Book Title: Nyayashiksha
Author(s): Nyayavijay
Publisher: Vidyavijay Printing Press
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022484/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Makkkk SOC nyAyavizArada-nyAyatIrtha mahArAjanyAyavijayajI kI racita -* nyAya-zikSA. < dhI vidyAvijaya prinTiMga presa-bhAvanagara meM mudrita. vIra saMvat 2440 mR0 rU./ Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -23 * nyAyavizArada-nyAyatIrtha mahArAja: nyAyavijayajI kI racita +* nyAya-zikSA. * dhI vidyAvijaya prinTiMga presa-bhAvanagarameM mudrita. vIra saMvat 2440 mU0 rU. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NYAYA-SHIKHSHA. Prepared by NYAYAVISHARADA-NYAYATIRTHA MAHARAJ NYAYAVIJAYAYA JI TWEE Printed by Purushottamdas Gigabhai at his 'Vidya Vijaya' Printing Press-BHAVNAGAR, Vira Era 2440 Price 4 annas. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA-dvAra, jinhoM ne saba karma, ugratapa se vidhvaMsa meM lA diye jinhoM ne nija Atma-vaibhava jagA tInoM jagat pA liye| jinhoM ke caraNAravinda yuga ko devendra bhI pUjate ve tIrthaMkara - vizvanAtha, hama ko Ananda dete raheM // 1 // aura jinhoM ke puruSArtha - buddhibala se vArANasI meM baDI zrIvidyAlaya, pustakAlaya, tathA, zAlA pazu-mANi kI / evaM zrI marudeza - jodhapura meM zrI jainasAhitya kI paidA kI, pahilI mahA pariSadA, unheM namU~ sAJjali // 2 // yaha to prasiddha hI bAta hai ki vinA prayojana, koI zakhsa pravRtti nahIM karatA, vizeSatayA buddhimAnoM kI pravRttimeM to kucha na kucha prayojana - uddeza avazya rahatA hai; vaha prayojana do prakArakA hai - svArtha, aura parArtha / kitane hI kyA, bahuta loga, aise dekhe jAte haiM ki 'peTa bharA bhaNDAra bharA' mantrake upAsaka bane hue, sirpha apane matalabameM, goteM mArA karate haiM, magara yaha adhama puruSoMkA kAma hai, apanA peTa to kutte gadahe taka bhI bhara lete haiM, para paropakAra karanA, yahI mAnava jIvanakA sAra hai, Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarekA upakAra karanA kyA hai, mAno ! apanI AtmAkA upakAra karanA hai; paropakAra, svopakAra se koI judA nahIM hai, paropakArake. peTameM, svopakAra kAyama rahatA hai, dharmAtmA mahAnubhAvoMkI samasta pravRttiyA~, paropakArase bharI rahatI haiM, mahAtmAoMke zarIrake samasta pradeza, kuTa kuTa kara paropakAra buddhise, aise aTUTa bhare hote haiM, mAno ! ki unake zarIra, paropakAra rUpa hI paramANuoMse bane hue na hoN| eka paropakAra saMsAra saMbaMdhI kiyA jAtA hai, dUsarA aatmshreysNbNdhii| inameM Atmazreya saMbaMdhI paropakAra karanevAle saMta mahAtmA, thoDe haiM / samasta mAnavajAtikA, yaha pharja hai, ki AtmazreyasaMbaMdhIupakAra pAnekI pyAsa rakkhA kareM, aura aisA upakAra karanevAle mahAsmAoMkI talAzameM phirate raheM, yahI paropakAra, vAstabameM paropakAra hai, isI paropakArase, paropakAra karanevAlA, aura paropakAra pAnevAlA puruSa, saMsAra bandhanako, DhIlA kara detA hai| RSi-mahAtmA loga, taraha tarahakI ghaTanA yukta jo upadezadhArA varSAte haiM, aura acche acche dharmazAstra banAte haiM, so, logoMko dhArmika-upakAra karane ke liye, bhUkha, pyAsa, athavA jahara vagairahase marate hue AdamIko bAharake prANa denevAle, bahutase prayoga duniyA~meM maujUda haiM, agara na bhI hoM, to bhI kyA huA, maratA huA AdamI marakarake ekadama bhasmasAt lo nahIM hogA, arthAt usakI AtmA, ekadama naSTa to nahIM hogI, mara kara-eka gharako choDa, svarya, mAnava, tiryaMca, athavA anyatra nayA ghara sthApemA, magara jisake bhAva prANa naSTa hojAte hoM, arthAt jisakI AtmAkI