યા પછી વિસારી મૂવા જોઇતા નથી; કારણ કે કંઇ પણ સ્વાર્થે વગર માતાપિતા પેાતાની આત્મજાનું પાલન કરનારા છે અને તેની યોગ્ય વયે તેને ગૃહસ્થાશ્રમમાં યાજનારા છે, પુત્રી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪ )
સાસરે હોય છે ત્યારે પણ માતા પિતા પિતાની સુતાનું સર્વદા કલ્યાણ ઈચ્છે છે, તેને સુખી જે સંતોષ ધરે છે અને દુઃખી જોઈ દુઃખ પામે છે. સાહહા! એવા માતાપિતાનું મન, એનાં જે પ્રેમ આપણને કયાં પ્રતીત થવા સંભવે છે? આ સંસ્કૃત કવિ શ્લોક યથાર્થ છે કે –
सुधामधुविधुज्योतिर्मुद्दीकाशर्करादितः ।
વૈધતા સામુવિ નિત જનનમનઃ || અમૃત, મધ, ચન્દ્રમાનું તેજ, દ્રાક્ષા, સાકર ઇત્યાદિમાંથી સાર સાર ખેંચી બ્રહ્માએ માતાનું મન ઉપજાવ્યું છે. ખરેખર છે તે એમજ, પણ આજકાલના યુવકોને માબાપોની કિસ્મત કયાં? પિતે ભલે વિવિધ પડવાન્ન જમે અને માબાપને સુખી ભાકરી પણ ખાવા મળે નહિ તેની દરકાર કુપુત્રોને નથી. માબાપને તેઓ તરણની માફક ગણે છે. પ્રેમથી તેઓની સાથે વાતચિત કરવાને પણ પત્રો જ્યાં શરમ ધરે છે ત્યાં તેઓ માબાપને ભાન તો કેમજ આપે? માતાપિતા અનેક સંકટમાં દહાડા કાઢે અને પુત્ર પોતે સુખ ભોગવે એ કોઈ કાળે પણ એક સપુત્રને છાજે તેવું નથી. આ પુત્ર સુખ નથી ભોગવત પણ દુઃખની અંધારી ખીણમાં ભટકે છે. તે અન્ન નથી ખાતે પણ તે ધુળ ખાઈ એક પશુથી પણ કનિષ્ઠ જીદગી ગુજારી રહે છે. આ વચનો જરા પણ ખોટા નથી. શ્રીમદ્ભાગવતમાં તે આ પુત્ર મુઆ પછી પોતાનું જ માંસ ખાનાર છે એમ સાફ જણાવ્યું છે.
यस्तयोरात्मजः कल्प आत्मना च धनेन च ।
वृति न दद्याचं प्रेत्य, स्वमांसं खादयन्ति हि॥ પુત્ર થઈને પોતાના દેહવડે અને ધનવડે માબાપનું પિષણ ન કરે તે તે મુઆ પછી પિતાનું માંસ ખાનારો છે. સ્કંદમાં લખે છે કે
पित्रो रोश्चशुश्रूषा कर्तव्याश्रद्धयान्वितम् ।
यथाशक्ति न तां कुर्याद्यः स यास्यति रौरवम् ॥ માબાપ અને ગુરૂની સેવા શ્રદ્ધાપૂર્વક કરવી. જે યથાશકિત તેમ નથી કરતે તે રોરવ નરકમાં પડવાને. કારણ કે–
यम्मातापितरौ क्लेशं सहेते संभवे नृणाम् ।
न तस्य निष्कृतिः शक्या कर्तुं वर्षशतैरपि ॥ છોકરીઓને જન્મ આપીને ઉછેરવામાં માતાપિતાને જે દુઃખ સહન કરવું પડે છે તેને બદલો છોકરાંઓ સેંકડો વર્ષ સુધી સેવા કરવાથી પણ વાળી શકતાં નથી. ઉક્ત મંજુમ હર્ષિની વાણુને શ્રીમદ્ભાગવતના આ શ્લોકથી પુષ્ટિ મળે છે કે –
सर्वार्थसंभवो देहो जनितः पोषितो यतः। न तयोर्याति निर्देशं पित्रोर्मर्त्यःशवायुषा ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫)
સર્વ અર્થને સંપાદન કરી શકનારો આ દેહ જેણે ઉત્પન્ન કર્યો છે અને પિગે છે તેવા માબાપને બદલે કોઈ પણ મનુષ્ય સો વર્ષ જીવીને પણ વાળવા સમર્થ નથી. કદિ આ સંસારમાં એવા પ્રસંગે બની આવે કે માબાપોથી પુત્રાદિક દુઃખી થાય વા તેની આજ્ઞા પાળવાથી પુત્રને અલાભ કે અવિજ્ય પ્રાપ્ત થાય તો પણ ખરા પુત્રને એજ ધર્મ છે કે તેણે મા બાપના હિતકર કે અહિતકર, ખોટા કે સાચા વચનનું, પસંદ પડે કે ન પડે તે પણ પાલન કરવું. આના દાખલાઓ પ્રાચીન પુસ્તકોમાંથી અસંખ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. રામચંદ્રજીએ પિતા તરફથી વનવાસને હુકમ થતાં તે કેવી રીતે પાળ્યો હતે તેનું નિવેધક ચિત્ર સુપ્રસિદ્ધ આદિભૂત કવિ શ્રીમદ્ભાભીકિકૃત રામાયણમાં બરાબર દર્શાવવામાં આવ્યું છે. એ કથા આપણને શે ઉપદેશ કરે છે ? માત્ર એકજ કે માબાપની ગમે તેવી આજ્ઞાને વશ થઈ તેને સંતોષ સંપાદન કરવા એજ પુત્રને અનન્ય પરમ ધર્મ છે. માતૃભક્તિ, પિતૃભકિત, જ્યેષ્ઠબંધુ ભકિત, પતિભક્તિ ઈત્યાદિ ધર્મોનું વર્ણન રામાયણમાં બહુજ આકર્ષક અને સ્પષ્ટ રીતે કરવામાં આવેલું છે અને દરેક યુવકે હલકાળમાં પોતાના ધર્મના ઉચ્ચ સિદ્ધાન્તોથી વિનાત થવાને અને પોતાનું અખિલ જીવન સદ્દગુણોથી વિભૂષિત કરવાને એ અત્યુતમ પુસ્તકનું માત્ર વાચનજ કિન્તુ અધ્યયન પણ કરવાનું ચૂકવું નહિ જોઈએ. પિતા એ પ્રજાપતિની મૂર્તિ છે. માતા પૃથ્વીની મૂર્તિ છે અને તેઓને પ્રિય એવા કાર્ય આચરવાથી એક પુત્રનું વાસ્તવિક તપ ત્યાં જ સંપૂર્ણ થાય છે. એક પુત્રને માટે માબાપની સેવા સિવાય બીજી કોઈ વિદ્યા નથી, બીજું કોઈ તપ નથી, બીજું કઈ કર્તવ્ય નથી, એ બસની સેવામાં સર્વ કર્મની સમાપ્તિ થઈ જાય છે એવું શાસ્ત્રનું વચન છે. હર કોઈ પ્રાણીની સેવા કરવી એ પણ કાંઈ ઓછો ધર્મ નથી.
सेवाधर्मः परमगहनो योगिनामप्यगम्यः । સેવા ધર્મ બહુ ગહન. ગિઓ પણ તેનું યથાક્રમ પાલન કરી શકતા નથી. આ માત્ર એક નીતિનું તત્વ છે અને ઋષિમુનિયે આટલાજ કારણથી - સેવાધર્મ વડે અન્ય મનુષ્ય પાસેથી સંતોષ સંપાદન કરવાના ગુણને ઇશ્વર પૂજનની સાથે સરખાવે છે.
येन केनाप्युपायेन यस्य कस्यापि देहिनः । - संतोषं जनयेद्राम तदेवेश्वरपूजनम् ।।
ભાવાર્થ-હે રામ, કોઈ પણ ઉપાય કરીને કોઈપણ દેહધારીને સંતોષ ઉપજાવે એજ પરમેશ્વરનું પૂજન છે.
કોઈ પણ દેહધારીને સંતોષ ઉપજાવે એ એક સામાન્ય અને સાધારણ નીતિની વાર્તા છે તે પછી અમુક ઉપકારક અને તેથી પણ અધિક માબાપ જેવા ઉપકારક તરફથી સંતોષ મેળવવાની ફરજ સવશે એક પુત્રપર અવલંબે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
(as)
છે. માત્ર નીતિના દૃષ્ટિબિંદુથી નિરીક્ષણ કરતાં આપણને માબાપના અપ્રતિમ ગારવની ખબર પડે છે. અને તેની શુશ્રૂષા અવશ્ય કરવી જોઇએ એ નિર્વિવાદરીતે સિદ્ધ થાય છે. એકપણ અતિથિને જમાડીને જમવું' એ ગૃહસ્થાને અવશ્યતા ધર્મ છે. ભલે પુત્રા માબાપને જરા પણ પૂજ્ય ન ગણે, એટલું જ નહિ પણ તેનું ભરણપેાષણ કરવામાં પણ પાછી પાની કરે, તાપણુ આ વિહિત ધર્મ ( ગૃહસ્થે અતિથિને આદર આપવા એ) તેને સાફ આજ્ઞા કરે છે કે પેાતાને ભલે કેવળ શત્રુ રૂપ જણાતા હાય તાપણ માબાપાને અતિથિવત્ ગણીને તેને યેાગ્ય સત્કાર કરવા જોઇએ અને જે તે આ પણ ધર્મથી વિમુખ થયેલા હેય તા તે ગૃહસ્થ નહિ પણ કેવળ ગૃહરક્ષકનું જ કામ કરનારા છે. આર્ય ધર્મના સિદ્ધાન્તા એટલા બધા પ્રમાણભૂત, ચેાકસ, સુનિÇત અને પાયાવાળા છે કે અમુક મનુષ્ય પેાતાની ફરજોની પરિસીમા એકદમ કૂદાવી શકવા પામે નહિ, જો એક કઠાર પુત્રને પેાતાના માતાપિતાને માટે જરા પણ ભક્તિ ઉત્પન્ન ન થાય તા પછી તેને માટે છેલ્લે એટલેાજ આદેશ કરવા રહી જાય છે કે તેઓએ પેાતાના માબાપાને અતિથિતુલ્ય ગણીને પણ તેએનું પાલન કરવુ.
जिनोने जनक और जननीका द्रोह कीना, तिनोने कहियें पाप कौन नांहि कीना हे ? धूर्त, कपूत वो क्या औरका भला करेगा ? जन्मदाताको जिनोने दगा ऐसा दीना हे, पातकमें पूर्ण कोउ घातक न वैसा देखा, फौकट ऊन फंदीका जगतमें जीना है, कहत हे श्यामसुत, सुनो मेरे बंधुजन, मातृपितृसेव येहि पुत्रका गहिना हे. એ પાપી પુત્રનું જીવતર ફાકટજ છે. છે તેણે કાના આદર નથી કર્યો? માબાપને છે. તેની સર્વ ધર્મ ક્રિયાએ ફાગઢ જાય છે. ન કર્યાં તેણે કાઇના મનારથ પૂરા નથી કર્યાં. જેણે માતાપિતાની વાણી ચિત્તે નથી ધરી તેને સર્વ શાસ્ત્રપરિશ્રમ વૃથા સમજવા, જેણે માતૃપિતૃ પૂજન ન કર્યું તેની ગમે તેટલી હરિભક્તિ શી કામની? જેણે માત પિતાને પૂજ્યા નથી તેને વિષે આપણા ગુર્જર કવિરાજ વદે છે —
મા અને બાપને જેણે આદર કર્યાં અનાદર કરનાર સર્વના અનાદર કરે જેણે માતાપિતાના મનેારથ પૂરા
धिक सब साधनको, इश्वर आराधनको, धिक बेद पाठ पुनि, धिक ब्रह्मज्ञानको, धिक ताको जप तप, धिक ताको व्रत नेम,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૭)
- ધિક તાજો નિત્ય, પિન્ન ધર્મ ધ્યાન,
धिक यज्ञ यजनको, धिक प्रभु भजनको, तीरथको स्नान धिक, धिक पुण्य दानको, धिक ताके सब काम, कहै दलपतिराम,
पूज्य जानि पूजै नहि मातरपितानको. પુત્રને ધર્મ ઉપર કહ્યું તેમ માત્ર માબાપની પૂજામાં જ સમાપ્તિને પામે છે. તેને પછી તીર્થ, યાત્રા, ઉપવાસ, જપ, તપ, દાન ઇત્યાદિની જરૂર નથી અને મનુ મહર્ષિ કહે છે કે એક વિનયશીલ પુત્રે માબાપની રજા વગર કઈ પણ બીજી ધર્મની ક્રિયાઓમાં હાથ ઘાલવે નહિ કારણ કે તેની સર્વ કર્તવ્ય ધર્મક્રિયાઓ માબાપની ભકિતમાંજ આવી જાય છે. પિતા એ ગાઈપત્ય અગ્નિ છે. માતા એ દક્ષિણાગ્નિ છે; અને આ અગ્નિદેવતાનું યથાસ્થિત પૂજન કરનાર કઈ. પરમ ગતિને પામે છે?
- दीप्यमानः स्ववपुषा देववद्धिवि मोदते ।
પિતાના દેહની તેજોમયી કાન્તિ વડે પ્રકાશમાન એવે તે માતાપિતાની સેવામાં તત્પર પુત્ર સ્વર્ગમાં દેવની પેઠે આનંદમાં રહે છે.
માતૃભક્તિના યોગે કરી પુત્ર આ લેકનો વિજય કરે છે અને પિતાની ભક્તિના પ્રભાવથી તે મધ્ય લેકને પ્રાપ્ત કરવા સમર્થ થાય છે. મન, વાણું તથા કાયાથી જે પુત્ર માતાપિતાની સેવામાં રમમાણ રહે છે તે ઉત્તમ પુત્ર ગણાય છે. જે પિતાના ચાતુર્યથી માબાપની હૃદયેચ્છાઓ જાણી લઈને તે પ્રમાણે આચરણ કરે છે તે પુત્ર બહુ ભાગ્યશાલી જાણો અને તે સપુત્રને મળતા સર્વ પુણ્યને ભેગવનાર બને છે. જે પુત્ર માબાપના ઉપદિષ્ટ માર્ગે વહન કરે છે અને તેમના કહ્યા પ્રમાણે પિતાનું વર્તન રાખે છે તે મધ્યમ પ્રકારનો પુત્ર છે. જે પુત્ર માબાપે શિખાપણુ દીધા છતાં આડે રસ્તા પકડે છે, મગરૂર બનીને માબાપથી પિતાને ઉચ્ચ માને છે, બાપની શુશ્રુષા કરવામાં અપ્રીતિ ધરાવે છે, માબાપ પાસેથી ધન હરણ કરે છે અને માબાપની કીર્તિને લાંછન લગાડે છે તે પુત્ર કનિષ્ઠ પ્રકારને જાણો અને તે પુત્રના રૂપમાં યમદૂત અને લેણદાર છે એમ સમજવું. આવા પુત્રે ત્યાજ્ય છે; કારણ કે તે પોતાના શરીરમાં ઉત્પન્ન થયેલા કીડા યૂકા વા લિક્ષા જૂ કે લીખ જેવા છે. હવે વખત એ આવી લાગ્યો છે કે માબાપ શિશુઓને ત્યાગે એ વાત તે એક બાજુ રહી પણ તરૂણ છોકરાઓ વૃદ્ધાવસ્થાથી ઘેરાયેલા એવા માબાપનો ત્યાગ કરી દે છે. સ્મૃતિવાચનથી જણાય છે કે અગાઉના વખતમાં નૃપતિઓ વૃદ્ધ માબાપને ત્યાગ કરનાર પુત્રને ભારે દંડ કરતા હતા અને આથી એવા નિર્લજ્જ પુત્રને માબાપનું પાલન કરવાની પરાણે ફરજ પડતી હતી. હાલ આવો કોઈ પણ પ્રકારનો અંકુશ એવા પાપી પુત્રપર નહિ હેવાથી જીવનની છેલ્લી પરવશ દશામાં ત્યજાયેલા વૃદ્ધ માબાપ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮) પિતાના ભરણ પોષણનો પણ દાવો એવા અધમ પુત્રોપર કરવાને અશકત હોય છે. આથી તેઓને જાતે કાળે પણ અતિ પરાકાષ્ટાએ જીવનકલહના કાર્યમાં ગુંથાવું પડે છે કે જેનું પરિણામ તેઓના આકસ્મિક કે અકાલ મૃત્યુમાં આવે છે. હિંદી પ્રજા અનાથ બાળકો, અનાથ બલાઓ, આંધળાઓ ઇત્યાદિ પ્રત્યે દયા બતાવવાનાં સાધને ઉત્પન્ન કરવાને તૈયાર થઈ છે અને તેમ કરવામાં કેટલેક દરજે વિજ્યવતી પણ નીકળી છે તથાપિ જૈફ નિરાધાર (વૃદ્ધને) આશ્રય આપવા માટે કંઇપણું પગલું હજુ સુધી ભરાયું નથી એ પીડાકર છે. શાસ્ત્રકારો
जननी जन्मभूमिश्च जान्हवी च जनार्दनः ।
जनकः पंचमश्चैव जकाराः पंचदुर्लभाः॥ આ જગતમાં પાંચ જકાર દુર્લભ છે *(૧) જનની (૨) જન્મભૂમિ (૭) જાહવી (૪) જનાર્દન (૫) જનક. દુર્લભ એટલે જે દુઃખે કરીને મળે તે. પ્રથમ અને અંતિમ જનની અને જનક એ બેની પણ આમાં ગણના કરવામાં આવી છે. આવા દુર્લભ માબાપે જે સુલભ હોય તે પછી તેને પરિત્યાગ કરીને કો મૂર્ખ પિતાનું શ્રેયસ્ માનશે? પિતા પ્રત્યે થયેલા ઉપકારનો બદલો વાળવાને શકિતમાન થયેલા જે પુત્રના માબાપ જીવતા હોય તે પુત્ર મહેતા ભાગ્યશાળી છે. વિધિએ અપેલા એ સુખાવિત ભાગ્યની ઉપેક્ષા કરીને જે પુત્ર પિતાના માબાપને આ વખતે તિરસ્કાર કરે છે અને પિતે વિધિવશાતુ પ્રાપ્ત થયેલા ચલિત સુખના વહમાં ખેંચાઈ જાય છે તે પુત્રાને લાખ બલકે કરડે ધિક્કાર છે. સુખ કે દુઃખના તરંગે આ સંસારસમુદ્રમાં પલકભર ટકી રહે તેવા છે, પણ આવેલી વા હાથ લાગેલી તકનો લાભ લઈ જે પુરુષ દુર્જનોને દંડ, સજજનેને સત્કાર અને પોતા પર ઉપકાર કર્યા હોય તેને બદલે, આવા સમયમાં આપી દે છે તેજ ખરે ચતુર નાવિક છે, કારણ કે ગયેલી તક (વ્યતીત થયેલા સુવર્ણમય અવસર) પુન: આવતા નથી, માટે બાપની વૃદ્ધાવસ્થામાં તેઓને શાંતિ આપવી એ પુત્રનો પરમ ધર્મ છે, અને અરે એ શાંતિ, સર્વ મનુષ્યોના મસ્તકપર તલ્પી રહેલો કૃતાન્ત, કયાં ઝાઝે વખત સુધી અનુભવવા દેવાને છે ? સર્વ શાંતિ અને અશાંતિ, વિપદ અને સંપ, સુખ અને દુઃખ એ સર્વને અંત મૃત્યુ દેવી અતુલ્ય અને અનન્ય શાન્તિ ભરી ઉંધમાં આવવાનો છે, હા એટલા ટુંકા વખતમાં હે સજજન પુત્ર! તું તારાથી બનતું કરી લે. એ અવસર તારે માટે અત્યંત આશીર્વાદાત્મક છે. તેમાં તારાથી થાય તેટલો પુણ્ય સંચય .... * (૧) માતા. (૨) પોતાને દેશ. (૩) ગંગાજી. (૪) પરમેશ્વર. (૫) પિતા ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવાની જગદીશ્વરે તને તક આપી છે. * એ અવસરમાં તારા પિતા માતાના હાથ ગયા છે તે બ્રાન્ત થયા છે અને તેને પુષ્ટ અને બળાત ભુજદંડ પ્રાપ્ત થયા છે. તારા માબાપના કર્ણો હવે મંદ થયા છે. તારી કર્ણ શક્તિ હવે તીણ થઈ છે. તેના પગ કે જે એક વખતે નિમય અને મજબૂત હતા તેના પર હવે કરચલી વળી છે અને તેમાંથી
શક્તિ ગઈ છે. તેને બદલે તારા પગમાં જેર આવ્યું અને તે સતેજ છે. : ટુંકામાં તારા માબાપની સર્વ શક્તિઓનું નિધાન જાણે તારામાં થયું હોય
અને જાણે તું હવે તેઓનો પિતા છે અને તેઓ તારા બાળક છે એ વખત આવી લાગ્યો છે એમ સમજી બસ, તું હવે તારી ફરજ અદા કરજે અને આ સ્મરણમાં રાખજે કે –
Be kind to thy father for when thou wast youug, Who loved thee as fondly as he ? He caught the first accents that fell from thy tongue, And joined in thine innocent glee. Bə kind to thy father for now he is old; His locks intermingled with grey. His footsteps are feeble once fearless and bold; Thy father is passing away.