vAstavika jJAna, saMyama zIla bagairaha saMpadAe~ khAka ho jAtI hoM, yAnI dharmase paribhraSTa ho kara, adharmakA anucara banA huA jo AdamI, bhayAnaka bhava jaMgalameM bhaTaka rahA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho / usako, upadeza dvArA jo dharmake rAste para lAnA hai, so, use, bhAva prANa-bhAva jIvana hI denA hai, aura yahI upakAra, sabase bar3ha kara hai / AtmyakI vAstavika lakSmIkA, athavA yo kahiye ! AmAke svAbhAvika svarUpakA, jo ghAta honA hai, so, AtmAke vAstavika jIvanakA sattAnAza honA kyA nahIM hai ? barAbara hai, isa liye, logoMke jIvanakA sudhAra ho, dharmake Adara tarapha logoMke manakI pravRtti ho, isI uddezase, vidvAnmahAzaya loga, dhArmika. upakAra karanemeM kaTIbaddha hote haiN| * prajAko, dharmako saDaka para pahu~cAneke liye, mukhyatvena do sAdhana haiM-vaktRtA aura lekhanI / inameM bhI, dharmake phailAvakA vizeSa sAdhana, lekhanI mAlUma paDatI hai, bezaka ! prakhara upadezakI dhvanikA prabhAva, zrotAoMke hRdayoM para, jitanA asara DAlatA hai, utanA a-- sara, pustaka vAcanase, nahIM ho, sakatA, to bhI, dharmake pravAhako,, askhalita bahAnekA, dharmakI nIMvako, majabUta rakhanekA, pradhAna sAdhana, sivAya lekhanI (kalama), kauna kise kahegA hai| upadezake, pudgalAtmaka varNa, zravaNamAtrake anaMtara, palAyana kara jAte haiM, para yahI upadeza, agara pustakameM ArUDha kara diyA ho, to, bhaviSyameM usase, kitane jIvoMko lAbha pahu~cegA, yaha kahanekI koI jarUrata nahIM / vaktRtA, sunane vAloM hI ko alpa samaya kA bahuta samayA taka phAyadA pahu~cAtI hai, magara kalamakI racanA, apanI Ayutaka, aniyamita-bahutere sajjanoMko, phAyadA pahu~cAtI hai, isameM kyA sandeha hai| lekhaka mahAzayakA, pustaka likhane prayojana, do prakArakA hai-svArtha, aura parArtha / ve hI do prayojana, vAcaka vargake liye bhI samajhane cAhiye / lekhakakA sAkSAt svArtha-Atma prayojana, tattvakA pratipAdana karanA hai, arthAt tattvajJAna de ke vAcaka jIvoM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA, upakAra karanA hai; aura vAcaka jIvoMkA pustaka vAcane vA pustaka paDhanekA sAkSAt prayojana, pustakameM likhe hue padArthoM kA jJAna pAnA hai, aura lekhaka-vAcaka, donoMkA paraMparA prayojana. to, tattvajJAna dvArA mokSa prApta karanA hai| isI svopakAra rUpa paropakArake liye-logoMko dharmakA patA prakAzita karaneke liye, vidvAn mahAnubhAva loga, acchI acchI pustakeM banAte haiM, aura apanA jIvana, pavitra-nirmala karate haiM, to bhI yaha to jarUra khayAlameM rahe ki dharma jaisI koI durlabha cIja nahIM hai, jisakI takadIrakA sitArA camaka rahA ho, jisake lalATa paTTameM, pavitra puNyakI rekhAe~ jhalaka rahI hoM, vahI sajjana, dharmakI saDakakA musAphira bana sakatA hai| duniyAmeM hajAroM lAkhoM karoDoM rAjA, mahArAjA, mahArAjAdhirAja guMja rahe haiM, aura pRthvIko chatra banAke akhaNDa sAmrAjya bhoga rahe haiM, magara dharmarAjA kahA~ ?, aisA sAmrAjya pAnekI takadIra, utanI durlabha nahIM, jitanI durlabha, dharma" pAnekI takadIra hai, dharmako prApta kiye hue loga, jagatmeM saMkhyAbaMdha arthAt aMgulI para ginatIke haiM / saba koI, apanI manamAnI bAtako dharma samajha, apaneko dharmAtmA mAna baiThe haiM, magara samajhanA cAhiye ki satya dharma bahuta dUra hai, dhUlake DherameMse gehUMke kaNoMkI taraha duniyAke majahaboMmeMse, satya dharmake tatvoMko judA karanA, yaha thoDI buddhikA kAma nahIM hai / jinake dimAga, nyAyake maidAnameM, taraha tarahakI kuztI kara majabUta pakke aura svaccha hue hoM, ve hI, pramANa-yukti rUpa kasauTI para, dharmakA nizcala imtihAna kara sakate haiM; yaha pakkI bAta hai ki jisakA dimAga, nyAyakI tIkSNa jvAlAko nahIM saha sakA, usakA sAdA-bholA dimAga, satya dharmakI ciMtA para, kabhI sthira nahIM raha sakatA, ataH buddhikA vistAra karaneke liye-aklako tejasvinI banAne ke liye, nyAya zAstrakA paDhanA bahuta jarUrI hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya zAstra bhI, jude jude darzanoMke jude jude haiM-saba dharma vAloMkI nyAyakI saDakeM bhinna bhinna prakArakI haiM, to bhI, eka nyAyakI saDakake ullaMghanakA puruSArtha, jisane barAbara jamAyA, aura apanA buddhibala pukhtA kara liyA, usake liye phira aura nyAyakI saDakeM durgama nahIM hotI; magara jisane, nyAyaM zAstrakI gaMdha bhI pahale nahIM lI, usake liye to laMbI cauDI nyAya-pustaka, zerakI bhA~tI bhayaMkara hI hogI, isa liye, nyAya tattvake masAlAdAra do cAra lukame choTe 2 halake banAke, zurU zurUmeM agara bAlakoMko diye jAya~, to kyA acchI bAta hai, jisase ki bAlakoMke buddhi rUpa peTameM ajIrNatA, aura aruci paidA na hove, aura dhIre dhIre, jyoM jyoM rasa svAdakA anubhava baDhatA jAya, tyoM tyoM Age Age adhika 2 baDe 2 nyAya-tarkake laDDu uDAne laga sakeM, basa ! isI vicArase, aura isI uddezase, isa nyAya-zikSAkA janma huA hai, yaha choTIsI nyAya pustaka, hindImeM isI liye likhI gayI hai ki saMskRta bhASA nahIM paDhe hue bhI jijJAsu loga, majese ise paDhane laga jAya~ / hindI bhASA kyA, koI bhI Arya bhASA, vartamAnameM deza vyApinI na hone para bhI, hindI-bhASAkA phailAva, anya bhASAoMkI apekSA jyAdaha honese, hindI pustakase lekhakakA prayAsa jitanA saphala ho sakatA hai. utanA saphala, aura * bhASAkI pustakase nahIM ho sakatA, yaha svAbhAvika hai, isI liye yaha kitAba, aura bhASAoMko choDa, hindImeM likhI gii| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. isa kitAbameM, jainanyAyazAstroM ke anusAra, atyaMta saMkSepameM o jo mUla 2 bAteM batAI gayI haiM, unakA anukrama, Age dharA hai, vahIMse, isa kitAbake viSaya, sujJa loge mAlama kara sakate haiN| yaha pustaka, acchI taraha paDhane para, paDhanevAlA agara saMskRtajJa ho, to usako, isI pustakake kartAke banAye hue, saMskRtake 'nyAyatIrtha prakaraNa' nyAya kusumAJjali 'pramANa paribhASAvRtti nyAyAlakAra ' ye tIna nyAyagrantha, kramase avazya, paDhane cAhiye, jinase bahuta acchI nyAyavidyAkI vyutpatti prApta hogii| nivedakanyAyavijaya / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama / viSaya pRSThAGkasAmAnyapramANakA vicAra .... sAMvyavahArika pratyakSakA svarUpa .... pAramArthika pratyakSakA svarUpa . .... sarvajJa, aura Izvara sambaMdhI vicAra parokSa pramANakA prArambha, aura smaraNakI pramANatA viSayaka carcA ... .... pratyabhijJAna aura tarka pramANa ... anumAna pramANakA prArambha svArtha, va parArtha anumAnakA svarUpa pratijJA vagairaha paJcAvayava vAkya hetvAbhAsakA prakAza.... naiyAyika vagairahake mAne hue, adhika hetvAbhAsa sambandhI samAlocanA .... 14 Agama pramANakI zurUAta,aura zabdakI paudgalikatvasiddhi 17 saptabhaGgIkI zikSA .... ... .... pramANakA prayojana .... . pramANake viSayakA pradarzana nayatattvakA zikSaNa .... eka eka nayase nikale hue darzanAntara, aura sarva nayAtmaka jainadarzana pramAtAkA paricaya .... pAdakI pahacAna Page #13 -------------------------------------------------------------------------- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aham zAstravizArada-jainAcArya zrIvijayadharmasUribhyo namaH nyAya shikssaa| jainasiddhAntameM vastukA adhigama-paricaya, pramANa va nayase mAnA hai| unameM, pramANa