તારા પિતા પ્રત્યે માયાળુ થા, કારણ કે તું જ્યારે નાના હતા ત્યારે એના સદશ તને કોણ ચાહતો હતો? તારી જીભમાંથી જે જે શબદ પડ્યા તે તેણે ઝીલ્યા છે અને તારા નિર્દોષ આનંદમાં ભાગ લીધો છે.
તારા પિતા પ્રત્યે માયાળુ થવાની હું તને ફરી યાદ આપું છું, કારણ કે તે હવે વૃદ્ધ થયા છે અને તેના વાળ શ્વેત થયા છે. તેના પગ જે એક વખત ભય વગરના અને હિમ્મતથી ભરેલ હતા તે હવે નિર્બળ થયા છે અને તેનામાં
* तात तव पावको प्रताप मेरे पाव वस्यो, दृष्टिको दैवत मेरी दृष्टिमें देखायो है दांतको दैवत तव आयो मेरे दांतनमें, कानको दैवत मेरे कानमें मिलायो है। तव भुज बल सब भयो मेरो भुजबल, जैसे तव संपादित संपति मैं पायो है। शौच न करहु तात कित नहि गयौ तव, , शरीरको सत्त्व मेरे शरीरमें आयो है,
श्रवणाख्यान.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
એરથી ચાલવાની શકિત રહી નથી. તારે પિતા ચાલ્યા જવાની તૈયારીમાં છે. વળી માતાને પ્રેમ પણ ઓછા નથી.
Unlike all other Earthly things, Which ever shift and ever change, The Love which a fond mother brings, Naught earthly can estrange. With pure self-sacrificing light, A holy flame it glows, A current ever clear and bright, Deep, deep and strong it flows. All that by mortal can be done, A mother ventures for her son.
દુનિયાની સર્વ ફેરફારને પામનારી વસ્તુઓથી અળગ એવું એક પ્રેમાળ માતાનું હેત કશા પણ દુનિયાદારીના કારણથી વિરક્તિને પામતું નથી. તે વિશુદ્ધ અને આત્મભેગમય જ્યોતિ સાથે એક પવિત્ર અગ્નિ સમાન પ્રકાશે છે. તે એક સ્વચ્છ, શાભિત, ગભીર અને સદા જોસથી વહતા પ્રવાહ સમાન રહે છે. આ જગતમાં મનુષ્યકોટિ જેટલું કરવાને શક્તિમાન છે તેટલું કરવાને એક માતા કદિ પણ આંચકા ખાતી નથી. માબાપની આટલી યોગ્યતા જણાવ્યા પછી નીચલા બે બનેલા બનાવો અહીં ઉતારી લેવા હું યુક્ત ધારું છું.
એક વખત એક ગાડીને ઘોડે ઉન્મત્ત અને નિરંકુશ બને. હાંકનાર તેને કાબુમાં શખી શકો નહિ. આથી તેણે લગામ પિતાની કમ્મરે વીંટાળી અને તે ઘડાને મજબૂત પકડી રાખવાને યત્ન કર્યો. પાસે ઉભેલાઓએ જોયું કે હાંકનાર તેમ કરી શકવાનો નથી તેથી તેઓએ મોટે સાદે પિકાર કર્યો કે
તેને જવા દે! જવા દો. તેને કેમ જવા દેતા નથી. પણ હાંકનારે આ પિકાર પર બિકુલ લક્ષ દીધું નહિ. ઘણું મુશીબત અને તકલીફ વડે આખર તે તેફાની ઘેડ પકડા ખરે પણ તેમ કરવા જતાં પરિણામ એ આવ્યું કે તે હાંકનાર માણસના નાક અને મોઢામાંથી લેહી પડવા લાગ્યા. તેની આસપાસ લોક ફરી વળ્યા અને ખિન્નતાથી તેઓએ તેને પૂછયું કે “તમે તેને કેમ જવા ન દીધે? તમારી જીંદગી આવા સેંકડે ઘેડાના તુલ્યની છે” આ સાંભળી તે માણસે ઉત્તર આપ્યું કે “ગાડીના પાછલા ભાગમાં જુઓ. ત્યાં કે મારે ના છોકરે બેઠો! અમારે તે એકજ છોકરે છે. તે વગર હું તેની મા પાસે જઈ શક્ત નહિ અને તેને માટે મારા જીવના જોખમે આ કામ કર્યું" આહાહા! આમાં પિતાના પ્રેમનું પ્રદર્શન કરાવવામાં આવેલું છે. પોતે જે પિતાના પુત્રના જાનને બચાવી શકે છે તે માણસે પિતાની જીંદગીને માત્ર તરણાતુલ્ય ગણુને જોખમમાં ઝીંપલાવી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ )
પશ્ચિમાત્ય દેશમાં શિશિર રૂતુના મધ્યપછી જે કડકડતી ઠંડી પડે છે તે ત્યાં બહુ ત્રાસ વર્તાવે છે. એક વખત મે માસમાં ત્યાં એટલી બધી ઠંડી પડી હતી કે તે માસની ટાઢ કેાઈ વખત પણ, પૂર્વે ન અનુભવેલી હાવાથી ત્યાંના લેગ્ન હજુ તે વખતને The great May storm એ નામથી ઓળખે છે. આ વખતે કંઇ પણ તાક્ાનની અગમચેતી ન આપનાર એવી એક પ્રકાશિત સવારમાં એક વિધવા સ્ત્રીએ પાતાનુ ઘર છેડયુ. તેની સાથે તેનું એ વરસનું ખાળક હતું. મધ્યાન્હ થતાં પૂર્વે એકપદે તાફાન શરૂ થયું. આકાશ એકદ્દમ કાળું થઇ ગયું અને પવન જોરથી ઝુકાવા લાગ્યા. વરસાદને તીવ્ર વેગ, કરાં અને બરફ એ બધાં એક પછી એક આવ્યાં. થાકી ગયેલી, ભીંજાયલી અને ટાઢથી વેપમાન થતી એ સ્ત્રી પાતાના કામલ બાલકસહુ આગળ વધી; તેને ખબર હતી કે એક ક્રોશની ઉપર એક નાનું સરખું ઝુપડું આવેલું છે કે જ્યાં તે આજને તાાનના દિવસ કાઢી શકે પણ ત્યાં પહોંચવું તેજ એક મુશ્કેલી હતી; કારણુ કે ન કલ્પી શકાય તેવી ઝડપથી તેાાનનું સ્વરૂપ પ્રચંડ અને પ્રબલ બનતું ગયું.. આગળ જવું કે પાછળ હઠવું એ બને સમાનતાથી અશકય હતાં. ભય અને ચિંતાથી તે બિચારી આપત અમળા ગાંડી જેવી થઈ ગઇ, સાંજ પડી; મરવા શિવાય બીજી ગતિ નહતી. પેાતાના એકના એક તે નાનાં બચ્ચાં માટેજ તે વિચાર કરતી હતી. પાતાને મરણની બીક ન હતી. પણ તે બાળકને કેમ બચાવવું એજ તેની માટી ખીક હતી. અધારૂ થવા લાગ્યું. તે એક ગરીબ વિધવા હાવાથી કેવળ ચિંથરે હાલ હતી. બિહામણી રાત્રી ભડકાવનારી કાળ રજની, ભીષણ દેખાવાથી ભરપુર મિસ્રા આવી પહોંચી પછી તે સાકા સ્ત્રીએ મરણનું તેડુ અવશ્ય આવેલું હોઇ, શ્રાંત, મુક્તે શરીર લગભગ ખતાના સર્વ કપડાં કાઢ્યાં અને એક ફ્રાટી છૂટી ગરમ શાલમાં પેાતાના શિશુને સુવાડીને તેની આાસપાસ સર્વે કપડાં વીંટાળી તેને એક નાની ખેાલમાં ધીમેથી મૂકયું. છેલ્લું સ્તનપાન કરાવીને અને પેાતાના થરથરતી જા ંગે જણેલા છે.તે છેલ્લુ માતૃસુખન દઇને, તે સ્ત્રી ખુલ્લી છાતીએ તેાફાનમાં ચાલી.
બીજી સવારમાં સધળું શાન્ત થઇ ગયું. ભયંકર તાક્ાન પછી સ્વાભાવિક રીતે જે ચિન્હે દેખાય છે તે સર્વે આ નિર્જન અટવીમાં હતા. વિધવા અને તેનું બાળક એ એ ખાવાતા હતા. પાડીઆમાંથીજ ભરવાડે લાંબા દંડ લઇ નીકળી પડયા હતા. એકે ત્યાં કાદવમાં પડેલું એક સ્ત્રીનું શવ જોયું. તેઓએ તેને ઓળખી: તે ખાવાયલા બચ્ચાની મા હતી. તેના હાથ લાંખા પડેલા હતા અને તેના મુખ પર ચિંતા અને ઉત્સુકતા પ્રત્યક્ષ પ્રતીત થતા હતા. તે ભરવાડેએ ત્યાં બચ્ચાંના રૂદન—સ્વર સાંભળ્યે અતે શેાધતાં એ બાળક સહી સલામત મળી આવ્યુ. તે દિવસે ત્યાંના વૃદ્ધ ભરવાડે તે પુત્રવત્સલ માતાની યાદમાં ગ્રામસ્જ ભરવાડને એકઠા કર્યા અને ઇશ્વર પાસે તે સ્ત્રીના આત્મા માટે દુવા ચાહી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતાના બચ્ચાં માટે માતાપિતાઓએ પિતાના પ્રાણુ ખાયાં છે. દુઃખના વાદળ સામે બાથ ભીડી છે. શત્રુઓની સાથે સંગતિ કરી છે અને પિતાના કાયિક, માનસિક અને આધ્યાત્મિક સુખને પણ ત્યાગ કરેલો છે. તેઓ પ્રત્યે આંતર સત્ય પ્રેમ રાખવો એ તે એક તરફ રહ્યું પરંતુ તેઓનું અનાથ અવસ્થામાં પિષણ કરવું એ પણ દુષ્ટ પુત્રને ભારે થઈ પડયું છે. કેટલાક પુત્રો તે પિતાના બાપને વારસો મળવા માટે તેઓ પ્રત્યે કૃત્રિમ પ્રેમભાવ દેખાડે છે અને જેવા તેઓને નિર્ધન દેખે છે કે --
त्यक्त्वा जनयितारं स्वं निःस्वं गच्छति दूरतः। પિતાના પેદા કરનારને ધન રહિત જોઈને, તેને ત્યાગ કરી દૂર ભાગે છે. પિતાની સ્ત્રી, પુત્ર, સાળો, સસરા, મિત્ર આદિની સુશ્રષામાં ગમે તેટલું ખરચ થાય છે તે જણાય નહિ પણ માતપિતાની સેવામાં એક દેકડે ગયો તો તે ગળે વળગે.
ગૃહિણીને માને ગુરૂ, કરે સંતતિ-સેવ, ભર્તુહરિ એક ઠેકાણે વદે છે કે જ્યાં સુધી મનુષ્યને નારીનાં હરિણીનાં જેવાં તેત્રનાં બાણ નથી વાગ્યાં ત્યાં સુધી જ તેનામાં વિવેકબુદ્ધિ રહી શકે છે અને તે પિતાના કરવાના કામ બરાબર કરી શકે છે. એક કવિ ગાય છે કે,
मातपिता जप योग रस तां मनि मयलम जोइ। . नयनबाण नारीतणां जां नवि लागा होइ॥
પુરૂષોએ ધર્માચરણમાં રહેવાને માટે સ્ત્રીનાં વચન એકાંતમાં શ્રવણ કરવામાં માટે દેષ માનવો જોઈએ. પૂજ્યની નિંદા સાંભળવી કે કરવી એ બેમાં પાપ રહેલું છે. આજ કાલ સ્ત્રીને સર્વ બાબતમાં પ્રભુત્વ આપવામાં આવે છે અને પુરૂષો પણ ઐણુ જેવા બની ગયા છે પણ આ લક્ષમાં રાખવું જોઈએ કે અજ્ઞાન કે મૂખના હાથમાં આપેલે અધિકાર એ પરિણામે શેકત્પાદક છે. બાપને તીર્થ સ્વરૂપ, શિરછત્ર એવા વિશેષણે કાગળપત્રમાં આપવાં અને તે પ્રમાણે વર્તન કરવું નહિ એ એક પ્રકારનું જુઠ્ઠાણું છે. માબાપની ભક્તિ કરવાનો જે પ્રસંગ આવે તે વધાવી લે કારણ કે રાંડ્યા પછી જેમ એક સ્ત્રીને ડહાપણુ આવે છે તેમ માબાપના મરણ પછી શોક થાય કે “હા, મેં પૂતે મારા માતપિતાની સેવા કરી નથી!” તે પહેલાં એવું વર્તન ધારણ કરી રાખવું કે જેથી એ પશ્ચાત્તાપ કરવાને વખતજ ન આવે.
જો મતિ પીછે ઉપજે, સો મતિ આગલ હેય
કામ ન બિગરે આપકે, દુર્જન હસે ન કેય, તે માટે ગમે તેટલા કામ પડતાં મૂકીને કીડીની પેઠે શનૈઃ શનૈઃ ધર્મને સંચય કરે, એક પુત્રને માતાપિતાની સેવા શિવાય અત૫ર બીજે ધમે નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૩ )
वृद्धौ च माता पितरौ साध्वी भार्या शिशुः सुतः । अप्यकार्यशतं कृत्वा भर्तव्या मनुरब्रवीत् ॥
ઘરડાં માતપિતાનું, પતિવ્રતા સ્ત્રીનું અને બાળક પુત્રનું સા કામ છેાડી દઈને પણ પેષણ કરવું આમ મનુએ કહ્યું છે.