kise kahate haiM ?, pramANake kitane prakAra haiM?, pramANakA prayojana kyA hai ?, pramANakA viSaya kaisA hai ?, ityAdi prathama pramANa saMbaMdhI vicAra kiye jAte haiM jJAna vizeSakara nAma pramANa hai, jisase yathAsthita vastukA paricaya ho, use pramANa kahate haiM / pramANa, jJAna choDa jar3a vastu ho hI nahIM sakatI, kyoMki jaDa padArtha khuda ajJAna rUpa hai vo dUsarekA prakAza karanekI pradhAnatA kaise pA sakatA hai ? / jaise prakAzasvarUpa pradIpa, dUsarekA prakAzaka bana sakatA hai, vaise svasaMvedana jJAna hI dUsarekA nizcAyaka ho sakatA hai / jo vastu khuda hI jADya aMdhakArameM DUba rahI hai, vaha dUsarekA prakAza kyA khAka karegI isa liye svasaMvedanarUpa jJAna hI dUserakA prakAza karanekI pradhAnatA rakha sakatA hai| isIse jJAna hI pramANa kahA jAtA hai, na ki pUrvokta yuktise indriyasanikarSAdi / sahakAri kAraNatA to isameM kauna nahIM mAna sakegA ? / evaMca jJAna mAtra, svasaMvedanarUpa honese, saMdeha-bhrama vagairaha jJAnoMmeM pramANa padakA vyavahAra haTAneke liye bAhya-ghaTAdi vastukA yathArtha paricaya karAne vAle (nirNaya-jJAna ) ko pramANa kahA hai / vaha kauna ?, upayoga Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya zikSA / bhAvendriya / vaha pramANa do prakArakA hai| pratyakSa aura parokSa / inameM, sAkSAt pratibhAsI jJAnako pratyakSa kahA hai, arthAt 'yaha rUparasa-gandha-sparza-zabda-sukha-duHkha' ityAdi rUpase sAkSAt . paricaya, pratyakSase hotA hai| vAstavameM agara dekhA jAya to, kevala AtmA hai nimitta jisakI utpattimeM,vahI jJAna pratyakSa ho sakatA hai| indriya vagairahase paidA honevAle, cAkSuSa pratyakSa vagairaha zAna to, anumAnakI taraha, dUsare nimittase paidA honeke kAraNa, pratyakSa nahIM ho sakate to bhI vyavahArameM saccI pravRtti-nivRtti karAnekI pradhAnatA honeke kAraNa, una cAkSuSAdi-jJAnoMko vyAvahArika pratyakSa kahA hai| isIse pAThaka logoMko mAlUma ho sakatA hai ki sAMvyavahArika aura pAramArthika ye pratyakSake do bheda paDate haiN| inameM sAMvyavahArika pratyakSa, cha prakArakA hai: sparzana-jihA-nAsikA-netra aura kAna, ina pAMca indriyoM aura manase paidA honevAlA, kramazaH sparza-rasa-gaMdha-rUpa-zabda aura sukha vagairahakA pratyakSa, sAMvyavahArika pratyakSa kahAtA hai, arthAt pArzana-rAsana-ghrANaja-cAkSuSa-zrAvaNa aura mAnasa ye cha prakArake pratyakSa, sAMvyavahArika zabdase vyavahRta kiye jAte haiN| ina pratyakSoMmeM viSaya ke sAtha saba indriyoMkI prApti nahIM ho sakatI, kiMtu cakSuko choDa dUsarI indriyAM viSayake sAtha prApta hotI haiM / cakSu indriya to viSayase dUra rahanepara bhI viSayako Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prtykss-prmaann| grahaNa karatI hai| ____ agara ca viSayako prApta kara cakSu indriya grahaNa karegI, to isameM do vikalpa uThate haiM-'kyA viSayake pAsa cakSu jAtI hai ? ' athavA ' cakSuke pAsa viSaya AtA hai ? / / . inameM dUsarA pakSa to bilakula durbala hai, kyoMki dUrase vRkSa Adi dekhate hue manuSyake cakSuke pAsa vRkSa-pahADa vagairaha vastu nahIM AtI / aba rahA prathama pakSa, vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki indriyoMkA yaha niyama hai ki zarIrase bAhara na nikalanA / dekha lIjiye ! koI bhI aisI indriya nahIM hai, joki zarIrase bAhara nikalakara viSayako grahaNa karatI ho jaba yahI bAta hai, to phira sparzana vagairaha indriyoM kI taraha cakSu indriya bhI zarIrahImeM rahakara viSayako grahaNa karatI huI kyoM na mAnanI cAhiye / zabda aura gaMdha ke pudgala, kriyAvAn honese, zrotra aura nAsikA indriyake pAsa A sakate haiM,isa liye zrotra ora ghrANa indriya, prApya kAriNI kahI jAtI haiN| isIse yaha bhI DhakA nahIM rahatA ki cakSu Adi ukta pAMca indriyoMse Atirikta, hAtha paira vagairaha, jJAnake hetubhUta na honeke kAraNa, indriya zabdase vyavahata nahIM kiye jA sakate haiN| ataH cakSu vagairaha pAMca hI indriyAM samajhanI caahiyeN| mana to indriyoMse atirikta, anindriya vA noindriya kahAtA hai / aura .. vaha cakSukI taraha aprApyakArI hai| isa sAMvyavahArika pratyakSake mukhya cAra bheda haiM:avagraha 1 IhA 2 avAya 3 aura dhAraNA 4 / / inameM prathama avagraha-indriya aura arthaka saMbandhase paidA hue sattA mAtrake Alocana anaMtara, manuSyatvAdi-avAntara sA. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya zikSA / mAnya rUpase utpanna hue vastuke jJAnako kahate haiN| ...hA-avagrahake grahaNa kiye hue manuSyatvAdi jAti, vizeSa rUpase paryAlocana karanekA nAma hai, jaise yaha manuSya, baMgAlI honA cAhiye, amuka amuka cinhoMse paMjAbI nahIM mAlUma pdd'taa| ... avAya-IhAke viSayako majabUta karanevAlA mAna hai| jaise 'yaha baMgAlI hI hai| ....... dhAraNA-bahuta dRDha avasthAmeM Aye hue avAya hI ko kahate haiM / jo ki kAlAntarameM usa viSayake smaraNa honemeM hetubhUta banatA hai| - kramase utpanna hote hue ina bAnoMkI utpatti, kisI vakta kramase jo nahIM mAlUma par3atI hai, so sau kamalake poMke viMdhanekI taraha zIghratAke jarIyese samajhanI caahiye| ... yaha prathama sAMvyavahArika pratyakSa batA diyA, aba dUsare pAramArthika pratyakSake Upara dhyAna denA cAhiye- .. ...... AtmA mAtra hai nimitta jisakI utpatti meM, usa jJAnako pAramArthika pratyakSa kahate haiM / isake tIna bheda haiM-avadhijJAna, manaHparyAyajJAna aura kevalajJAna / ..... avadhijJAna-apane AvaraNakA kSayopazama honepara hotA hai| yaha jJAna, rUpI dravyoMko grahaNa karatA hai| isake do bheda haiM-bhavapratyaya aura guNapratyayaM / jisa avadhidvAnakI utpatimeM bhava yAnI gati kAraNa hai, vaha bhavAtyaya / yaha jJAna svarga aura narakameM gaye hue jIvoMko mila jAtA hai| aura guNapratyaya, AvaraNake kSayopazamako paidA karane vAle gurgo dvArA, puNyAtmA. manuSyoM aura tiyacoM ko milatA hai / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSa-pramANa / ___ apane AvaraNake kSayopazamadvArA paidA hotA huA mana:paryAyajJAna, manuSya kSetrameM rahe hue saMjhI jIvoMke grahaNa kiye mana dravya paryAyako prakAza karatA hai| kevalajJAna, manAvaraNa-darzanAvaraNa-pohanIya aura aMtarAya, ina cAroM ghAti kA~ke kSaya hone para paidA hotA hai| yaha jJAna hI manuSyako sarvajJa banAtA hai| yaha jAna hI samasta lokAlokake traikAlika dravya paryAyoMko AtmAmeM suspaSTa khaDA kara detA hai| yaha zAna, sivAya manuSya, dUsare kisIko paidA nahIM ho sakatA / yaha zAna, puruSa hI ko pAsa hotA hai , yaha bAta nahIM hai, kiMtu strI jana bhI ise prApta kara sakate haiN| yaha zAna pAne para dehadhArI manuSya jIvanmukta kahalAtA hai| yaha jIvanmukta do prakArakA hai / eka tIrthaMkaradeva, dUsare sAmAnya kevalI / inameM, prathama tIrthakaradevakA paricaya dete haiM jinhoMne tIsare bhavameM prabala puNyase tIrthakara nAma karma bAMdhakara, vahA~se svargameM Akara svargakI adbhuta saMpadA bhogakara manuSya logameM uccatama rAjendra kulameM, naraka jIvoMke Upara bhI mukhAmRta varSAte hue, avadhijJAna sahita janma liyA / aura apanA siMhAsana kaMpanese paramAtmAkA janma huA samajhakara indroMne nIce Ake meruparvata para jinako le jAke baDI bhaktise janma mahotsava kiyaa| isa prakAra janma avasthA hI se kiMkarabhUta surAsuroMse sevAte hue jinhoMne, svataH