ઘરડાં માબાપ નિરાધાર છે અને કામ કરવાને અસમર્થ છે. સાધ્વી ભાર્યાં પતિવ્રતા હૈાવાથી પરપુરૂષને ઇચ્છતી નથી અને પેાતાનું બાળક નાનુ હાવાથી તેય પણ પેાતાની મેળે શારીરિક કે માનસિક વ્યવહાર કેમ કરવા તે જાણુતું નથી તેથી, આ ત્રણે વ્યકિત પાલનીય છે. આજ કાલ લોકા કમાઈને માટે કાં કાં મારે છે. આનું પ્રયાજન શું છે ? એના સમ બુદ્ધિથી વચાર કરનારા લે કાકજ હશે. અને જે વિચારની સંકળનાને લખવીને તાત્પર્ય ખેાળી કાઢશું તેને જણાશે કે પુણ્યની ઓછપ એ આપતુ' મૂળ. પ્રથમ એક મનુષ્ય પેાતાની વિશેષ ક્રૂરજોથી વાક્ થઇને આચરણ કરવુ જોઇએ. આ ક્રમ તેને નિશ્ચિંત અને સામાન્ય સુખવાળી જીંદગી બક્ષે છે અને તેથી પણ સુખીયસ્ થવું હાય તા તેણે પુણ્યકાર્યમાં મને પ્રેરવું ઘટે છે, જે લેાકેાને ખરી કમાઈ કરવાની ઉત્કંઠા હાય, પ્રતિષ્ઠિત ગણાવું હાય, જગપ્રવાસમાં સુખી થવું હોય, પરસેાકમાં પરમાનંદ પ્રાપ્ત કરવા હાય, અને નશ્વર દેહથી અમર કીર્તિ પોતાની પાછળ છેડી જવી હાય, તે લેાકાએ પ્રથમ વિશેષ ધર્મ આચરવા અને પછી સામાન્ય, જેમ એક પતિવ્રતા પેાતાના પતિ પ્રત્યે ભકિત રાખે છે, જેમ એક નિમકહલાલ સેવકના પેાતાના ધણી પ્રત્યે ભાવ હોય છે. તેમ એક કુળદીપક પુત્રને અનન્ય પ્રેમ માબાપ પ્રત્યે હાવેાજ જોઇએ. જે પુત્રે પેાતાના માબાપની આંતરડી કચવાવી નથી અને માબાપને કોઇ પણ પ્રકારે કાઇ પણુ વખતે શાપ સાંભળ્યા નથી તે પુત્ર એક પરમ પુરૂષાર્થનું સ ંપાદન કરેલું છે. તે પુત્રે પેાતાની જનનીને નવમાસને ભાર સકારણ આપેલા છે. તે પુત્ર પરમ ભાગ્યશાળી છે. તે પુત્રે આખા જન્મની એક આનંદમય વધાઇ મેળવી છે. જેઓએ પુરાણ, ભાગવત, રામાયણ, મહાભારતાદિ ગ્રંથ વાંચેલા હશે તે લેાકેા સારીપેઠે જાણતા હશે કે માતાપિતા, ગુરૂ, પાલક કે સત પુરૂષાની આંતરડી ઠારનાર બહુ સુખી થઈ ગયા છે અને એથી વિરૂદ્ધ વનાર દુ:ખી અને પાયમાલ થયા છે. આયુષ્ય, આનંદ, ઉદ્યાગ અને આગ્યમાં વૃદ્ધિ કરવી હાય તા શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે તેમ મનોવાઢાયર્મમિ માતાપિતાનું અનન્યભાવથી પાલન કરવું. કમાઇ ધંધામાં ખરકત લાવવી હાય, સ્મૃતિ શ્રુદ્ધિ વધારવી હાય તે। એકવાર ધર્માચરણી થઇ કુટુંબને આનંદમાં રાખવું; કારણુ કે Charity begins at home અને તેમાં પણ જે ગૃહમાં મા અને ખાપ પૂર્ણ સુખમાં રહે છે તે ગૃહસ્થ, પૂર્ણ સુખી છે. સુખી કાણુ છે? જવાબમાં આજ ઉત્તર સર્વમાન્ય ગણાય છે કે જેથી બીજા સુખી તેજ સુખી ” He is really happy who makes others happy.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪)
नास्ति मातृसमं देवं नास्ति पितृसमो गुरुः। तयोः प्रत्युपकारोऽपि न कथंचन विद्यते ॥
આર્યસંસારમાં ઘણીવાર એમ બને છે કે પુત્ર જે કે માતૃપિતૃભક્ત હોય છે પરંતુ વધુ (વહુ) એથી ઉલટી હોય છે. આમ જ્યારે બને છે ત્યારે પુત્રની ગેરહાજરીમાં માબાપની પુત્રવધૂ વડે અવગણના થાય છે. આ એક અતિશય દયાનજક વાત છે કે ઘણી પુત્રવધૂઓ પિતાના શ્વસુર અને શ્રદ્ભપ્રતિ અતિ અતિ કઠેર હૃદય રાખી નાનાવિધ કલેશ કરે છે અને તેથી માબાપના છૂપા શાપ પુત્રના ઉદયમાં આડે આવે છે. દરેક પુત્રવધૂની એ ખાસ ફરજ છે કે તેણે પિતાના સાસુ સસરાને કોઈ પણ રીતે ખેદ ઉત્પન્ન ન થાય તેમ આચરણ કરવું. પિતાના પતિમાં માતાપિતાની ભક્તિ ન હોય તે ઉત્પન્ન કરવી પણ ક્યારેય પણ પતિની માતૃપિતૃભકિતને ઉછેદ નહિ કરો, કારણ કે એક પુત્રવધૂના શ્વશુર અને શ્વશ્ર એ તેના બીજા બાપ અને માની સમાન છે. સાસુ સસરાન હમેશ પ્રથમ ભેજન કરાવવું અને તેનું રૂડી રીતે આજ્ઞા પાલન કરવું. આમ કરવાથી ઘરમાં સંપદ્ વધશે અને પતિની ઉન્નતિ થશે. કેટલીક સ્ત્રીઓ સંતાન પ્રાપ્ત કરવા વિવિધ વ્રત આચરે છે, ઉપવાસ પાળે છે અને બાધા લે છે પણ તેઓનું ખરૂં વ્રત સાસુ સસરાની સેવા છે. ઘણું સુશીલ સ્ત્રીઓએ પરમભાવથા સાસુ સસરાની સેવા કીધેલી છે અને ધન, ધાન્ય, સંપત્તિ અને સંતતિના લાભ એના આશીર્વાદથી મેળવ્યા છે. પુત્રવધૂઓ પોતાના વશ પતિને તેઓના કાન ભરી ઉદ્ધત કરે અને પિતાને પતિ માબાપ સામે વચન પ્રહાર તથા કઈ વાર દંડપ્રહાર કે મુષ્ટિપ્રહાર કરે તે જોઈ તેઓ ખુશી થાય એ તેણીઓનું અતિ અઘટિત કર્મ છે. આવી સ્ત્રીઓ પિતાને માટે કંઈ લાભ સંપાદન નથી કરતી એટલું જ નહિ પણ તેણીઓ પિતાના પતિને પાપમાં પ્રેરે છે અને આખર એ પાપના વેગે એ દંપતી કડવા પરિણામને ચાખે છે. આવી સ્ત્રીઓ ઘણું કરીને વાંઝણું રહે છે અને તેઓના ઘરમાંથી લક્ષ્મી હોય તે તે પણ પલાયન કરે છે. કેટલીક પુત્રવધૂઓ સાસુ વા સસરાને માથે પડેલા બે પારકા માણસની પેઠે લેખે છે અને તેને પેટ પૂરતું ખાવા પણ નથી આપતી! શિવ શિવા! ઘણાક સાસુસસરાપર પિતાના પતિઓ ન જાણે તેમ કેટલીક અધમ છેકડુ સ્ત્રીઓ અઘટિત ત્રાસ વર્તાવે છે; ઘીને બદલે જળધારા (પાણી) પીરસે છે! જે રસોઈ કરેલી હોય છે તે પિતાના શ્વસુર, શ્વશ્રને નથી આપતી અને ટાઠા ટુકડા ખવરાવે છે. ઘરનું કામ કરાવે છે અને તડતડ સામા ઉત્તર દે છે. દરેક પુત્રે બારીકીથી તપાસ રાખવી જોઈએ કે આવા અનર્થો ઘરમાં ન થવા પામે, કારણ કે માબાપના અંતઃકરણમાંથી નીકળેલો અશાન્તિને અગ્નિ પુત્રના અનેક જન્મના સંચિત પુણ્ય કર્મોને ભસ્મીભૂત કરી નાખે છે; તેને ખરાબ વિચાર સૂઝાડે છે અને અગમ્ય રતે ઉતારી પાડે છે માની ગાળ તે ઘીની નાળ” એમ જે કહેવાય છે તેના ગુઢાર્થ એમ છે કે મા ગાળ પણ . તેને એક આશીવાદ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૫) ૫ ગણીને સપુત્રે વધાવી લેવી, કારણ કે માબાપ પુત્રાદિકને ગાળ ક્યારે દીએ છે? નહિ કે પુત્ર તેઓને અપ્રિય છે તેથી તેઓ તેમ કરે છે પણ તેઓ પિતાની સંતતિને સુધારવાની, તેઓને ઉધે રસ્તેથી અટકાવવાની અને તેઓનું ભલું કરવાની પરમ દિવ્ય ઈચછાથી તેઓ તેમ કરે છે. વળી પિતાના જનક અને જનની આગળ એક મનુષ્ય પિતાની ગમે તેટલી મોટી પદવી, સંપત્તિ, વિદ્યા અને સત્તા ભૂલી જવાં; કારણ કે માબાપ આગળ તે સર્વથા અને સર્વદા લઘુજ અને લઘુજ છે. મેટા મોટા ઋષિઓ, મુનિઓ, યોદ્ધાઓ અને ચક્રવર્તિ રાજાઓ સુદ્ધાં માબાપ આગળ દીન અને નમ્ર બનીને ઉભા રહે છે. કારણ કે માબાપ મનુજ દેહધારી બે અપ્રતિમ પ્રભાવશાલી દેવતા છે. માબાપની મર્યાદામાં રહેવું એ એક શાણું પુત્રે કદિ પણ વિસ્મરવું નહિ જોઈએ. હાલના ઘણું યુવકો કે જેઓ પાધિમાત્ય એક તરફી કેલવણી લઈને તૈયાર થયેલા હોય છે અને જેઓ સુધરેલી પ્રજાનું અનુકરણ કરવાની લતમાં પડેલા હોય છે તેઓ પ્રાચીન કાળથી ચાલતી આવેલી માબાપ અને પુત્ર, સાસુ અને વહુ શ્વશુર અને વહુ ઈત્યારે વચ્ચેની મર્યાદાને નિજીવ ગણુ લુપ્ત કરવા લાગ્યા છે પણ તેઓએ જાણવું જોઈએ કે આ પ્રકારની મર્યાદાનું પાલન એક એવી પવિત્ર લજ્જાને જન્મ આપે છે કે જે એક મનુષ્ય અગર ચીને તેના ધર્મપથની સીમામાંથી અતિક્રમણ કરતાં અટકાવે છે કે જે પવિત્ર લજા એક આર્ય ગૃહિણી અગર ગૃહસ્થનું સર્વોત્કૃષ્ટ ભૂષણ છે. આ લજાનું બંધન કેઈપણ સ્ત્રીએ કે પુરૂષ છોડવાને કે એક બાજુએ મેલવાને યત્ન નહિ કરે જોઈએ અને તેમ કરવામાં સહાયતા પણ નહિ આપવી જોઈએ, કારણ કે એ બંધન છેડવાથી અનેક કુલીન કુળામાં અનીતિ અને કલિએ પ્રવેશ કીધો છે કે જેનાં અંતિમ ફળ અધોગતિએ પહોંચાડનારાં નીવડ્યાં છે. જો કે મારી એમ કહેવાની મતલબ કે ઇચ્છા નથી કે દરેક માબાપ સરલ અને શાણા હોય છે. માતાપિતા પણ ઘણીવાર અવળી ખોપરીના થઈને પુત્ર ના પુત્રવધૂને દુઃખ વા સંતાપનું કારણ બને છે અને કેટલાક તે પુત્રવધૂપર ગેરવ્યાજબી ભૂલમાં પણુ ગુજારવાને પાછું વાળી જોતા નથી. આ વખતે પણ પુત્રે સંભાળ રાખવાની છે અને પોતાની પત્ની પિતાના માબાપના અયોગ્ય જુલમને ભંગ ન થાય તે માટે માબાપ સન્નિધ સન્માનપૂર્વક કથન કરવું ઘટે છે, તે પણ આવા બનાવો જુજ બને છે કારણ કે દુનિયાના અનુભવથી ઘડાઈ ઘડાઈને પકવ બુદ્ધિશાળી થયેલા માબાપે અયોગ્ય વર્તન કરવામાં વગર વિચારે નિમગ્ન થતા નથી. માબાપ અને પુત્રને પરસ્પર ધર્મ છે ?
से पुत्रा ये पितुर्भक्ता स पिता यस्तु पोषकः। જે માબાપપર ભકિત રાખે તેજ પુત્ર અને જે પિષણ કરે તેજ પિતા. કેટલાક રોગગ્રસ્ત, પદવીભ્રષ્ટ વા અલસ પિતા કંઈ કામ કરી શક્તા નથી અને તેથી તેને બરાબર પિતાની સંતતિનું પિષણ કરવાને અશક્ત બને છે અને તેને વિધાદાન પણ દઈ શકતા નથી. આથી માબાપ વિષેની ભકિત પુત્રના હૃદય પર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
કરવાને ધર્મ માબાપે! દ્વેષથી યુક્ત છે. માતા
ખાખર જામી શકતી નથી, કારણ કે પેાતાને પોષણ યથાતથ્ય ખજાવી શકતા નથી. મનુષ્ય વ્યક્તિ ગુણુ અને પિતા પણ એ મનુષ્ય વ્યકિતના વિશાળ પેટામાંજ આવી જાય છે તેા પછી તે સર્વે વાતે ગુણુયુકત હાય એ અશકય છે. આથી સારા પુત્રાએ ' ગાયની લાત સામુ' ન જોવુ' પણ તેના દૂધની સાથુ' જેવુ... ” એ કહેવતને અનુસરી બનતા લગી સર્વ સંભાળી લેવુ... . અને આમન્યા જાળવવી; અને એમાંજ તેનું શ્રેયસ્ સમાયલું છે; કારણ કે તિતિક્ષા યાગ એ પણ સાધારણ શક્તિ નથી. આ જગમાં સર્વે સહન કરવું એ પણ મહાત્માઓનું લક્ષણ છે. કલાપી કેકારવ કરે છે કે “ ખાખા ! મારી સહન કરવુ એય છે એક લ્હાણું !'
ગીતામાં પણ એજ ઉપદેશ છે કે તિતિક્ષમાપ્ત । હૈ ભારત ! તુ` સહન કર. કાઇ અણુ અણુચિતવી આપ૬ આવે કે કલહ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે સહન કરવાની ટેવ પાડવી. આપણામાં આ કિંવદન્તી ચાલે છે કે “ દોઢ વાંક વગર કયા થાય નહિ.” માબાપ અને પુત્ર કે પુત્રવધૂ સામે કલહુ થાય ત્યારે બંનેના ભલે થોડા કે વિશેષ અંશમાં પણ દાષ હાવા જોઇએ. પછી માબાપને અર્ધ અને પુત્રને આખા હેાય કે પુત્રના અર્ધ અને માબાપનેા આખા હાય પણ સરવાળે દોઢ વાંકના આવે! આ વખતે જો એમાંથી એક પક્ષ માન પાળે અને સહન કરે, તા તે કલહ તે ટાણે શમીજ જાય માટે કામ, ક્રોધ આદિ વિકારાને વશ ન થતાં તેને નિયમમાં રાખવા અને સહન કરવાની ટેવ પાડવી.
C
કુદરતના આ એક પ્રસિદ્ધ કાનુન છે કે જે બીજાના તાબામાં રહી શકે છે તે અન્યને તામે રાખી શકે છે. આ કાનુનની ખરી ખુબી યુદ્ધસ ગ્રામમાં આપણને ખરાખર મળે છે. જ્યારે એકાદ લશ્કરની ટુકડીના વડે ધસા ' એ હુકમ પેાતાના સૈનિકાને આપે છે ત્યારે વગર વલખે, વગર વિચારે, વગર જવાએ તે સૈનિકાએ એકદમ ધસારા કરવેાજ જોઇએ અને તેમ ન કરનારનું મસ્તક તેજ પલે તેના ધડથી જુદુ પડવું જોઇએ. આવા સખ્ત કાયદા યુદ્ધવિશારદ પુરૂષાએ અતિ દીધે દૃષ્ટિ કરીને ઘડેલા છે અને તે આપણને ખરા પણ જણાય છે, કારણ કે જો એક હીચકારા લશ્કરમાં નીકળે તેા તે બીજા હજારને પેાતાના જેવા કરે માટે તેવાના વિલખિત વધ કરવા એ પ્રશ્નકાર્ય છે. પુત્રે પણ માબાપને આવીજ રીતે સર્વદા અધીન રહેવુ જોઇએ. જેપેનમાં એક ધરગતુ નિયમ છે કે પુત્રીએ અને પુત્રે માબાપની સમક્ષ વિશેષ ભાષણ કરવાની જરૂર નથી. તેએએ માત્ર તેના ફરમાન મુજબ દરેક કાયૅ સાંગોપાંગ કરવુ જ જોઈએ અને તેમ ન કરનારને માબાપ અપરાધ પ્રમાણે શિક્ષા કરે. આ પ્રકારનું માના પાલન જેપેનની ઉન્નતિમાં સહાયભૂત થયું છે. ત્યાંની પ્રજા પેાતાના રાજાના હુકમ બહાર પડે કે તરતજ તે પ્રમાણે વર્તન કરે છે. ત્યાંના લશ્કરા પોતાના સરદારે આજ્ઞા કરે તે પ્રત્યક્ષ કાળમુખમાં પણ જવાને આંચકા ખાતા નથી. ત્યાંની કુળવધૂએ પતિના કે સાસુ સસરાના એક પણ વચનનું ઉત્થાપન કરવુ` એમાં પેાતાના કર્તવ્યની ગણુતા માને છે,તેઓને પરધર્મ અધીનતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭)
(Obediance) છે. નાઈલની ભયંકર લડાઈમાં કેસાખ્યાંકા નામના એક નાની ઉમ્મરના છોકરાઓએ ખાસ પિતાના પિતાની આજ્ઞાને વળગી રહી પિતાના પ્રાણ ખેયા હતા. તે એક હાણુપર હતા ત્યારે તેના પિતાએ તેને હુકમ કીધેલો હતો કે તારે હું આવું ત્યાં સુધી અહીં સ્તંભવું. પિતાના પિતા ત્યાં આવે તે અગાઉ વહાણપર આગ લાગી અને તે વહાણુ સર્વ લોકે વડે ત્યજાયું. કેસાખ્યાંકાનો પિતા આજ યુદ્ધ નૌકાને અધ્યક્ષ (Admiral) હતા. કેસાખ્યાંકાને પિતા હજુ આવ્યો નહિ અને તે વીર બાળકે નઠા છેડી નહિ. આખર તે અગ્નિને ભોગ થયો. પિતાની આજ્ઞાનો ભંગ થાય તે કરતાં પિતાના
જીવનની કિસ્મત તેણે અત્ય૫ ગણુ. જામદન્ય પરશુરામે પણ પિતાની આજ્ઞાથી પિતાની માતાનું શિરચ્છેદન કીધું હતું, અને પછી વર મેળવીને તેને પુનઃ સજીવા કરી હતી. બધા દાખલાઓ એક એવા ગુણનું સૂચવન કરે છે કે જે ગુણ જે સર્વ પ્રજા વર્તમાનમાં મૂકે તે સંસાર ઘણો જ સરળ અને શાન્ત થઈ જાય. અધ અપરાધ એછા થાય અને અધ અનીતિ થતી અટકે. હાલ કાળ જે
તરફ કલેશ અને ભ્રાન્તિ પ્રતીત થાય છે તેનું મુખ્ય કારણ દરેક મનુષ્યના અંતઃકરણમાં રહેલી અયુક્ત સ્વાતંત્ર્યની બુરી લાલસા છે. અલબત સ્વતંત્રતાનું સંપાદન કરવું એ મહત્વાકાંક્ષીઓનો એક અનુપમ ગુણ છે ખરો પણ અનુપપન્ન (અછાજતા) સ્વાતંત્ર્યની ઈચ્છા કોઈપણ સ્ત્રી કે પુરૂષે કરવી ઉચિત નથી.