prApta huI sAmrAjya lakSmIko tRNake barAbara choDa, aura sarva prakAra rAga dvepase rahita ho kara, zukla 'dhyAnarUpI prabala agnise samasta ghAti karma kSaya kara diye, aura samasta vastuoMkA prakAza karane vAlA kevala jJAna prApta Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya zikSA / kiyA / tathA indroMke banAye hue ati adbhuta samavasaraNameM baiTha kara, pAMtIsa guNa yukta madhura vANIse upadezadvArA jagatkA ajJAna timira uDA diyA / ve zarIradhArI, sAkSAt jagannAtha jagadIza puruSottama mahezvara paramezvara, tIrthaMkaradeva samajhane cAhiye ve hI dharmake sthApaka-pAduSkAraka-prakAzaka kahe jA sakate haiN| aura sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha saMgha (tIrtha) kI sthApanA karanese tIrthakara kahe jAte haiN| . inhIke caraNakamaloMkI sevAse jina puNyAtmAoMke ghAti karma naSTa ho gaye haiM, aura jo kevalajJAna pA cuke haiM, ve . sAmAnya kevalI samajhane caahiye| . ye do prakArake jIvanmukta sarvajJa deva, apanI Ayu pUrNa .. hone para, sad brahmAnanda-mokSameM lIna ho jAte haiN| isIse , yaha bhI bAta prakaTa ho jAtI hai ki Izvara, sRSTi racanA karanemeM pha~satA nahIM hai / rAgadveSa kSaya hue viduna IzvarapanA jaba nahIM milatA hai, to phira rAgadveSa rahita Izvarase sRSTi nirmANakI saMbhAvanA kaise kI jAya ? / .. __ ata eva kisI bhI kAraNase, saMsArameM IzvarakA avatAra mAnanA bhI nyAya viruddha hai| __ 'samasta karmokA kSaya hue biduna Izvarata nahIM ho sakatA' yaha siddhAnta sabhI AstikoM ke liye agara mAnanIya hai, to kauna aisA buddhimAna hogA, jo ki nirlepa IzvarakA bhI, vinA hI karma, zarIra dhAraNa karanA aura saMsArameM AnA svIkAregA ? / binA hI karma, saMsAra yonimeM AnA agara maMjUra ho, to mukta jIva bhI, binA hI karma, saMsAra yonimeM kyoM nahIM AyeMge? / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prtykss-prmaann| jaba aisI hI bAta huI tosoco ! mukti cIja kahAM rhii| nitya, AtyaMtika duHkha kSayarUpa mukti pAkarake bhI yadi saMsArameM giranA huA, to nitya, AtyaMtika duHkha kSaya kahAM rahA hai| jaise vandhyA strIko, putra paidA honeke kAraNa na honese putra paidA nahIM ho sakatA, vaise Izvarako saMsArameM avatAra lenekA kAraNa-karma bilakula na rahanese kyoMkara Izvara saMsArI bana sakatA hai ? / jahAM bIja hI samUla jala gayA, vahAM aMkura paidA hone kI bAta hI kyA karanI ? / Izvarako bhI karmarUpI bIja, mUlase agara dagdha hI hogayA hai, to phira usakA saMsArameM AnA kauna buddhimAna svIkAregA? / isIse yaha bhI bAta khula jAtI hai ki paramezvara eka hI nityamukta nahIM hai, balki viziSTatama Atmabala jAgarita honepara aneka bhI Izvara ho sakate haiM / jaba karma kSayadvArA IzvarapanA prApta honA nyAyya hai, to phira Izvarako nityamukta kaise kahA jAya ? mukta zabdahIkA yaha rahasya hai ki 'kA~se bilakula chuTa gayA, phira bhI mukta zabdake sAtha jo nitya zabda lagAnA hai, so mAtA zabdake sAtha, mAno ! vaMdhyA zabda hI lagAnA hai / vAstavameM vahI mukta ho sakatA hai, joki pahale kabhI na kabhI bandhanase baddha rahA ho| agara yaha bAta na mAnI jAya, to AkAzako bhI, kahanevAle loga nityamukta kyoM nahIM kheNge| jaina siddhAntake anusAra isa bharatakSetrameM prati utsarpiNI aura prati avasarpiNI kAla, tIrthaMkaradeva cauIsa cauIsa hote haiM, aura sAmAnya kevaliyoMkA to koI niyama nahIM, koTIse bhI adhika Adhika hote haiN| magara Izvara zandakA vyavahAra Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya zikSA / tIrthakaradevoMke Upara samajhanA cAhiye / - isa prakAra sAnyavahArika aura pAramArthika, ye prasakSake do bheda batA diye / aba dUsare parokSa-pramANake apara AnA cAhiye pratyakSa pramANase viparIta rUpavAlA (ulaTA) samyanajJAna, parokSa pramANa kahAtA hai| yaha paroSa pramANa, pAMca bhedoMmeM vibhakta hai| tathAhi smaraNa 1 pratyabhijJAna 2 tarka 3 anumAna 4 aura Agama 5 / jisa vastukA anubhava ho cukA hai, usa vastukA saMskAra bhAganese smaraNa paidA hotA hai / jaise 'vaha maharSi yaha 'vaha' AkAra, smaraNameM hotA hai| ise koI loga amamANa kahate haiN| magara apramANa honekI koI majabUta sabUta nahIM dikhAI devI, anumAnase gRhIta hue bhAgakA pratyakSabAna, kyA gRhIta grAhI nahIM hai ? tisa para bhI kyA apamANa hai ?, jaba bahutase gRhIta nAhI mAna, pramANa rUpase spaSTa mAlUma par3ate haiM, to phira smaraNake Upara itanA aparitoSa kyoM ?, jisase gRhIta grAhisvakA dUSaNa lagA kara usakI pramANatA toDa dI jAya / "viSaya nahIM rahate para bhI jaba smaraNa paidA hotA hai, to phira vaha pramANa kaise kahA jAya ?", yaha bhI zaMkA karanI ThIka nahIM hai, kyoM ki 'amuka amuka hetuse, isa jagaha dRSTi huI hai' aisA bhUtapUrva vastukA anumAna naiyAyika vidvAnoMne svIkArA hai / kyA isa anumAnake udaya honeke vakta, vRSTi kriyA maujUda hai ? zargija nahIM, to bhI yaha anumAna, jaise pramANa mAnA jAtA hai, Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJAna, tarka-pramANa / paise hI smaraNane kyA aparAdha kiyA ? jisase vaha pramANa na mAnA jAya / ataH pramANa aura apramANa honekA mUla bIja, kramase avisaMvAdi aura visaMvAdi panA mAnanA caahiye| .. dUsarA pratyabhijJAna use kahate haiM, jo ki anubhava aura smaraNa ina donoMse paidA hotA hai| isakA AkAra-gAyake sadRza gavaya hai ' 'vahI yaha maharSi hai' / upamAnapramANa bhI isImeM antargata hotA hai| ise pramANa nahIM mAnane vAle bauddhoMko 'vahI yaha hai aisA atIta va vartamAnakAla saMkalita ekapanakA avadhAraNa, kisa pramANase hogA ? ataH pratyabhijJAna pramANa avazya mAnanA cAhiye, kyoM ki viSayake bheda nibandhana pramANakA bheda, mAnA jAtA hai, isa liye ukta ekapanekA nizcaya saba pramANoMse haTatA huA pratyabhijJAnakA zaraNa letA hai| tarka pramANa, vyAptikA nizcaya karAtA hai| sivAya tarka, kauna kisase, Aga aura dhUmakA paraspara avinAbhAvarUpa saMbaMdha mAlUma kara sakatA hai ? / dRSTAnta mAtrako dekhanese vyApti nizcita nahIM ho sakatI, daza vIsa jagaha donoM cIjoMko sahacara rUpase dekhanase unakI vyAptikA nizcaya nahIM ho sakatA, anyathA AgabhI dhamakI avinAbhAvinIkyoM nahIM banegI?, kyA aisebahuta sthala nahIM pA sakate haiM, jahAM ki-dhUmake sAtha agnikA rahanA ? / parantu sahacaratA mAtrase vyAptikA vizvAsa nahIM hotA, kiMtu tarkase / tarka yahI apanA prabhAva batAtA hai ki-dhUma agara agnikA avinAbhAvI nahIM hogA, to agnikA kAryamI nahIM bnegaa| dhUmArthI puruSa Agako yAdabhI nahIM karegA, isIse dhUma aura agnikA paraspara kArya kAraNabhAva bhI uDa jAyagA / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya zikSA / isa liye Agako choDa dhUmakI avasthAkI vyavasthA nahIM bana sakatI hai / isa prakAra vipakSa bAdhaka pramANa jabataka tahIM milatA taba taka vyApti ( avinAbhAva) nizcaya mArgameM nahIM A sktii| basa yahI tarka pramANakI jarUrata / itanA hI kyoM ? zabda aura aryake vAcya vAcakabhAva saMbandhaka nizcaya karanemeMbhI isI tarkakI bahAdurI hai| aba cauthA anumAna pramANa sAdhanase sAdhyake samyagjJAna honekA nAma anumAna hai| sAdhana vahI kahalAtA hai jo ki-sAdhyako choDa kabhI kisI jagaha na rahe; basa yahI to avinAbhAva, sAdhanakA advitIyaasAdhAraNa lakSaNa hai / isase, sAdhanake tIna yA