આપણામાં ઈર્ષ્યા અને દેષનું બળ બહુ વધી ગયું છે. અગાન સ્ત્રીઓ તથા પુરૂષો અનેક સપુત્રોના અંતઃકરણમાં તથા સ્વદારનિરત સજનમાં બહેમકે શંકાના બીજે રેપે છે અને તે બીજેનાં ફળો જેઈને બહુ ખુશી થાય છે. પારકાનું સુખ દેખી ન શકનારા કામધંધા વગરના સ્ત્રીપુરૂષોને આ પ્રકારનું એક . ચેટક લાગેલું હોય છે અને તેઓ પારકાના ઘર ભંગાવીને હરખાય છે. તેમાંના
માલકેશ, નવરા બેઠા નખોદ વાળ કુવ. નવરાઓની એજ નિશાની, દિવસ નકામા ગાળે; શું ભૂંડું છે શું રૂડું છે, તે નહિ નજરે ભાળ- નવરા, આઘી પાછી કરી અવરને, ખૂબ ચડાવે ચાળે, પછી તમાઓ છેટા ઉભી, જાતે સર્વ નિહાળે-- નવરા, રંક, રાય સુદ્ધાંની નિંદા, કરતાં નવ કંટાળે, ધડ, માથા વિન ગોફણગોળા, અમથા અધમ ઉછાળે નવરા. દીવાસળી મુકીને છાના, બીજાનાં ઘર બાળે; થઈ અજાણ્યા હસી હોઠમાં, પીઠ જઈ પંપાળે– દુર્લભ આવા નવરાઓને, નવરા લેકે પાળે; સર્ષ તણું ભારને બીજા, કેશુ કહે સંભાળે કે નવરા,
નવરા..
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
કેટલાક પારકાનું ઘર સળગાવીને તેમાં રહેનારાઓને આગની ખબર આપી પોતે પશુ આગ ઠારવાના ઉપાયમાં કૃત્રિમ પ્રયત્ન કરે છે ! કેટલાા પિતા પુત્ર વચ્ચે કે દંપતી યુદ્ધ ઉભું કરી તેનું પરિણામ જેવાને અત્યાતુર બની રહે છે અને પછી જ્યારે તે યુદ્ધ પ્રવર્તીમાન હોય છે ત્યારે ગુપ્ત રીતે તેનુ અવલેાકન કરી કૃતકૃત્યતાને પામે છે! આવા લેાકાને જોઇ ભર્તૃહરિને સંસારપર પૂર્ણ અભાવ આવ્યા હતા અને તે મહાત્માએ છેવટ થ્યા વચન લખી રાખ્યું છે કેઃ—
ये निघ्नन्ति निरर्थकं परहितं ते के न जानीमहे ||
જે પારકાનું લેવા દેવા વગર સ્મકલ્યાણ કરે છે તેને શું નામ આપવુ તે અમે જાણતા નથી.
તેને રાક્ષસ પણ કહેવાય નહિ! કારણ કે રાક્ષસ તા પેાતાના સ્વાર્થને માટે પરહિત બગાડે છે પણ આ દુષ્ટા, નરાધમે તા કાડીના લાભ વગર પાસ્કાને મહાદુ:ખના ખાડામાં ઉતારે છે. કેટલાંક સ્રીપુરૂષ પાતાના પગ પેસારા પારકા ધરમાં કરીને મહા અના ઉત્પન્ન કરે છે; તે વખતે પુત્રની પિતા પ્રત્યેની ભકિતને નાશ કરે છે; ભાઇ ભાષમાં વૈર ઉત્પન્ન કરાવે છે; વા દપતીના પ્રેમમાં ભંગ પાડે છે. આવા માસા આખર સર્વથી યજાય છે કારણ કે તે સર્પના ભારા સમાન હાઇને પારકામાં વગર કારણે અંટસ ઉત્પન્ન કરે છે. તેએ તપતા રેતીના ઢગલા જેવા હોય છે. પારકા મનુષ્યને આનંદ, સ ંતોષ કે સુખ જોઇને પેાતે બળી રહેલા હોય છે અને પેાતાના સપર્કથી તેઓ બીજાને દહન કરે છે. ડાહ્યા માણસે આવા મનુષ્યાને દૂરથીજ નમસ્કાર કરવા અને તેનું ચલણ પેાતાના ઘરમાં થવાજ ન દેવું. × કાચી બુદ્ધિવાળા પુત્રો કે પતિએ એકદમ ચલિત થઇ જાય છે અને તે માબાપતે કે સ્ત્રીને દોષષ્ટિથી જુએ છે. દુર્જનની ખૂરી શિખવણીથી કેટલાકા માબાપને કાઢી મેલે છે અને નિર્દોષ પત્નીને પીડે છે પરંતુ તેમ કર્યો-પહેલાં વિવેકબુદ્ધિને અનેન્યાયમુદ્ધિને વિચારણા અને નિશ્ચયનુકામ સોંપીને
મલ્હાર. ×
ચલણ થયું જો પરનું ધર્માં, સ્થિતિ ઘરની તે। બગડી જાણે! મેળ વિષે બહુ ભેળ પડે છે, નથી રહેતી બાજી કરમાં;
ધ્રુવ.
''
પર તે પર છે, ઘર તે ધર છે, જુદાઇ જેવી વાનર નરમાં સ્થિતિ. ધરની વાતે ધરમાં શેાભે, જવા ન દેવી અવર જઠરમાં વાવે છે.નિષ ખીજ પરાયાં, સરલ સહેાદરન! અંતરમાં~~ લેશ દ્વેષ પળમાં ઉપજાવે, આપ, મ્હેન, મા, સુત વહુ, વરમાં દુર્લભ મે" તેા ખાટ નિહાળી, અનુચિત આવા પર આદરમાં સ્થિતિ.
ચલણ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
કાઇ પણ વ્યાજખી પગલું ભરવુ' જોઇએ. પકવ બુદ્ધિવાળા પુરૂષ કાઇના રહેવ પર ઢારવાઈ જતા નથી પણ સાંસારિક જીવનની શરૂઆત કરનારા જુવાનિયાઓએ દુર્જનના ઢારપર કદિ પણુ ચાલવું નહિં. તે દુર્જના તે નરકગામી થવાનાં છે પરંતુ તે બીજાને પણ પાપમાં ઉત્તારે છે.
पित्रोः पुत्रस्य कारयेद्यो दंपत्योस्तथाऽरतिम् । भवेद्रोगेण पीडितः प्राप्नुयाद् विषमां दशाम् ॥
જે માબાપ અને પુત્ર વચ્ચે કે પતિ પત્ની વચ્ચે પ્રેમ ઉત્પન્ન કરે છે તે રાગથી પીડાય છે અને ખહુ દુઃખ ભરેલી સ્થિતિને પામે છે; માટે અજ્ઞાન સ્ત્રીપુરૂષોએ આવા અટિત સ્વભાવના ત્યાગ કરીને આત્માનુંજ કલ્યાણ કે પરકલ્યાણુ કરવામાં મન વાળવુ જોઇએ. સપુત્રાનું લક્ષણ શું છે?
उठि मित ब्रह्ममुहूर्तमें, करि शरीर संस्कार; मात पितर पूजन करे, सजि षोडश उपचार. प्रीते चरणोदक पियै, धोइ मातु पितु पाद; जुक्तिसहित जिमाइके, पावन शिष्ट प्रसाद. जुगल पानि पुनि जोरिके, स्तवन करत नित वाहि: ज्यों कउ राधाकृष्णको सेवन करत सदाहि.
'
''
આ ૬ઠ્ઠા શ્રવણુ ખ્યાનમાંથી લીધા છે કે જે પુસ્તક દરેક યુવકે અવસ્ય વાચવુ જોઇએ. ઉપર લખેલા દુહા પ્રમાણે જો પુત્ર આચરણ કરે તે તેને ઘેરજ નવનિધિ અને સર્વ ઋદ્ધિસિદ્ધિ આવી મળે છે. કવિશ્રી દલપતરામની એ કૃતિ સપુત્રીનું નીતિશાસ્ત્ર છે.
नह्यतो धर्मचरणं किंचिदस्ति महत्तरम् । यथा पितरि सुश्रूषा, तस्य वा वचनक्रिया ॥ વાલ્મીકિ રામાયણ.
આ લેકમાં પિતાની સેવા કરવી અને તેના વચનનું પાલન કરવું, તેના કરતાં વિશેષ માટુ ધર્માચરણ નથી. માતાપિતાની સેવાનુ` મૂળ શુ' ?
देव गांधर्वगोलोकान्ब्रह्मलोकांस्तथा नराः । मान्नुवन्ति महात्मानो मातापितृपरायणाः ॥
માતા અને પિતાની ભક્તિ કરવાવાળા મોટા મનવાળા પુરૂષા દેવ, દવે, ગા અને બ્રહ્મલેકને મેળવે છે. કારણ કે
-
पिता हि दैवतं तात देवतानामपि स्मृतम् । હૈ તાત, પિતા એ દેવતાઓનું પશુ પરમદેવત છે. અને—
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
गुरुणा चैव सर्वेषां माता परमको गुरुः ।
સર્વે પૂજ્યેામાં માતા પરમ પૂજ્ય સ્મૃતા છે. આવી રીતે માતાપિતાના જીવન સુધી તેને માન અને સાષ આપવા એ પુત્રને ધર્મ છે અને માબાપના અવસાન પછી પણ તેના સ્મરણને મનમાંથી અળગું કરવુ નહિ; પરન્તુ યાવજીવ તેના યશસ્વી કાર્યો સ્મૃતિમાં રાખવાં; તેની રહી ગયલી ઇચ્છાઓ સપૂણૅ કરવી ( A dutiful son should carry out his parents' dying wishes ). અને તેઓના આષ્ટિ તથા સંમત પથે વિચરવું; કારણકે પુત્રને ધર્મ ભાખાપના ભરણુથી કઇ પણ અંશમાં એછે! થતા નથી પરંતુ ઉલટા વધે છે. તેના મરણ પછી પણ પુત્રને માથે ઘણી ફરજો રહી જાય છે. પુત્રનું પુત્રત્વ પ્રસિદ્ધ કરતાં એક સાઁસ્કૃત કવિ વધે છે કેઃ—
जीवतो वाक्यकरणात् मृताहे भूरिभोजनात् । गयायां पिण्डदानेन त्रिभिः पुत्रस्य पुत्रता ॥
માબાપ જીવતા હોય ત્યારે તેઓની આજ્ઞાનુસાર વર્તન કરવાથી, મરણુ દિવસે બહુ બ્રાહ્માદિને ભાજન કરાવવાથી અને શ્રી ગયાજીમાં પિંડદાનથી એમ ત્રણ વડે પુત્રની પુત્રતા જળવાય છે. માબાપને પશ્ચિમ વિધિ પણ પુત્ર વડે તિરસ્કરણીય નથી. આ ઉપરથી એમ નથી સમજવાનું કે માબાપ જીવતા હૈાય ત્યારે તેને અનેક પ્રકારે દુઃખ દેઇ શકાય અને તેઓના મરણ પાછળ બ્રાહ્મણેાને જમાડવાથી, જ્ઞાતિ ભાજન કરાવવાથી અને શ્રાદ્દાદિક આચરવાથી તેના આત્માને શાન્તિ આપી શકાશે. શ્રાદ્ધ એ માત્ર માબાપના સ્મરણુને લંબાવવા અને તેઓના ઉપકાર તથા સુચરિતનું સ્ફુરણ કરાવવા માટેજ વિહિત છે. મામાપ જીવતા હાય ત્યારે તેનું મુખ પણ દીઠું ન ગમે અને તેઓના ગત થવા પછી લેાકાને દેખાડવા માટે શ્રાદ્ધાદિક ક્રિયા કરવી એ કેવળ નિરર્થકજ છે. એથી ઉભયને લાલ શા? કાઇ માણસને ખૂબ માર મારી અધમુઓ કરી નાંખી છેલ્લે તેની સામે એ હાથ જોડી ક્ષમા માગવી એથી શા ફાયદા હાંસલ થઈ શકે તેમ છે? આવા બાહ્યાચારથી માર મારનારા પાપથી મુક્ત થતા નથી કે માર ખાનારાની પીડા ઓછી થતી નથી. તે તે માત્ર ધા ઉપર મીઠું ભભરાવવા જેવુ થાય છે. માખાપના જીવનને દુઃખેાથી કલુષિત કરનારા કુપુત્ર તેા એ પવિત્ર ક્રિયા કરવાની મહેનત ન ઉઠાવે કે ઉઠાવે તે બધું સરખું જ છે; માબાપની જિજીવિષાને ક્લેશમયી કરવાનું પાપ વદ્મહેવું મણિતિ એના જેવું થાય છે. મહર્ષિ સ્વામી શ્રીદયાનન્દ પેાતાના સત્યાર્થપ્રકાશમાં, જીવતા માબાપની અવગણના કરનારા અને પાછળથી શ્રાદ્ધ જેવી પવિત્ર ક્રિયાની મશ્કરી કરવા જેવુ સાહસ કરનારા પુત્રામાટે આવા ભાવાર્થમાં કહે छे लोगो अपना जीते हुवे मातापिताकी सेवा नहि करते; और मरे पीछे श्राद्ध क्रिया करके, उन्का श्रेय चाहते हैं ! सच तो यही है कि वैसे धूर्त જોગ માત્ર મિષ્ટાન્ન પડાનેજે લિયે યર્થે જામ તે હૈં. વાત ખરી છે. અંતરની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
પૂજ્યતા વગરની બાહ્ય ક્રિયાઓ નિષ્ફળ છે, શ્રાદ્ધાદિક ક્રિયાઓને કેટલાક ઉપેક્ષિત કરવા લાગ્યા છે એ પ્રકાર નિંદ્ય છે, પ્રાચીન કાળના દીર્ધદશી તત્વજ્ઞાનીઓએ અતિ વિવેકબુદ્ધિ વાપરીને એ નિશ્ચય કરે છે કે માબાપ અને પુત્રનો સંબંધ અતિ વિશાળ, ગઢ અને અખલિત છે અને તેથી જ માતાપિતાના મરણ પશ્ચાત્ તેઓનાં સ્મરણને વિશેષ વજન આપવાના હેતુથી શ્રાદ્ધાદિક પ્રશંસનીય પ્રકારની પ્રણાલિકા પ્રચલિત છે. શ્રાદ્ધ એ શબ્દજ કહી બતાવે છે કે તેમાં શ્રદ્ધાનું સર્વ મુખ્ય છે અને શ્રદ્ધા પ્રેમવગર ઉત્પન્ન થવી અશકય. આથી જન્મજન્મના પ્રેમનું કંઈક ગણુ અંશમાં દર્શન કરાવવા શ્રદ્ધાની શુભ સરણિ સાર્થક છે.
प्रेतं पितुंश्च निर्दिश्य भोज्यं यत्मियमात्मनः ।
श्रद्धया दीयते यत्र तच्छाद्धं परिकीर्तितम् ॥ મૃત અને માતપિતાને નિર્દેશીને, આત્માને પ્રિય એવું જે યોગ્ય ભોજન યોગ્ય જનને દેવાય એ શ્રાદ્ધ ગણાય છે. વળી,
यत्रैतच्छ्रद्धया दीयते तदेव कर्म श्राशब्दाभिधेयम् ।
જ્યાં શ્રદ્ધાથી જે દેવાય તેજ કર્મ શ્રાદ્ધ શબ્દ નામે છે. “દિલદિલ” જેને કહે છે એ વાતમાં પ્રેમની એક સળંગ દેરી જાણે બે સ્નેહીના રસપૂર્ણ હદો વચ્ચે આશ્રિત હોય એવી કલ્પના કરી શકાય છે. સ્મૃતિ, પ્રેમ તથા શ્રદ્ધાની અતિ દીર્ધ રજુ માબાપ અને પુત્ર વચ્ચે અવલંબિત છે અને તેજ શ્રાહાદિક સંપ્રદાય વડે સર્વાશે શાભિત છે. આ લઘુ ગ્રંથ જો કે એ વિષયના પ્રતિપાદનોર્થ રચાયેલો નથી તદપિ માતાપિતા તથા પુત્રના સંબંધમાં એ વિષે લગાર પ્રસાર કરવાનું સાહસ અસ્થાને નથી. સંસ્કૃત ભાષાથી સુવિજ્ઞાત થઇ આવા સંદિગ્ધ વિષયના સમાધાન શંકિત મનુષ્યએ કરી લેવાં અવશ્ય છે; કારણ કે અન્ય દેશોના વિદ્વાને પણ એ વાતનું સત્ય જાણવા યોગ્ય બનવા લાગ્યા છે. અધુના એક બે વાક્ય ભટ્ટ મોક્ષમૂલરના અહિં અમે ઉતારીએ છીએ.
"Almost every religion recognises them (Sraddhas ) as tokens of a loving memory offered to a father, to a mother or even to a child, and though in many countries, they may have proved a source of superstition there runs through them a deep well of living human faith that ought never to be allowed to perish.”
Max-Muller's India, What ean it teach us?
લગભગ સર્વ ધર્મો તેઓ (શ્રાદ્ધ)ને પિતા, માતા કે એક બાળકને અર્પિત પ્રેમમય સ્મૃતિના ચિન્હ તરીકે માને છે; અને જે કે ઘણા ખરા દેશમાં તેઓ કદાચ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પર)
વમના મૂળ તરીકે જણાયા હોય તદપિ તેઓમાં જીવતી માનુષી શ્રદ્ધાને એક ગંભીર પ્રવાહ વહે છે કે જેનો કદિ પણ વિનાશ થવા દેવું જોઈએ નહિ.”
મેક્ષમૂલરનું ભારતવર્ષ, તે આપણને શું શિખવી શકે છે? પોતાના ધર્મમાં આવા પ્રકાર નહિ હોવાને લીધે એ મહાશય પિતાને ખેદ પ્રદશિત કરે છે કે –
"I could go a step further and express my belief, that the absence of such services for the dead and of ancestral commemorations is a real loss in our own religion"
હું એક પદ વધારે ભરીને મારી માનીનતા પ્રકટ કરી શકું કે મૃત મનુષ્યને માટેની અને પૈતૃક સ્મરણોત્સવની આવી ક્રિયાઓનો અભાવ એ આપણું પિતાના ધર્મમાં એક ખરેખરો અલાભ છે. એ આપણે ધર્મની ક્ષતિ છે. ”
આવી રીતે અર્વાચીન સુધરેલી પ્રજાના પણ વિચારકોએ (Thinkers) શ્રાદ્ધની ઉપયુક્તતા સ્વીકારી છે. કંઈ ન કરવા કરતાં જરાપણ કરવું એ મહત્તર છે. એજ પસ્મ આદેશ, નિર્દેશ છે. એજ મનુષ્ય ધર્મ અને કર્તવ્ય છે. એજ સુખદ અવધિ છે. •
ધારવા કરતાં આ વિષય વધુ લંબાવે છે. તે એટલાજ માટે કે કોઈ પણ પુત્રના અંતઃકરણમાં આ પુસ્તકના વાંચનથી જે જરા પણ અસર થાય તે તેને કત એક અલભ્ય લાભ સમજે છે અને આ શ્રમનું યત્કિંચિત્ સાર્થક્ય તે તેમાં માને છે. માબાપની વાણી વગર વિચારે પણ મુખમાંથી નીકળી જાય તે તે પુત્રે ઝીલી લેવી આવશ્યક છે; કારણ કે માબાપના પ્રત્યેક શબ્દમાં સુધા અવે છે. પંચ તંત્ર પુસ્તકના પંચમ તંત્રમાં એક નાની કથા છે કે એક બ્રાહ્મણ જ્યારે પ્રોજનવશાતુ બીજે ગામે જવા નીકળ્યો ત્યારે તેની માએ કહ્યું કે “દીકરા, કોઈ સાથે લઈને જાઓ” પુને જવાબ આપ્યો કે “માતા! બીજો કોઇ સાથ મળે તેમ નથી તું બહી મા, હું એકલો જઈશ” પુત્રને જવાને નિયો સાંભળી માતાએ પાસેના કૂવામાંથી એક કટ (કરચલે ) આણું આપી કહ્યું “જે કઈ સાથ નથી તે આ કેકેટ પણ સહાય રૂ૫ થશે”પુત્રે માતાનું મન રાખવા તે કર્કટને એક પાત્રમાં કપૂર સાથે રાખ્યો અને તેને લઇને ચાલી નીકળે. બપોરે તાપથી વ્યાકુળ થઈને એક ઝાડ નીચે તેણે શયન કર્યું. તે ઝાડના કટરમાંથી એક સર્ષ બહાર આવ્યો. તેણે કરને સુગંધ આવવાથી કપૂરટિકા (પુરની ગાદી) નું જીવહાલૌલ્યથી ભક્ષણ કર્યું. અંતસ્થિત કટ સને ત્યાં જ માર્યા કારણ કે –
बजलेपस्य मूर्खस्य नारीणां कर्कटस्य च । एको ग्रहस्तु मीनानां नीलीमचपयोस्तथा ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૩ )
વલેપ, મૂર્ખ, નારી, કરચલો, માછલી, ગળા અને દારૂ પીનારની સાથે એકજ વખતને સંસ્પર્શ બસ છે. (તેઓના પંજામાં એક વખત આવ્યાકે શ્રી શકાતું નથી.
પુત્રે જાગીને જોયું તો જણાયું કે માતાએ આપેલ તે કર્કટની હાજરીથી પિતાના પ્રાણ બચ્ચા હતા.
આ પરવી સાર એ લેવાને છે કે માબાપનું વચન ઉત્થાપવું નહિ તેઓ જે કઈ બેલે તે કંઇ પણ તત્વવાળું અને હિતકર હોય છે. જે તે બ્રાહ્મણે માના વચનને ધિક્કાર કરી કર્કટ વગર પ્રયાણ કર્યું હોત તો અવશ્ય તેનું મોત થાત. વળી તેની માતા કંઈ સર્વોત્તર્યામી થઈ નહોતી આવી છે તે ભવિષ્ય બનાવેને જાણે. પણ:
ડાહી માના સાથી ખાડેલે રસ્તો હજારે કુશળ ભેમિયાના બતાવેલા રસ્તાથી વધારે સીધો અને કાંટા તથા કાંકરા વગરને છે,
હાથમાના મુખમાંથી પડતો બોલ હજાર ગુણવત ગુરૂઓના ઉપદેશથી વધારે ઉપદેશનું અમૃત પાના અને દીર્ધકાળના જીવનને નિભાવનારો છે, - ડાહી માની દેખરેખ હજારે રક્ષકેની દેખરેખથી વધારે આશીવદ આપનારી અને નિર્ભય છે,
શિક્ષક પાનું ૧૪૦-૧૪૧. . માતાપિતાના વચને સામે પ્રત્યુત્તર દેવું નહિ કે દલીલ પણ આપવી નહિ એ આર્ય ધર્મ છે. ભલે માબાપનું વચન મૂર્ખતા ભરેલું હોય તદપિ જનમંડળ જાણે તેમ તેઓને હલકાં પાડવા નહિ કે તરછોડી નાખવા નહિ કિન્તુ ખાનગીમાં તેઓને નમ્રતાપૂર્વક કહેવા લાયક વચને કહેવાં. માબાપ શિખામણું આપે ત્યારે
એઓ શું જાણે! એને તો બકવાની ટેવ પડી છે” એવો ભાવ પણ મનમાં ન લાવે; કારણ કે આપણાથી વયે, જ્ઞાને, અનુભવે અને વિચારે મોટા એવા ગુરૂ, માતા, પિતાદિના વચને કે ઉપદેશો ઘણીવાર એવાં હોય છે કે જેનું તાત્પર્ય કે કારણ આપણે પ્રથમ જાણી શકતા નથી, કારણ કે આણું વય નાનું, જ્ઞાન ઓછું, અનુભવ થોડે, અને વિચારશક્તિ શુદ્ર હોય છે પણ માત્ર પરિણામદશ થઇને આજ્ઞાનુસાર વર્તન કરવું અને જ્યારે ફળ મળે ત્યારે જાણી લેવું કે તેઓની વાણીમાં કેવડું મોટું ગૂઢ માહામ્ય સમાવિષ્ટ હતું. તેઓના હુકમને જરાપણ વિલંબ કે વિચાર વિના નિરંતર શ્રેયકર જાણી, અધીન થવું. मातपिता गुरु प्रभुकी बानी, बिनहि बिचार करिय शुभ जानी ।
તુલસીદાસકૃત સમાયણ, * શિક્ષક અથવા સંસાર સાગરને રસ્તો દેખાડનાર દીવે. મૂલ્ય રૂ.એ. કર્તા વૈદ્યકવિ દુર્લભ સ્થા, ધ્રુવ. ઋષિવિદ્યા આશ્રમ ગિરગામ મુંબઈ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૪ )
તુલસીદાસજી ઉપદેશે છે તેને પણ ભાવાર્થં ઉક્ત કથનને મળતાજ છે. ઘણીવાર આપણામાં કહેવત ચાલે છે તેમ “સાઠે બુદ્ધિ નાઠી!' એ પ્રમાણે વાવૃદ્ધ માબાપા પુત્રાને વિશ્વરૂપ અને અસરલ થઇ પડે છે તેમાં પુત્રના પ્રારબ્ધની વાર્તા છે પરન્તુ પુત્રે તેથી પેાતાની ફરજ (Duty) ને ત્યાગ કરવા જોઇતા નથી. ભલે માબાપ માબાપનું કર્મ ત્યાગ કરે પણ પુત્રાએ પુત્રત્વ બરાબર ખજાવવું જોઇએ; કારણકે જે જેના ધર્મમાંથી વ્યુત થાય છે તેને તે ભેગવવું પડે છે. દરેક પ્રાણીએ પાતાની કર્તવ્યતા સ ́પૂર્ણ રીતે બજાવી હેાય તે તેને પછી શાક કે ભયના હેતુ નથી. હરિશ્ચંદ્રે અસ્તુલિત દુઃખ સહન કર્યા પણ પોતાનુ પ્રતિજ્ઞાપાલન કયારે ત્યાડ્યું હતું....! માટે માખાપ કષ્ટકર કે વિશ્ર્વકર હાય એ સુપુત્રાની એક પ્રકારની ઉચ્ચતમ કસોટી છે અને એ કસાટીમાં પાર પડનાર પુત્ર અમર કીર્તિ મેળવે છે. જો વિશ્વામિત્ર વડે હરિશ્ચંદ્રની કસેાટી ન થઇ હાત તા હરિશ્ચન્દ્ર ગમે તેટલા સત્યવાદી હાવા છતાં, દુનિયા તેને તેના મરણ પછી તેવેા જાણત, પણ ખરી કુ? માટે સેાટી પર થવુ એ પણ મનુષ્યનું મહા ભાગ્યદ્વાર ખુલ્લુ થયું` સમજવું. ધર્મનું અનુષ્ઠાન કરતાં ભલે દીન થઈ જવાય, ભલે શત્રુઓ નિંદ્ય કરે, ભલે આયુષ્ય કે દેહને હાનિ પહેાંચે પરન્તુ તે એક માટામાં મોટું જરામ ગણાશે, તેમજ સુપુત્રા માબાપની સેવા કરતાં ભલે શિથિલેન્દ્રિય ખતે, કેટ અનુભવે, ભયભાંત થાય, આપમાં આવે તથાપિ તે મહાકલ્યાણને અંતમાં પ્રાપ્ત કરવાના છે.. તેઓને ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે આશ્વાસન આપે છે કેઃ— पार्थ, नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते ।
नहि कल्याण कृत्कश्चिद्दुर्गतिं तात गच्छति ॥
કે અર્જુન, આ લાકમાં કે પરલોકમાં ધર્મ આચરવાવાળા પુરૂષ નાશ પામતા નથી; કારણુ કે હું તાત, કલ્યાણુના કરવાવાળાની દુર્ગતિ કેમ સભવે ? અર્થાત્ તે સદ્ગતિનેજ પામે છે.
માબાપના ધિક્કાર કરવાથી કે તેને ત્યાગવાથી કુપુત્રા ભલે થોડા વખત પૂર્વ સંશ્રિતના પ્રભાવ વધુ સુખ અનુભવે, કિન્તુ અંતમાં તે અનિવાર્ય સÖકટ અને પરાભવને પામે છે અને તેના નાશ થાય છે. પરમકૃપાળુ પરમેશ્વર તેને સદ્ધર્મમાં પ્રેરે અને તે માબાપની સેવા કરી આ નશ્વર દેહુ વડે અગળ કીર્તિ સપાદિત કરે એ ઇચ્છા, અપેક્ષા અને આકાંક્ષા છે.
यदि नित्यमनित्येन निर्मलं मलवाहिना । यशः कायेन लभ्येत तत्र लब्धं भवेन्नु किम् ||
વિનાશી અને મળથી ભરેલા આ દેહવડે જે અવિનાશી અને નિર્મૂળ જાતિ પ્રાપ્ત થાય તાપછી અન્ય પ્રાપ્ત કરવાનું શું રહ્યું? તથાસ્તુ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ )
પરિશિષ્ટ પ્રકરણ.
(માખાપાએ અવશ્ય થાચવા યોગ્ય ).
માતાપિતાનું ગારવ કેટલું ઉત્તાન છે એ વાચકથી સહેલ વિદિત થઇ કર્યું હશે. કેટલાક પાઠકા આ પુસ્તકના અહીં લગીના ભાગનું વાચન કરીને એવા અનુમાનપર ન આવે કે “ લેખક કેવલ એકજ બાજુએ દારવાઇ ગયા છે અને તેણે અનુભવ દ્રષ્ટિના ઉપયોગ કર્યાં નથી; ” તેને માટે અત્ર અપ ઉલ્લેખ અવસરાપેક્ષિત છે.
એક કડવી ફરજ.
માતા પિતા પુત્રવર્ડ પૂજનીય છે એ વાત અક્ષરશઃ સત્ય છે; પર’તુ એક માનવજાતિ તરીકે માતાપિતામાં કેટલાક દાષા હાય તા તે અસ્વાભાવિક નથી. આપણા આર્યસંસારમાં કેટલાક ગ્રામ્ય વિચારવાળા માતાપિતાઓની વર્તણૂકથી પુત્રાદિકને બહુ સેસવુ" પડે છે એ થોડાકાથીજ અજાણ્યું હશે. અતિ ભક્તિવાળા અને સરલ હૃદયના પુત્રાનું પણ ‘પણ ' મુકાવનારા માતાપિતા પેાતાનાં અજ્ઞાનને વશ થઈ સજ્જન પુત્રને પણ કલેશ કરાવનારા થઇ પડે છે, એવુ આયૅસ સારને બારીકીથી નિહાળનારા લોકા સારી જાણે છે. આ લેખ એકપક્ષી ન ગણાય અને સ્વચ્છંદે વર્તનારા માખાપાને પણ જરા જેટલા મેધક થઈ પડે તે માટે કુટિલ માતપિતાની કેટલીક નિંદનીય પ્રવૃત્તિ ઉધાડી પાડવાની કડથી ફરજ અમે માથે લીધેલી છે. આ સંબધી ગાણુ અંશમાં કેટલાક ઇસારા પૂર્વભાગમાં થઇ ગયેલો છે. કિન્તુ આજકાલ અજ્ઞાનને લીધે સદય અને પરહિત તત્પર પુરૂષો અને સ્ત્રી પણ ક્રૂરતાનાં કામા કરવાને અચકાતા નથી એ ધ્યાનમાં લઇ પુનઃ એ વિષે વિશેષ વિવેચન વાસ્તવિક ધાર્યું છે, સાસુ કે સસરાના અત્ય ́ત ત્રાસ કે જુલમથી અનેક પુત્ર વધૂઓની માહી સ્થિતિ આપણા સાંપ્રત સસારમાં થાય છે. એ કેટલું ફ્લેશકર છે? માતાપિતાની ગમે તેવી દુષ્ટ ચાલ સહન કરવી ’એવી શુદ્ધ વૃત્તિવાળા કેટલાક સુપુત્રાની ભક્તિના ગેર વ્યાખ્ખી લાભ લેનારા અજ્ઞાન માબાપા પણ પૂરા ઠપકાને પાત્ર છે અને મારા માબાપા ન્યાયી છે; તે ગેરવ્યાજમી પગલું બનતા સુધી ભરે નહિ ’” એવા દૃઢ વિશ્વાસવાળા પુત્રાની મા સાસુ સસરાવર્ડ અહુધા પીડાય છે અને તેમાંની કેટલીક નરક યાતના હલેાકમાં ભાગવીને પરલાક પ્રવાસ કરતી થઇ છે એવા પણ બનાવા આજકાલ નવા નથી. સાસુસસરાના જુલમને ભેગ પડેલી અનેક અબળાઓ, અસલ સટાને સહન કરનારી અનેક સુશીલા, પતિને માઠું લાગશે તેવા ભયથી દુઃખના ચક્ર નીચે કચડાવાનું પસંદ કરનારી સાધ્વી આર્ય, માવડીયા અને મૂર્ખ ધણીને પનારે પડેલી નમ્ર ફુલવધુએ, ઉમ્બંખલ, વ્યસની અને પેાતાનું કંઈપણ ન સંભળનાર,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
બેશરમ, કાળા કાગડાઓને કોર્ટે બંધાયેલી સલજજ શુભ્ર હંસી અને અંતે કઈ સહાયક ન જોઈ તથા અખિલ જગતને દુઃખમય અને ક્રૂર અનુભવી યમરાજને શરણું જનારી સદ્ગુણી સુંદરિયના છુપા અંતઃકરણના શાપથી, એકાંતમાં પત્થરને પીગળાવે તેવા રૂદનથી, ઊણે નિશ્વાસે અને આંતરડીની કદુવાથી આ ભારતવર્ષ આજે કલુષિત થયો છે. આહાહા! માબાપો પોતાના પુત્રને પરણાવી પિતાની પુત્રવધૂઓ પ્રત્યે માયાભરી વર્તણુક ચલાવવાને બંધાય છે તેજ માબાપ ગમે તેવા દુષ્ટ પ્રકારો જવામાં અચકાય નહિ એ કેવી નીચતા દર્શાવે છે? માતા પિતાનું મહત્વ બતાવનારા આ ગ્રંથમાં તેઓની વિરૂદ્ધ કંઈ પણ લખવું એ છે કે કેટલાક પદ્ધતિ પ્રવર્તક જનોને નવાઈ સરખું લાગશે પણ ન્યાયબુદ્ધિની આજ્ઞા પાળનારા લોકની દષ્ટિમાં આ ગ્રંથ અપૂર્ણ ન ભાસે તેટલા સારૂ અમારે અત્ર કેટલાક કઠિણ શબદોને પ્રયોગ કરવો પડ્યો છે. સારા માબાપોએ કેટલી અને કેવી ભૂલો કરતાં અટકવું જોઈએ?
અમારા છોકરા મર્યાદશીલ નથી. બેશરમ છે. ઉદ્ધત છે” ઇત્યાદિ શબ્દ આપણે ઘણુ માબાપને મોઢેથી શ્રવણ કરીએ છીએ. ઘણી વખતે પુત્ર દેષપાત્ર હોય છે તે ઘણી વાર માબાપો પણ ભૂલ કરે છે. કેટલાક ગૃહસ્થાના ઘરમાં સાસુ કે વહુ પુત્ર કે પિતા વચ્ચે સતત અભાવ અને અપ્રીતિ કાયમ રહે છે, કેટલાક સુપુત્રને એવો સિદ્ધાન્ત હોય છે કે “માબાપની સામું થવું જ નહિ અને તેઓનું દિલ દુખાવવું નહિ” પણ માતાપિતાની અને આડી અને અન્યાયયુત્ ચાલેથી તેવા સહનશીલ પુત્રોને પણ માબાપને કહેવાની કઈ કઈવાર ફરજ પડે છે. આવી ભૂલ ન થાય તે માટે દરેક શાણું અને સમજુ માબાપે સાવચેતી રાખવાની છે. ઘણી અજ્ઞાન ધશ્રુઓ પોતાની પુત્રવધૂઓને જમાડવામાં વા તેને ઘટતી છૂટ આપવામાં બહુ સંકેચ ભાવ બતાવે છે અને તે મૂખ તે વિચાર કર્યા વગર પોતાના ઘરના શણગારરૂપ એવી વહુઓના ભાઇ ભાંડુને નિર્જીવ બાબતમાં ભાંડે છે. આ કેવો ધિક્કારવા યોગ્ય આચાર છે ? શું પિતાની પુત્રવધુને નફટ, નભાઈ, ઉલ્લેર, ગોધ એવા અઘટિત શબ્દો વડે સંબોધવાનું કાર્ય સાસુઓને સોપાયેલું છે? નહિ સાસુ એ પિતાની પુત્રવધૂને એક મહાન અધ્યાપક છે. સાસુઓએ પુત્રવધૂઓમાં ઉચ્ચ વાસનાઓ તથા હિતમિત શિક્ષાઓ રેડીને તેઓને આ સંસારની આડકતરી જંજાળમાંથી નિર્ભય પાર ઉતારવાનું જ્ઞાન આપવું જોઈએ. એક શાણું સાસુ એક સુશીલ વહુની પરમ માતા છે. જ્યારે બીજી ટુંકા મનવાળી અણસમજુ સાસુ ગમે તેવી વહુને પણ સંસાર અધોગતિએ લઈ જાય છે. સ્ત્રી પુરૂષ દંપતીને લાયકને આનંદ મેળવતા હોય કે તેઓ વાર્તાવિનોદમાં નિમગ્ન હોય ત્યારે જે માતા કે પિતા હૃદયમાં ઈર્ષ્યાને અવકાશ આપે છે તે કેવલ તેઓના વિચારની તુછતા પ્રકટ કરે છે અને તેઓના સાંકડા દિલની સાક્ષી આપે છે. આશ્ચર્ય છે કે જે માબાપો પિતાના પુત્રના લગ્ન પ્રસંગે આ જેવું સુખી અને સતેજી રહે એવી ભાવનાનું પિષણ કરે છે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭)
તેજ માબાપ થોડા સમયને અંતરે તે જેડાને દાંપત્ય પ્રેમ જોઈને દ્વેષદાહથી બળી જાય છે. આનું કારણ બીજું કંઈ જ નહિ પણ અજ્ઞાન અને લઘુચિત્તતા છે. વ્યાવહારિક પ્રસંગનુસાર સ્ત્રી પુરૂષોને અન્યોન્ય સંવાદ કરતા જોઈ ને માબાપ તેઓ પર મર્યાદા ઉલ્લંઘન કરવાનો આરોપ મૂકે તો તે હૃદયદૈબૈલ્ય અને અન્યાયને એક પ્રકાર નહિ તે શું? પુત્રવધૂઓનું ગજું વિચાર્યા વગર તેમને શકિત ઉપરાંત કામ સોંપનાર માબાપે પક્ષપાતી નહિ તે શું ?
કેટલાક ઘરમાં તે વળી જગલી રીત રિવાજો પ્રવર્તમાન હોય છે તું આટલું કામ કરશે તે તને ખાવાનું મળશે” એવા સાસુના પિતાની જ વહુ પ્રત્યેના શબ્દ આર્યસંસારની કેટલે દરજજે કથળી ગયેલી સ્થિતિનું ભાન કરાવે છે ? હદ વગરનું કામ અને પેટ પૂરતા અને અભાવ” એ બે કારણો એકઠા થઈ ગરીબ વહનો તે વગર મેતે પ્રાણુત લાવે છે. જે કદાચ પુત્ર પિતાની સ્ત્રીના વ્યાજબી શબ્દને માન આપીને ચાલે છે તે પણ માબાપ તરફથી પ્રસંગોપાત તીવ્ર આક્ષેપ તે તેના પર ચાલુજ હેય છે. “બાયડીને આધીન! ભડે!” એવા ઉપનામની વૃષ્ટિ પણ બહુજ ઉદારતાથી કરવામાં આવે છે !!! આવા વિસ્મયકારક વ્યતિક એક ન્યાય અને સદાચરણ પુત્રના મધર્મોમાં પણ આવેગ અને ઉદાસીનતા ભરે છે અને તેના ચિત્તમાં પોતાના માબાપનું ગૌરવ ન્યૂનતાને પામે એ પણ સહજ છે. જે માબાપની જ હઠીલાઈ કે ગેરવ્યાજબી ચાલથી પુત્ર છે પુત્રવધએ રીબાતા હોય અને તેમાંથી કલહ જન્મ લે તે ભાર મૂકીને કહેવું. જોઈએ કે એવા સંજોગોમાં પુત્ર કરતાં માબાપ વિશેષ દેષ અને ઠપકા પાત્ર છે.
સાસુ સસરાઓની સામાન્ય અયોગ્યતા આ મુદ્દો બહુ ઉંડે છે. તેવું કિંચિત વર્ણન અત્ર ઉપપન્ન છે.
જેમ પુત્રે પિતાના માબાપ પ્રત્યે કેમ વર્તવું તે જાણવું જોઈએ તેમ માબાપએ પણ પોતાના પુત્ર તથા તેની પત્ની સાથે કે વર્તનક્રમ ચલાવો તેથી વાકેફ થવાની જરૂર ભૂલવી નહિ જોઈએ, જો કોઈ પણ પિતાની ફરજમાં સ્મલિત કરે છે તે તેનું પરિણામ વખત વીતતાં સમગ્ર કુટુંબના નાશમાં આવે છે. આવી હાનિ ન ઉદ્ભવે તે અગાઉ પુત્રે, પિતાએ, માતાએ કે વધૂએ નીતિપથે વિચારવાને યત્ન કરવો યુક્ત છે.
હવે સામાન્ય રીતે મા અને બાપની અનુક્રમે સાસુ અને સસરા તરીકે જે “ કેટલીક અયોગ્યતા છે તે આ.
(૧) ગૃહની નિર્જીવ બાબતોને મોટું રૂપ આપવું. (૨) નણંદે કે દિયરને સ્વચ્છ દે વર્તવા દેવા. (૩) હેરણ હેરવાં. (૪) ઉશ્કેરણ થવી,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૮ )
(૧) કોઈ પણ બાબતેને મોટું રૂપ આપવું એ તે એક માનવ જાતની ચાલતી આવેલી ખામી છે. કોઇવાર દેષને લીધે, કેઈવાર થોડા સમયને માટે દેખાતા લાભને લીધે તો કોઇવાર કેવળ લખી વૃત્તિને સંતોષ આપવા માટે પ્રાપ્ત પુરૂષો નાની વાતને મોટી વા મટીને નાની બનાવી એક પ્રકારને અજ્ઞાન ભવ આનંદ મેળવે છે. આવી લાલસા નિરૂઘોગ જનોમાં ખાસ કરીને વ્યાપ્ત જણાય છે. પારકાઓનાં છિદ્ર શોધી કાઢી તે છિદ્રો બીજા પાસે વ્યક્ત કરવાનો રિવાજ આ દેશમાં નવો નથી. સાસુઓ કે જેઓ પિતાની પુત્રવધૂઓના પરિચયમાં દિવસને લગભગ આખો ભાગ રહે છે તેઓ ઘણીવાર પિતાની વહુઓને નિર્જીવ જેવી બાબતોમાં ટાંકવા તથા વહુની લાગણી ઉશ્કેરવામાં પિતાની વડાઈ માને છે. જે વાત કંઇ પણ નુકસાન વગર જતી મૂકવા જેવી હોય છે તેને એક વિવાદવસ્તુનું રૂપ આપી કલિન વિષમય બીજનું આરોપણ કરાય છે કે જેના કડવાં ફળ ઘરનાં બધાંને ન્યૂનાધિક ચાખવાં પડે છે.
(૨) કેટલાક ઘરોમાં દિયર કે નણંદનું જોર બહુ વર્તે છે. પિતાની મા જીવતી હોય છે અને તેથી તેઓ ભાભી પર સરદાર ચલાવવાની દરેક પિરવી કરે છે. તેમાંની કેટલીક બાળલગ્નના સપાટામાં આવેલી વિધવા નણંદ તે હદ બહાર સુધી પોતાની હકુમત એક નવા ઘરમાંથી એક નવીસવી આવેલી બાળાપર બેસાડવાનો પશે લઈ બેઠેલી હોય છે. * બહુ મોઢે ચઢાવેલા દિયરે પણ પિતાને પોકળ રૂઆબ તેનાપર બેસાડવાની તજવીજ કરે છે અને બાપના વા માના કાન ભરી પિતાની બાતૃજાયાપર અસત્ય દોષારોપણ કરે છે. આવા દબાણ નીચે આવેલી સ્ત્રીઓના પતિયો જે સહસા કંઈ પગલું ભરે તો તેમાં વસ્તુતઃ કારણભૂત કોણ છે તે સહજ સમજાય તેવું છે.
S(૩) માબાપોની ત્રીજી અયોગ્યતા હેરણું હેરવાની છે. આવા માબાપ કાતે ઘણુંજ જૂના વિચારના હોય છે; વ સંશયી બનીને તેઓ પિતાના પુત્ર અને પુત્રવધુને એકાંત આનંદ ગુપ્ત રહીને જુએ છે. આ રીતિથી માબાપોની અધમતાને અવધિ આવી રહે છે. આર્યસંસારને કલંકિત કરનારી આ કેવી મલિન પ્રણાલિકા?
(૪) અનેકના સંસાર આજકાલ ધૂળધાણી થાય છે. કેટલાક ભ્રષ્ટ ગૃહસ્થાશ્રમીઓ અકથનીય દુઃખના કાદવથી કલિલ થયા છે. વિષમ વયવાળા દંપતીઓમાં પ્રીતિના અભાવે અનાચાર પ્રવર્તે છે. કેટલાક લેકે સ્ત્રીઓના નામની પિક મૂકે છે. કેટલીક અબળાઓ પુરૂષને ધિક્કારે છે. લેક્ટોના વિકારો ઉપશમ પામવાને બદલે ઉશ્કેરણીને અધીન થયા છે. સામાન્ય જનરૂચિ અનેક દોષમયી છે.
રા.રા. રણછોડભાઈકૃત “લલિતા દુખદર્શકમાં કજીયાબાઇનો પ્રવેશ, ઉક્ત વાત ન મનાય વા સમજાય તે, વાચી જોવે,
$ પતિ પત્નીની ખાનગી વાતો સાંભળવી કે છૂપાઈને તેઓનાં ચેષ્ટિત જેવાં એને “હરણ હેરવાં’ એમ કહે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
.
કારણે ઘણાં છે. પ્રઢ વિવાહપ્રત્યે અણગમો હેવાથી દુસ્તર આપજદમાં ઉતરી પડાય છે તેનું ભાન રહેતું નથી. અપ્રસ્તુતમાં ન ખેંચાતાં એટલું જણાવવું ઉપયુક્ત થશે કે સામાન્ય અજ્ઞાન એ સાંપ્રત ભ્રાંતિનું મૂળ છે. સ્ત્રીસમાજની અવિદ્યા આર્યસંસારના ગમે તેવા મજબૂત પાયાને ખસેડી પાડવામાં સમર્થ થઈ છે અને થાય છે. કેટલીક માતાઓની શીખવણીથી ભેળી પુત્રીઓના સંસાર સુખ લુપ્ત થયાં છે. કેટલીક સાસુઓએ પુત્રના ગૃહસ્થાશ્રમમાં કેર ફેલાવ્યું હોય છે. કેટલાક પિતાઓએ પુત્રની સહનશીલતાને અઘટિત લાભ લઈ, પિતાના ઉત્પન્ન કરેલા બી જપર કુહાડાના ઘા કર્યા છે. કેટલીક નંનાદએ ગૃહમાં દેષ અને ઈષ્યના પ્રવાહ વહેવડાવ્યા છે. આ રીતિકે આપણ આધુનિક સંસારમાં કેટલાક સડે છે કે જેને દૂરી કાર સત્વર વિધેય છે.
આજ્ઞાપાલક સંતતિ કેમ થતી નથી? આ એક નિગ્નપ્રશ્ન છે. ઇચ્છા પ્રમાણે સંતતિ ન ઉત્પન્ન થાય તે તેમાં ધણ ખરો દોષ જનક અને જનની ઉપર મૂકી શકાય તેમ છે. વિષમ સ્વભાવના દંપતીઓ સારા સ્વભાવની સંતતિ ઉદ્દભૂત કરવાને લાયકના નથી. જે સમાગમ સમયે ઉચ્ચ તથા સદ્દગુણ પુરૂષોનાં સુચરિતા પતિ આરતો નથી અને પત્ની પિતાના ચિત્તમાં, કુળવતી નારીઓનાં પ્રભાવશીલ પ્રકટીકરણ ખડો કરતી નથી તો તે દંપતીના એકાદની પણ ઉદાસીનતા (indi fference) સુયોગ્ય સંતાનની પ્રાપ્તિમાં અનેકશઃ વિઘકર થઈ પડે છે. આટલા માટે ઓજસ્વી અને ગુણવાન પુત્ર વા સુલક્ષણું અને સાધુ પુત્રીની વાંછના કરનાર દંપતીએ સંગ સમયે બહુ અવધાનપૂર્વક વર્તન કરવું અને તેવા આવેશના અવસરમાં ઉદ્ભૂખલ મનોવૃત્તિને નિયમમાં રાખી, કામધર્મને યોગ્ય બાલક કે બાલિકાને જન્મ આપવામાં, પરિણામરૂપ કરવો.
દંપતીએ પરસ્પર બહુજ પ્રેમપુરસર વર્તવું જોઈએ, કારણ કે પુરૂષ વા સ્ત્રી જે અનુક્રમે પરકીયા કે પરકીય પ્રત્યે અનુચિત અનુરાગ ધરાવનાર હોય તે તે દંપતીની અયોગ્યતા, સંતાનની વર્ણસંકરતામાં પ્રકટિત થાય છે. આ વિષયે આજાનુબાહુ અને શ્રીકૃષ્ણ પરમાત્મા પ્રતિ વક્તવ્ય કર્યું છે કે –
अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलनियः ।
स्त्रीषु दुष्टासु वाष्र्णेय जायते वर्णसंकरः। હે કૃષ્ણ, અધર્મના અભિભવથી સારા ઘરની વહુ દીકરીઓ બગડી જાય છે. હે ભગવન, સ્ત્રીઓ દૂષિત થવાથી વર્ણસંકર પ્રજા ઉત્પન્ન થાય છે.
गी० अ०१ श्लोक ४१. ભલે એકલી સ્ત્રી દૂષિત હોય અને પુરૂષ પત્નીવ્રતવાળો હોય, તે પણ પ્રજા સંતોષપ્રદા થતી નથી; એવા અનેક દાખલા નજરે પડ્યા છે. વળી પુરૂષનું વર્તન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૦) દોષવાળું હોય અને સ્ત્રી શુદ્ધ હોય તો પણ કેટલેક દરજે સંતાને ખરાબ નીકળે છે, અને માબાપની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરનારા તથા તેમને દુખ દેનારા બને છે. કેઈ વખત જ્યારે બાલ્યાવસ્થામાં પ્રજા પિતાના ઘરમાં કલહ કે મારફાડના બનાવે જુએ છે, માબાપને અસત્ય ભાષણ કરતા, પ્રજ્ઞાપરાધ આચરતા, ચેરી કરતા કે અનીતિમય વર્તન કરતા નિરખે છે ત્યારે તેની અસર તે પ્રજાપર બહુ તીવ્ર અને શિધ્ર થાય છે. આ સંતાનોની ભક્તિ ઓછી કરે છે એટલું જ નહિ પણ તેથી સંતાનોના હૃદયમાં નીતિની ઊંચી છાપ પડતી નથી. આ આપણી સામે શો ભેદ ખુલે કરે છે? એ આપણને સુનિયત બતાવી દે છે કે પુત્રો ખરાબ થાય કે સારા થાય તેને કેટલેક આધાર માબાપની વર્તણુકપર પણ રહે છે ખરો. જેમાં એક બિલોરી કાચના પ્યાલામાં જે જે રંગો ભરીએ તે તે રંગે આપણને વ્યક્ત થાય છે તેમ બાળકના અંતઃકરણમાં પડેલી જૂદી જૂદી છાપ અને થયેલી સમય સમયની અસરે મોટપણે દશ્યતાનું રૂપ ધારે છે. આ પરથી સમીક્ષણ થઈ શકશે કે માબાપોએ પણ, જીતેંદ્રિય રહેવું, વ્યસનની લતમાં ન પડવું, ક્રોધ ત્યાગવો, મનઃશ તિ જાળવવી, સમતલપણું (Equilibrium) ન ખાવું, સંસર્ગજન્ય રોગોમાં ન ફસાવું અને પ્રમાદી થવાની ટેવ ન પાડવી; કારણ કે માબાપના કેટલાક અવગુણો અને રોગે સંતતિમાં પણ અવતરણ કરે છે અને એથી નિર્દોષ પ્રજાને સદોષ માબાપોના અકર્તવ્યથી ઉપજતા દુઃખકર પરિણામને અનેકવાર ન્યુનાધિક અંશમાં અધીન થવું પડે છે. ભારતવર્ષની પરતંત્રતા. તેનાં કેટલાંક ઉડાં કારણેપર દષ્ટિપાત.
મથાળું વાચીને કોઈને લાગશે કે હિંદની પરતંત્રતા અને પુત્રધર્મ વચ્ચે છે સંબંધ? પણ અત્ર કથનીય છે કે આ દેશની અવનતિ સાથે પુત્ર ધર્મને જેટલું લાગતું વળગતું છે તેટલું બીજા કોઈ વસ્તુને નથી. વખત બહુ બારીક આવતો જાય છે અને જશે. મનુષ્ય એવી સ્થિતિએ પણ પહોંચવાને છે કે જે સ્થિતિમાં “ સવાશેર કાંસાવાળો શેઠ કહેવાશે !” અને ભૂમલપર વહેતીયા માણસે પિદા થશે. આ શું દર્શાવે છે અને કયા કારણને આભારી છે? એક તત્વદર્શકે કલ્પના કરી છે કે માનવ મંડળ પુણ્યભૂમિકાથી દિવસોદિવસ સરતું જાય છે અને અનાચારની ભૂમિકામાં પ્રવેશ કરવાનું શીખે છે. જે એ વિચારકની આ કલ્પના ખરી હોય તો આપણને જરા પણ આશ્ચર્ય પામવાનું કારણ નથી કે માનવ વ્યક્તિ અન્તમાં અપરિહાર્ય દુઃખને અનુભવ કરવાની.
આપણે જેમ નાની નાની ફરજને ભૂલતા જઈએ છીએ, તેમ તેમ મોટી મા મોટી ફરજો પણ વિસારે પાડવાની આપણને ટેવ પડતી જાય છે. જન્મદાતા માતાપિતાની સેવા જ્યારે આપણે ભૂલી જઈએ ત્યારે આપણી જન્મભૂમિ કે જેને પણ વિજોએ માતામાં ગણાવી છે તેની સેવા કરવાને આપણે કેમ સામર્થ વંતા થઈએ ? આ દેશ પરદેશવાસિયો વડે પરાજિત થયો તેનું મૂળ કારણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૧)
આપણામાં સ્વદેશસેવાને અભાવ છે. આપણુમાં આવા પ્રકારની પ્રીતિને ઉદ્દભવ નથી થતો એનું કારણ એ છે કે આપણે આપણું પિતાના માતાપિતા પ્રત્યે પ્રીતિ રાખવાનું ભૂલી ગયા છીએ. જ્યાં સુધી મનુષ્યકેટિ એકબીજામાં પ્રતિભાવ ન રાખી શકે ત્યાં સુધી તે કોઈ કાળે પણ સમવિચારવાળું મંડળ બની ન જ શકે. આ એક સુષ્ટિને સાધારણ નિયમ છે કે નાની વસ્તુઓ ઉપરથી મોટી વસ્તુઓ પર જવાય છે. પ્રથમ માતા પિતા પ્રત્યે ભક્તિભાવ રાખ્યાથી સ્વદિશ ભક્તિ એની મેળે જ છુરાયમાન થવાની, આ વાતને જીવતે દાખલો જીપને પૂરો પાડે છે. તે દેશમાં એક બીજાને તાબે રહેવું એ એક દૈનિક ધર્મ મનાય છે. ત્યાંના પુરૂષો અને સ્ત્રીઓ ઘરના વડીલોને બહુ માન આપીને ચાલે છે. ચીનમાં પણ પૂજ્યભક્તિ ન્યૂન નથી. જેપનીઝ લોકોમાં આવી પ્રશંસનીય રૂઢિએ સ્વદેશાભિમાન અને સ્વભેગને જુસ્સો જાગ્રત કર્યો છે એ પણ વિચારણીય છે.
ગૃહસ્થાશ્રમી પુએ રાખવી જોઈતી સાવચેતી ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશ કરનારા પુત્રનું પ્રથમ કર્તવ્ય એ છે કે માબાપને સંસાર ચલાવવાની ચિન્તાથી મુકત કરવા. તેઓને શાંતિ (Rest) આપવી, પિતાની બ્રહ્મચર્યાવસ્થામાં પુત્રે પોતાના શરીરથી માબાપની દરેક પ્રકારની શુશ્રુષા કરેલી હોવી જોઈએ એ અનુસંગત સમજવું. વિદુષી બાઈ એની બિસ. પોતાના “હિન્દુ આઇડિઅલ્સ” એ નામના પુસ્તકમાં બ્રહ્મચારી પુત્રને માટે જણાવે છે કે –
Service to the Parents should also form part of the Brahmachari 's life; in the house he should be the help. the joy of Father and Mother and serve them with the body which they gave.
માબાપની શુશ્રષા એ બ્રહ્મચારીના જીવનનો એક ભાગ હેવો જોઇએ. ઘરમાં તે મા અને બાપના આનંદ અને સાહાયનું કારણ હોવો જોઈએ; અને તેણે તેઓએ આપેલા શરીરથકી તેમની સેવા કરવી જોઈએ.
ગૃહસ્થાશ્રમને આરંભ કર્યા પછી પુત્રે વધુ ઉત્સાહ ધારણ કરે ઉચિત છે; કારણ કે તેને ધર્માચરણ સહાયરૂપ એવી પિતાની પત્ની પ્રાપ્ત થઈ છે. પિતાની પત્નીને તેણે એવી રીતે સુશિક્ષિત કરવી જોઈએ કે જેથી તે સહ ધર્મચારિણીજ બને અને કદિપણ પિતાના કાર્યમાં વિઘકરી ન નીવડે. તેણે જાણવું જોઈએ કે ન જો સ્ત્રાતિંમતિ સ્ત્રી સ્વતંત્રતાને પાત્ર નથી. વળી તે સાવધાન દેવે જોઈએ કે પિતાની સ્ત્રીપર ગેરવ્યાજબી જુલમ ન ગુજરે. કારણ કે –
यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः॥
જ્યાં સ્ત્રીઓ પ્રસન્ન રહે છે ત્યાં સર્વ દેવતાઓ નિવાસ કરે છે. આ બધી દિશાઓ તરફ દષ્ટિ રાખી તેણે મધ્યમ રસ્તો કાપ જોઇએ. કોઈ પણ વખતે માબાપને ન ગમત એવાં વર્તને પુત્ર કે પુત્રવધુએ આચરવાં નહિ, અથવા તો તેમને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાણી જોઈને ઉદવેગ કરાવે નહિ; કારણકે “આરા કે વારો અને સોય કે દે એ પ્રમાણે તે પુત્ર અને પુત્રવધુને પણ એકવાર પિતાનાજ દીકરા કે દીકરાની વહુ તરફથી એવી અશાન્તિ સહન કરવાનો સમય આવે છે. ઘણીવાર માબાપ અત્યંત સંતપ્ત થઇને અંતરશાપો આપી દે છે, કારણ કે મનુષ્યની સહનશક્તિ પર અઘટિત દબાણ થવાથી મગજનું સમતોલપણું શાંતિની, સીમા કુદાવીને કે ધવશ થઈ જાય છે. એવા ક્રોધના ઉભરામાં મનુષ્ય આ વાણી જીહા કે મનડે પ્રકટિત કરે છે કે “જેવાં બાળ્યાં તેવાં બળજે.” પુત્રોએ બહુ સંભાળ રાખવાની છે. ગૃહસ્થાશ્રમ સુલભ થાય એમ કરવામાં ખરેખર ચાતુર્યની જરૂર છે.
ધન એક એવો પદાર્થ છે કે જે ગમે તેવા મનુષ્યના હૃદયમાં પણ થોડા કે ધણું મદને ઉત્પન્ન કરે છે. વ્યાવહારિક પ્રસંગોમાં એની બહુ જરૂર પડે છે એ વાત ખરી; કિન્તુ એથી એવી કલ્પના કરી લેવી ઉચિત નથી કે ધનની પ્રાપ્તિમાં જ કર્તવ્યતાને અવધિ આવી ગયો ! તે જ ખરે ધની છે કે જે ધન મળવાથી જનસમાજનું હિત કરવામાં આરૂઢ રહે છે અને કર્તવ્યમૂઢતાનો એક લેશ પણ અંતરમાં સ્થાપિત કરતો નથી. પુત્રએ કમાવાથી કે પૈસાદાર બની જવાથી, માબાપની કિસ્મત કેઈપણ રીતે હલકી કરવી ઘટતી નથી. પૂજ્યનું મહત્વ જેવું હોય છે તેવું ને તેવું જ સર્વ સ્થાનમાં અને સર્વ સમયને વિષે રહેવું જોઈએ. પિતાએ કદાચ ગરીબ હાલતમાં દિવસે કાઢયા હોય અને પુત્ર પિતાના ભાગ્યયોગે એકાએક ધની થઈ બેસે એથી પુત્રે એમ કદિપણ વિચારવું નહિ કે મારા બાપ કરતાં મારામાં આવડત અને કામ કરવાની શકિત વધારે છે' સમયના ફેરફાર પ્રમાણે મનુષ્યોના વિચાર, કાર્યદક્ષતા અને નીતિત ફરે છે. જમાના જમાનામાં બદલાતી જતી પ્રજાઓ સંભવે છે. કેઈ નવા જમાના વાળાએ જૂના જમાનાવાળા પ્રતિ તિરસ્કારની દૃષ્ટિથી જોવું કે જુના જમાનાવાળાએ નવા જમાનાવાળાને પિતાથી અજ્ઞાન માનવો એ એક પ્રચલિત પ્રમાદ છે. જૈ પોતપોતાના જમાનામાં સારા અને યોગ્ય હોય છે. જે એકમાં નથી તે બીજામાં હોય અને જે એકમાં હોય છે તેને બીજામાં અભાવ છે.
ગૃહસ્થાશ્રમી પુત્રોએ કમાવા માંડતા માબાપ માટે જરા પણ હલકું મત બાંધવું નહિ, પરંતુ સર્વથા તેમને માનપુરઃસર ઘરમાં મેં જાળ કે જેથી સ્ત્રી, પુત્ર, નેકર ચાકર ઇત્યાદિ સર્વે તેમને ઘરના મુખ્ય માણસો તરીકે ગણે. પિતાની પાર્જિત મિલ્કત હોય કે ન હોય તથાપિ પુત્રે સ્વકર્તવ્યમાં તત્પર રહેવું. માબાપના ધનની વાટ જેનારા કુપુત્ર અને ધન માટે જ તેઓનું બહારથી દાંભિક પૂજન કરનારા સ્વાર્થિયે ઉપકારઘાતકની સાથી અધમ પંકિતમાં મૂકવા યોગ્ય છે. કેટલાક ચાતુર્ય ચલાવનારા તરૂણો એમ પણ બોલતા દેખાય છે કે
અમારૂં અમારા માબાપે કર્યું શું? કંઇજ નહિ. અમારી મેળે જ અમે આગળ વધેલા છીએ. અમારા માબાપને એમાં જરા પણ ફાળો નથી” આ શબ્દ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
કુપુત્રાની અધમતાના પરિદર્શક છે. દરેકે એમ અવસ્ય સમજવું ઇએ કે પ્રત્યેક મા અગર તેા ખાપ યથાશકિત સ્વસંતતિમાટે કરે અને કરેજ છે. પ્રેરણાધીન પશુમાં, એટલુંજ નહિ પણ સૈાથી પ્રાણધાતક ગણાતી માંસાહારી તિયંગ્યાનિમાં પણ કુદરતે વાત્સલ્ય પ્રેમ મૂકેલા છે તેા પછી માનવમંડળમાં એ પ્રેમની કેવી શુદ્ઘ ગુરુતા હાવી જોઇએ એવુ ઉત્તર આપવાનું કાર્ય સામાન્ય વિચારશકિતનુ છે. ‘સંબંધ' એ એક એવું સુંદર અને વિશિષ્ટ નિર્માણુ છે કે જેની રચના જ્ઞાનસ્વરૂપ પરમેશ્વરે નિસીમ બુદ્ધિ પ્રયાજીને આ જગને તેના અધ લેશસમુદાયથી માકળુ રાખેલુ છે! જો ‘સબંધ એના જેવી કાઇ પણ સંકલના આ સૃષ્ટિપર વિદ્યમાન ન હેાત તા આ સૃષ્ટિનું અસ્તિત્વ કેટલા અલ્પકાળનું થાત? દંપતીના, માખાપના, સંતતિના મિત્રભ્રાતાદિકના જે સંબંધ વિશ્વકર્તાએ વિવિધ રીતે માનવમળમાં ઉપસ્થિત કરેલા છે તેજ સંબધના પ્રભાવથી સૃષ્ટિના એક દૈનિક જીવ પણ એક અપૂર્વ આનંદના અનુભવ કરવા, કરાવવા સમર્થ થાય છે. માતા પિતાના સંબધ સર્વ લૈાકિક સંબધામાં સાથી પવિત્ર અને અગ્રરૂપ છે. તેવા એક ગહન, અનાયાસ પ્રાપ્ત અને મુખાતુ સંબંધને પળ એમાં ત્રાડી નાંખવા કે તેને છિન્નભિન્ન કરવા એ મનુની દેવડી મોટી અલ્પમતિ અને લઘુતા છે?
કેટલીક અગત્યની ચેતવણીઓ,
કેટલાક માબાપે મરી જતાં તેએ નાની નાની બાળકીએ અને છેકરાઓને મૂકી જાય છે. આ શિશુએનું લાલનપાલન કરવું એ સાથી મોટા ભાઇનું કર્તન છે. જો તે તેમ નથી કરતા તે તે માબાપના મરતા વખતના વિશ્વાસના ભગ કરનારા ગણાય છે.
પુત્રે જ્યારે તે ગૃહસ્થાશ્રમ ચલાવે ત્યારે માતા કે ખાપના નજીવા દાષા પ્રત્યે દુર્લક્ષ આપવું. વૃદ્ધ ભાતાપિતા પાતાના દીકરાના ધરમાં ખચાવ થાય એવા હેતુથી કે સાંકડી વૃત્તિથી પહેરવેશ હલકા પેહેરે, વા ધરમાં ઝીણા ઝીણેા બચાવ કરે તે। તેથી પુત્ર એકદમ તપી જવુ નહિ કારણ કે આખી જીંદગીના સંસ્કા શના વિલય એમ તપી જવાથી કદિ થઈ શકતેા નથી પણ સમજાવી પટાવીને ક્રામ લેવાથી કાંઇક વાંછિત સધાય છે. આમેય નૃદ્ધત્વ એ એક પ્રકારનું બાળપણુ છે. Old age is second child hood. તેમાં કેટલાક ખાલિશ આચાર વિચાર ગમે તેવા સમજુ માખાપેામાં પણ પ્રતીત થાય છે. તેઓ કોઇ કાઇ વાર સમજણુ વગરનું ખેલે છે. પક્ષપાત કરે છે. નાની નાની ચેરીયા કરે છે, મારાં કરે છે ત્યાદિ દોષ વૃદ્ધતામાં ઉપસ્થિત થાય છે ખરા, કિન્તુ વિચારસ ંપન્ન પુત્રે એવા દાષાને ગણુનામાં ન લેતા, અસરલ માબાપને પણ જાળવી લેવા; તે સતત શ્ર્વર પાસે એ પ્રાથવું કેઃ—
मा नो बधीः पितरं मोत मातरम् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
હેજગન્નિયંતા, અમારી મા તથા અમારા ખાપને મારીશ નહિ. આ યજુ વેંદના સાળમાં અધ્યાયના પંદરા મંત્ર છે. એમાં માબાપનુ દીર્ધાયુ ખુછવામાં આવેલુ છે. માબાપના અસ્તિત્વથી પુત્રના સર્વે મગળ કાર્યંને પરમ શાલા મળે છે. કાલિદાસે એ ભાવ રઘુવ’શમાં દર્શાવેલ છે ;—
मिथुनं परिकल्पितं त्वया सहकारः फलिनीच नन्विमौ । विधाय विवाहसत्क्रियामनयोर्गम्यत इत्यसांप्रतम् ॥
હું પ્રિયે, આંખ અને પ્રિયંગુલતા એ તેને તે` એક જોડા તરીકે ગણુંલા તેમના લમની શુલક્રિયા કર્યાં વગર તું ચાલી ગઇ તે ખેટુ થયુ'!
ઉક્ત શ્લોકમાં માતૃીનાનાં ન વિવિત્સુઅમતિ । મા વગરનાને કંઇ પશુ સુખ હતુ' નથી; એ ભાવદર્શન છે.
હમેશાં માબાપની શારીર અને માનસ શાન્તિ જળવાય તેમ આચરવું. તેઓને માર મારવાથી માટું પાતક લાગે છે. એ વિષે સત્યાર્થ પ્રક્રાશમાં લિખિત છે કેઃप्रथम माता मूर्तिमती पूजनीय देवता. अर्थात् संतानोको तन मन धन से सेवा करके माताको प्रसन्न रखना हिंसा अर्थात्. ताडना कभी नहि करना । दूसरा पिता सत्कर्तव्यदेव उसकी भी माताके समान सेवा करनी ।
વળી એક ગ્લાક આ પ્રમાણે આદેશે છે કે
आचार्य च प्रवक्तारं मातरं पितरं गुरुम् ।
न हिंस्याद् ब्राह्मणान् गाश्च सर्वांश्चैवं तपस्विनः ॥ ખાચાર્ય, ઉપદેશક, માતા, પિતા, ગુરૂ, બ્રાહ્મણુ, ગાય અને તપસ્વિ એટ લાની હિંસા ન કરવી.
હિં‘સા' એ શબ્દના અર્થ માત્ર મારવું એટલેાજ થવા ન જોઇએ. ગાકારાએ વાક્ કર્મ અને મનની એમ ત્રણ હિંસા ગણાવી છે. કઠોર વાણીથી માબાપાને અપ્રિય થઇ પડવુ, તેએનું મન દુઃખાવવું અને તેમને તાડન કરવું એ પ્રત્યેકમાં હિ ંસાના સમાવેશ થઇ શકે છે. એથી કાઇ પણ કાળે તાડનાદિ ક્રિયામાં પુત્રે પોતાના અવયા યાજવા નહિ. કઠોર અક્ષર ઉચ્ચારવામાં પેાતાની જીભ વાપરવી નહિ અને માબાપની ઇર્ષ્યાથી વિરૂદ્ધ વર્તવામાં કાઇપણ ઇન્દ્રિયને ઉદ્ધૃત કરવી નહિ.
ભરતાં સુધી પણ માબાપેાની સતતિ હિત કરવાની ઉત્કટ ઈચ્છા.
પુત્ર જન્મે છે ત્યારથી તે ભણી ગણીને કમાતા થાય છે ત્યાંસુધીજ માત્ર નહીં પશુ તે ગમે તેટલા ધનવાન વિદ્યાવાન અને સુખસ’પત્તિવાન હાય તાપણુ તેઓને વિશેષ ઉદય માના અહર્નિશ ઇચ્છે છે. આ જગમાં માતાપિતામાંજ એક એવા વાત્સલ્ય પ્રેમ વિશ્વસૃષ્ટાએ મૂકેલે છે કે જેતુ ઝાંખું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) જેવું પણ દર્શન આપણને કોઈ પણ સ્થળે મળી શકતું નથી. હાય તો આખા જગતને એક સર્વોપરિ સત્તાધીશને દ્વેષ આવે પરંતુ તે સત્તાધીશના માતાપિતા તો તેની હજી વધારે મોટી ચડતી થાય તે જ ભાવ હૃદયમાં રાખે છે. આ પણ વિશ્વનિયમોની અનેક ચમત્કૃતિઓની એક ચમત્કૃતિ જ છે.
એક વૃદ્ધ ખેડુત અખરોટનું ઝાડ ઉગાડતો હતો અને તેના વપન વ્યવહારમાં બહુ પરિશ્રમ લેતા હતા તેવામાં એક જુવાન તેની પાસેથી પસાર થશે. બહુ લાંબે કાળે ફળ દેનારું એક ઝાડ, એક વૃદ્ધ મનુષ્યને હાથે ઉગાડવામાં આવતું જોઈ તે માણસ અત્યંત ચમત્કૃત થયે. તેણે તે ઝાડ ઉગાડનાર વૃદ્ધ આદમીને સવાલ કર્યો કે “હે વૃદ્ધ મનુષ્ય, આ ઝાડ તને બહુ મેડાં ફળ આપનાર છે. તું પણ હવે કેવળ વૃદ્ધ થયો છે. આ ઝાડના ફળને તું લાભ લે એ કદિ પણું માનેવા જેવું નથી, તે પછી તું આવા નિરર્થક વ્યવહારમાં કેમ મહેનત ઉઠાવે છે આ સાંભળી તે ગરીબ ખેડુત વાંકે વળી બેલ્યો “જુવાન, હું આ ઝાડ મારા પિતાને માટે ઉગાડતા નથી, પરંતુ મારા છોકરાની જુવાનીમાં આ ઝાડ - તેમને કામ આવે તેવા વિચારથી મેં આ કામ માથે લીધું છે.” આ સાંભળી પેલે મનુષ્ય સાનંદ બોલ્યો, “ધન્ય છે માબાપના પ્રેમને છેવટ સુધી તેની કાળજી પોતાની પ્રજાના હિતમાં જ છે.”
પુત્ર પિતે ગમે તેવી મોટી પદવી ધારક હોય કે મહાન ધનપતિ હેય તેપણ માતા પિતાના પૂજ્ય ચરણ કમલ આગળ પિતે માત્ર રજ સમાન છે એમ સમજવું. માતપિતા કે પૂજ્ય નરો પાસેથી હમેશ મિષ્ટ અને કર્ણપ્રિય વચને સાંભળવાની ઇચ્છા ન સેવવી કિતુ તેઓના તિરસ્કારે કે કડવાં શબ્દથી પણ પિતાનું મહાભાગ્ય માનવું. કારણ કૈ–
गीर्भिर्युकणां. परुषाक्षराभिः । तिरस्कृता यान्ति नरा महत्त्वम् । अलब्धशाणोत्कषणा नृपाणाम् ।
ન ગૌણ વસતિ ! પૂજ્ય અને વડીલ પુરૂષની કઠોર વાણી વડે તિરરકૃત થયેલા માણસો મહત્વને પામે છે. સરાણપર ઘર્ષણ થયા વગરનાં રત્ન કદાપિ રાજાઓના મુકુટપર બેસવાને લાયક થતાં નથી.
પુત્રધર્મા પુરૂષે પ્રતિદિન સ્મરણમાં રાખવું કે ગ્રાશાપુer હરિરાયા પૂજ્ય વડીલેની આજ્ઞાનું સત્ય તપાસવા વિચાર કરજ નહિં, તેઓની આશા સરવર અનુષ્ઠાતવ્ય છે, સત્યાસત્ય વિચારવાની મતિ જ્ઞાન આગાંતિને હેડતી નથી, પૂજ્યની આજ્ઞાના સંબંધમાં તેમને તેમ કરવાનો અધિકાર પણ નથી,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલિયુગ, તુક - કલિયુગના અનેક કૌતુકોમાં આ પણ એક ચમકાવનારે વિકાર છે કે પિતષિ પુરૂષો જેટલી સાસુ સસરાની સેવા ઉઠાવે છે અને તેની મહેરબાની મેળવવા જેટલા યત્ન કરે છે તેને એક લેશ પણ તેઓ માતાપિતાની પ્રસન્નતા લબ્ધ કરવા વેજિત કરતા નથી. પિતાની પત્નીને રાજી રાખવા, પિતાના સાસુ, સસરા, સાળા સાળીની બહુ શુશ્રુષા કરે છે, જ્યારે માબાપ કયાં વસે છે, શું કરે છે, શું ખાય છે, એનું એઓને જરાપણું ભાન હેતું નથી. જે એક પાઈ માબાપ માટે ખર્ચાય છે તે તેમને કંટકની પેઠે સાલે છે અને અતલ્ય દ્રવ્ય અનુપગમાં જાય તો તેને માટે જરા પણ ખેદ થતું નથી! લેકેના સમૂહ અમ પાડે છે કે આ દુષ્કાળ શા આ વ્યાધિ શાક આ કવખતનાં મરણો શો ? મા સંકટ સાં? પણું વિચાર કરો આવશ્યક છે. કારણ પરીક્ષા જરૂરી છે. એક નાથજી નામના કવિવરની મધ્યકાળમાં વહેલી વાણુ સત્ય છે કે –
કયાહાથે આવે મેહુલે વેળા સીરે ભાઈ, દુષ્ટપણું માંહે ઘણું એણું લેકાઈ માતાપિતા માને નહિ, સસરાશુ નેહ, સાળા સરશી ગોઠડી, ભાઈ આપે છે બહેન અને ભાણેજરૂ, કહો દુષ્ટ દીસે, સાળી કેરાં છોકરાં, દીઠે મન હસે પિતા મુખ્ય બેશી રહે, તેહની શુધ નવ લેવી, સાસુ આવે પહશે, તેહેને પીરસે સેવી. માતા પિતા શા કામનાં, તેહેને ધાન્ય ન દીજે. અન્ન વસ તે લેકને, આપી યશ લીજે, પિતાને સાધ તે શાકની, તેહે કાંઈ ન હો, મિત્ર થઈ કે આવીઆ, મે ખવરાવે હલાવો છો બેટડા, મનમાહે હરખે, એ તમશું કેહ ઢગ હસે, પિતાથી પરખે, સીજનના આધીન થયા, વીસારી માયા, તે દહાડા ક્યાં વાસયો, ધવરાવતી આયા ભીનાથી કેરે લઈ પિતે ટાઢતી, મળમુત્તર તે ક્ષણ ક્ષણે, જોઈ કાઢતી. માતા દુઃખ વેઠી ઘણું, પોષકતી તન, તુહને ગતી ન હતી, કશી તુ ખરે અચન. તે તે સર્વે વીસ લેકને વળગા, માતા પિતાને મુકીઆ, થયા તેથી અળગા.
પર નાના પાન,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૭ )
વિ
લગભગ,સ'વત્સર ૧૬૯૨ પર થઇ ગયેલા કહેવાતા ઉક્ત કવિના વખતમાં હાલના જેવીજ વસ્તુસ્થિતિ હશે એમ યત્કિંચિત્ આભાસદર્શન ઉદ્યુત કાવ્ય આપણને કરાવે છે. જ્યારે પાળેલા ઢારપર પણ આપણને ક્યા છુટે છે ત્યારે આપણી ઉત્પત્તિના કારણભૂત માતાપિતા માટે આપણા હૃદયમાં કેવા સન્માનને ભૉવ સ્ફુરિત થવા જોઇએ? શુ* તેઓની કિમ્મત પશુઓથી પણ અપતર જેમ કાઈ જ્ઞાતિના બંધારણથી વિરૂદ્ધ વર્તન કરનારને તે જ્ઞાતિ બહિષ્કૃત કરે છે તેમ માબાપના વાત્સલ્ય પ્રેમ વિસ્મરનાર પુરૂષ પણ જ્ઞાતિના એક સામાજિક ( Member.) થવાને અમર રહેવાને લાયકની નથી. તે માનુષ પેાતાના જનસમાજને લાંછન લગાડે છે અને તેવા નીચ નરપશુને સમાગમ તથા સપર્ક ઉચ્ચ આચાર વિચારના જનાએ સર્વથૈવ ત્યક્ત કરવા જોઇએ. કારણ કેઃ
स्पर्शः स्याद्यदि कस्यापि मातापितृविद्रोहिणः । सचैलं विहितं स्नानं चांडालात्सोऽधमो नरः ॥
જો કાઈ માતાપિતાના દેહ કરનાર પુરૂષ અડી જાય તા વસ્ત્રસહિત નામ લેવુ કારણકે તે પુરૂષ ચાંડાળ કરતાં પણ અધમ છે.
વિચાર કરતાં જણાશે કે પિતૃત્િ પુરૂષને કેવા અધમ મનુષ્યની ક્રેટિમાં મૂકવામાં આવ્યા છે. આ ગ્રંથના આરંભમાં વદાયું તેમ આ સર્વે દેષ આપી પ્રચલિત શિક્ષણ પદ્ધતિનોજ છે. જો પૂર્વકાલની પરિપાટીપર આયેંગુલે આપણે સ્થાપીશું, જો તે ગુરૂકુલોમાં આપણી સ ંતતિ ધાર્મિક અધ્યયન કરશે તે સત્વર આપણી ઉચ્ચ પરિભાવના સિદ્ધ થતાં શ્રીરામચન્દ્રજી જેવા ખાતા પાલક પુત્રા આ દિવ્ય ભૂમિમાં પ્રતિ થશે અને ભગવત્પ્રસાદની પ્રાપ્તિ સાથે આ દીર્ઘકાળથી સંતપ્ત ભરતવાટિકા વિવિધ ગુણપ્રસૂનયુકત દેવવૃક્ષથી દીપી નીકળશે. સાંપ્રતસમયમાં આપણા ખાલક બાલિકા મેને અપાતું વિદ્યદાન સાજીક ઉન્નતિ કરવાને બદલે અપકૃષ્ટ દશા દેખાડતું રહ્યું છે તેનું વાસ્તવિક કારણું ધાર્મિક પાનના અભાવ છે. પૂર્વકાલીન સદ્ગુરૂ અને વિશિષ્ટ ધર્મપ્રચારકો જે જે રીતે જનસમૂહનું અજ્ઞાનછેદન કરતા હતા તે તે રીતેમાં તેઓએ સારભૂત ધાર્મિક શિક્ષણને પ્રથમ મહત્તા આપેલી હતી. તેને એ દૃઢ નિશ્ચય હતા કે ધાર્મિક વિદ્યા પામેલા આર્ય બાળકે! સંસારમાં સુલભ સફળતા પ્રાપ્ત કરશે અને તેઓએ સિદ્ધ પણ કરી આપ્યું હતું કે એજ ઉત્તમ વિદ્યાની પ્રણાલીના પ્રભાવે તેઓ આ દેશમાં પરમપુરૂષાર્થ સાધક મહાત્મા ઉત્પન્ન કરવાને સમર્થે થયા હતા. તે આ રહસ્યના યથાર્થ જ્ઞાતા હતા કેઃ——
सुजीर्णमन्नं सुविचक्षणः सुतः । सुशासिता श्री नृपतिः सुसेवितः । सुचिन्त्यचोक्तं सुविचार्य यत्कृतम् । सुदीर्घकालेsपि न याति विक्रियाम् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુ એક વિધાનપુર, સારી રીતે કેળવાયેલી સ્ત્રી, સમદ્ સેવા કરાય રજા, તિન કરીને લાલું વચન અને સુહુ વિચાર કરી આરંભેલું કાર્ય એ ગામ તેટલા લાંબા કને પણ વિકારને પામતા નથી.
જ પુત્રમાં વિચક્ષણતા છે તે “પુત્ર” નામને અક્ષરશોગ્ય છે. એ શોભને વિચાર્ણતાની પરિપકવ સ્થિતિ સુપુત્રને ભૂષણરૂપ છે. એ શોભન વિચક્ષણતા આર્ય સંતતિની ઉહાર નિસારણનું પહેલું ઉદય દર્શક અને ઉત્સાહ પ્રેરક પગથીઉં છે. એ પગથિયાં પર પગ ઠેરવીને પાદપ્રસાર કરવાથી આર્યપુત્રના ધર્મતત્ત્વનું સ્વૈર્ય બંધાશે કે અનેક ગહને અર્થની ઉપલબ્ધિમાં સદૈવ અગ્રસ્થાયી છે.
વાચક! મને ખબર છે કે તું કેક માબાપને પુત્ર છે! આટલા પૃષ્ઠ વાગ્યા પછી સ્મૃતિપથમાં જે એક પણ શબ્દ વાસ કર્યો ન હોય તે અંતમાં એટલીજ વિકૃમિ છે કે નીચેના શબ્દો અહરહર ઉચ્ચારતો રહેજે –
"हे कल्याणनी इच्छा करमार पुत्र! मातापिताना दोष जोवानी उत्कण्ठा कदि धरावतोज नहि-कारणके एमणे तारी बाल्यावस्थाना दोष जोया हत तो तुं उछरीने मोटो पण थयो न हत. हुं तने फरीथीं कहुं हुं के तारा मातपिताना दोष जोवामा तुं आंधळो यजे मने तेना गुण जोवामां तारी बेय आंखों निरंतर उघाडी
અને સાથે સાથે આ ગાજે કે – "थोडा दिननों ल्हावो जीवन, लइ ले कष्ट सहीने । पूर्ववृत्तने पुनः स्मरणमा, लाव तुं घृणा ग्रहीने; तारों श्रेयोनिधि उघड्यो-हीरलो अमूल्य हाथ चड्यो."
રૂતિ
E--
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(६४) - मातापितृस्तोत्रम् । मा तातं पातकशतप्रतिघातहेतोः। शातातपाद्यभिमतं व्रतमातनिष्ठाः॥ भक्त्या निधेहि सकृदेव निजोत्तमांगे।
मातुःपितुश्च पदरेणुमणुपमाणम् ॥ હે બાપુ! સેંકડો પાપના નિવારણાર્થ શાતતપ આદિએ કહેલું તું વ્રત આગરીશ મા. માત્ર એક જ વખત ભક્તિભાવથી તારા મસ્તકપર માતા અને પિતાના પગ મૂક.
धुना मार. धिक्कारितस्य विबुधैर्हसितस्य लोकैः । जुष्टस्य पातकशतैः कितवैः स्तुतस्य । त्यक्तस्य तीर्थनिवहेग्लपितस्य दुःखै कौटुम्बिकैः सखिजनैश्च बहिष्कृतस्पः।। क्लिष्टस्य दुःखनिवहैः क्षपितस्य रोगैः । तापैत्रिमिः प्रतिदिनं कवलीकृतस्य । दुश्चेष्टितस्य मम निःशरणस्य माता ।
पित्रोनिसर्गकरुणाशरणं नचान्यत् ॥ મ વિબુધ લોકોએ ધિકારી કાઢે છે. લોકોએ હસી કાઢે છે. સેંકડો પાતક વળગાવેલાં છે. ખેલ લોકેએ મારી સ્તુતિ કરી છે. પવિત્ર વડે ત્યજાયો છું. દુઃખમાં ઘેરાઈ ગયો છું. સગાં અને મિત્રએ દૂર કર્યો છે. રોગોથી ક્ષીણ થઈ ગયો છું. ત્રિવિધ તાપથી અહર્નિશ દગ્ધ છું. ખરાબ આચરણવાળો છું. ખાવા મારા જેવા અશરણને માતાપિતાની સ્વાભાવિક કરૂણા વિના બીજું કઈ शरण नथा.
बना ५श्वात्ता५. आकैशोरमतीवचापलवशाढैयात्यतो यौवने । वृद्धत्वे सुतदारसक्तिवशतः सर्वत्र दुःसंगवः । हे मातापितरौ मया न विहितं अधूपणं कापि वा । तद् बदांजलिरर्थये सविनयं क्षम्यो ममागोगणः॥
* સંત ચન્દ્રિકા' નામના એક પત્રના એકાદશ ખંડની નવમસંખ્યામાંથી ઈક અલ્પ ફેરફાર સાથે ઉદ્ધત.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૦) હે માતાપિતા. બાલ્યાવસ્થામાં ચંચળતાને લીધે, વૈવનમાં નિર્લજ્જતાને લીધે, વૃદ્ધત્વમાં બાઈડી છોકરાની અનુરકિતને લીધે અને બધે દુષ્ટ સંગને લીધે મેં તમારી સેવા કીધી નથી, તેથી બે હાથ જોડી હું સવિનય યાચું છું કે મારા પાપસમુ- * દાયમાટે, મને ક્ષમા કરે.
ગ્રન્થકતાનું માતાપિતાને વન્દન, येषां पदाम्बुज रजः प्रणतेन मूर्धा । धृत्वैव बोधलवमर्हति मादृशोऽपि । वात्सल्यविस्मृतमदीयमहागसस्वान् । वन्देऽ हमद्य मम दुर्लभम्तातपादान् । याऽग्रेसरत्वमयते स्म दयावतीनाम् । सीमां च याञ्चति परां स्म पतिव्रतानाम् । माल्य एव परलोकमुपेयुषों तां ।
कुशलिनीमहं स्वजननी प्रणतोस्मि मूर्धा । જે ચરણકમળમાં શિરસા પ્રણામ કરવાથી મારા જેવો પણ બેધને યોગ્ય થાય છે, જેણે પુત્ર પ્રેમથી મારાં મહાપાપને પણ વિસ્મરી મૂક્યાં છે તે મારા ર્લભ તાતપાદને હું આજે વંદું છું.
જે દયાળુ સ્ત્રીમાં અગ્રેસરરૂપ હતી, જે પાતિવય આત્યંતિક સ્વરૂપને પામી હતી અને જે મારા કૅમારમાં સ્વર્ગત થઈ હતી તે મારી કલિની માતાને હું શિરસા પ્રણામ કરું છું.
# રાતિઃ શાન્તિઃ શાન્તિઃ
?
-
૬ :*
S.S
:
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ ) આધુનિક યુવકનકર્તવ્યાદેશ,
[ પતિવ્ય-સ્મર્તવ્ય] ૧. બોલવામાં નમ્ર થાઓ. ૪ ૨. પારકી સ્ત્રીના દર્શન કરવામાં અંધ બનો. રસ્તે અધ્યાપક, ગુરૂ, પૂજ્ય પાલકને મળે તે નમસ્કાર કરજે.
૩. રસ્તે ચાલતાં બાળક, સ્ત્રી, પૂજ્ય અને વૃદ્ધને માર્ગ આપજે.
૪. વસ્ત્ર સ્વચ્છ રાખજે. જે તે શુદ્ધ માત્ર હોય તો બસ છે, સુંદર કે સુશોભિત હેવાની જરૂર નથી. સ્વદેશીય વસ્ત્ર અવશ્ય વાપરજે.
૫. શરીર સ્વચ્છ રાખજે. હાથ, મુખ અને પગને ભોજન સમયે પ્રક્ષાલિત કરવાં. મનસની વિશુદ્ધતા પણ સાથે જાળવવી.
૬. તાબે થવા લાયકને એકદમ તાબે થજે. બીજી વખત એકજ ભૂલ ન થાય તેવું વર્તન આરંભ.
૭. અન્ય પાસેથી જેવું વર્તન ઈચછે તેવું વર્તન તમે તેઓ પ્રત્યે પ્રથમ આચરે.
૮. કેઈની લાગણી ન દુઃખવતા. હાસ્ય નજ કરવું. હાસ્ય વશ ન થઈ શકે તે સ્મિતની ટેવ પાડવી.
૮. દયા અને નમ્રતા ધારણ કરો. અવિનયથી ભાષણ ક્યાંય ન કરતા. અવિનય વર્તન વિશેષ હાનિકર થશે.
૧૦. સોગન ખાવાજ નહિ. એ જગલી અને ગ્રામ્ય વર્તન છે. જે મિથ્યા ભાષણ કરે તેના ભાષણમાં ભેળાતા નહિ. અર્થ વગરનું કે અનુપયુક્ત વચન ઉચ્ચારવું એ એક પ્રકારનું વાકપાપ છે. નિંદા કરતાં નિદ્રા સુખતર છે. અપશબ્દો ત્યાગજો.
૧૧. દરેક વસ્તુને માટે એલાયદી જગા રાખવી અને તે તે સ્થાનમાં તે વસ્તુ ગોઠવવું.
૧૨. ખરાબ સંગતમાં હોવા કરતાં એકલા રહેજો. ૧ ૧૩. જે સત્ય છે તે સત્ય ધારીનેજ કરવું. ફરજ બજાવવામાં બદલાની 'આશા કરવી એ અપરાધ સમજજે.
૧૪બધે સ્થળે મદદગાર થાઓ; પ્રથમ ઘરનાં કાર્યો કરી, પછી.
૧૫ નિયત સમયે અમુક કાર્ય કરો. તમારૂ જે કામ હોય તેમાં શ્રેષ્ઠ બને. તમારું કામ તમારા પર રાજ્ય કરે એમ થવા ન દેતા. તમે તેના પર રાજય કરે એવી શકિત ધરાવે. સૌથી શુદ્ધ કર્તવ્ય પણ સારા રૂ૫માં અને સંપૂર્ણ તામાં બતાવજે, જે કંઇ પણ કરવું તે સારું જ કરવું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) 16. સત્ય બેલે સર્વ વખતે, સર્વ સ્થળે અને સર્વ પ્રત્યે. સત્ય એ ધ છે. અસત્ય એ હીચકારાપણું કે નપુંસકતા છે. તમારું ભાષણ શત્પાદક ન હોવું જોઈએ. અસત્ય બોલનાર વખતે સાચું બોલે તે પણ તેનું કથન માનવામાં આવતું નથી. 17. સંપત્તિ કરતાં સંતોષ સારે છે. ઝુંપડામાં સતિષ રાખ એ મહેલમાં સચિંત વસવું એના કરતાં હજાર દરજે શ્રેયસ્કર છે. 18. લોભ એ પાપનું મૂળ છે. તમારા પિતાના માટે જેટલા તત્પર છો તેટલાજ સ્વદેશ બંને માટે તત્પર બને. 19. માતાપિતાને માન આપજે. સર્વદા, સસાહ અને ત્વરિત તેઓની * આજ્ઞા પાળો. 20, સહદય થઈ ઈશ્વર ભક્તિ રાખે; સમચિત્ત થાઓ. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com