pAMca lakSaNa mAnane vAle loga khaMDita ho jAte haiN| .: . tathAhi bauddhoMne, sAdhanake pakSadharmatva-sapakSasattva aura vipakSase nyAhatti, ye tIna lakSaNa mAne haiM / aura naiyAyikoMne, ukta tIna lakSaNa, abAdhitatva aura asatpratipakSattva ye pAMca lakSaNa mAne haiN| magara yaha bAta ThIka nahIM mAlUma paDatI / ekahI avinAbhAva lakSaNa, sAdhanake liye jaba kAphI hai, to tIna yA pAMca lakSaNoMkI kyA jarUrata ? / aisA koI sacA hetu nahIM milasakatA, jo ki-avinAbhAva lakSaNase udAsIna rahatA ho / evaM aisA koI hetvAbhAsabhI nahIM mila sakatA, jo ki avinAbhAva lakSaNakA ThIka ThIka sparza karatA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumaan-prmaann| ho / jaba yahI bAta hai to phira kisa kAraNase hatuke tIna yA pAMca lakSaNa mAne jaaeN| ..... sAdhanase jisa sAdhyakA nirNaya kiyA jAtA hai, vaha sAdhya, tIna vizeSaNoMse viziSTa honA cAhiye abAdhitatva 1 abhimatatva 2 aura anizcitatva 3 / abAdhitatva yAnI kisI prakArakA bAdha nahIM, honA cAhiye / agara abAdhitatva vizeSaNa na diyA jAya to 'Aga anuSNa hai| yaha bhI sAdhya kahAvegA, aura yaha sAdhya hai nahIM, kyoM ki . pratyakSa pramANase, agni jaba uSNa mAlUma paDatI hai, topratyakSa se anuSNatvakA bAdha hI samajhA jAtA hai / ____ abhimatatva-yAnI sAdhya, svasiddhAntake anukUla honA caahiye| ___ anizcitatva-yAnI sAdhyakA nizcaya pahale nahIM honA cAhiye / jo vastu nizcita ho cukI hai, vaha sAdhya kaise ho sakatI ? / apratIta saMdigdha, aura bhrama viSaya hI vastuko nirNaya kiyA jAtA hai| isa prakAra anumAna do prakArakA hai-eka svArthAnumAna, dUsarA parArtha anumAna / svArthAnumAna vaha hai-jo, khuda dhUma vagairahako dekhakara apanI AtmAmeM agni vagairahakA anumAna kiyA jAtA hai| . parArthAnumAna vaha hai-jo ki dUsareko janAneke liye "yaha pahADa AgavAlA hai, kyoM ki-pahADake Upara avicchinna dhamakI zikhA dikhAI detI hai ' ityAdi rUpa vAkya praNAlI karanemeM AtI hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nyAya zikSA | jisa jagaha kisI vastukA anumAna karanA ho, vaha sthala, pramANa yA vikalpa athavA una donoMse nizcita honA cAhiye | tabahI usa jagaha, kisI cIjakA anumAna karanA munAsiba hotA hai / unameM, prathama-pramANase prasiddha sthala - pahADa vagairaha hai| jisa pahADa meM AgakA anumAna kiyA jAtA hai, vaha pahADa, pratyakSa dikhAtA hai, isaliye pratyakSapramANase siddha samajhanA cAhiye / vikalpase prasiddha sthalakA udAraNa - 'sarvajJa hai' ityAdi / yahAM sarvajJa, anumAna karaneke pahale yadyapi nizcita nahIM hai, ater vikalpa yAnI mAnasa adhyavasAyase sarvajJakA abhimAna karake usameM astitva sAdhA jAtA hai / pramANa aura vikalpa ina donoMse prasiddha sthalakA udAharaNa, zabda anitya hai ' ityAdi / yahA~ pakSa kiye hue zabda sabhI nahIM pAye jAte haiM / ataH jo zabda pAye jAte haiM, ve pramANase prasiddha, aura jo nahIM pAye jAte haiM, ve vikalpase prasiddha samajhane cAhiyeM / evaM ca sAmAnyarUpase pakSa kiyA huA zabda, pramANa vikalpa prasiddha kahalAtA hai / maMdabuddhiyoMko samajhAne ke liye anumAnake aMgabhUta pAMca avayava mAne gaye haiM pratijJA 1 hetu 2 udAharaNa 3 upanaya 4 aura nigamana 5 / .. unameM, pratijJA - jisa jagaha jo vastu sAdhI jAtI hai, usa vastu sahita usa jagaha ke prayoga karanekA nAma hai / jaise 'pahADa AgavAlA hai ' / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAna - pramANa 1 13 hetu - sAdhyako siddha karanevAle sAdhanake prayogakA nAma hai / jaise ki - pahADameM Aga sAdhate vakta 'dhUma' / udAharaNa - sAdhya aura hetukA avinAbhAva saMbandha, jahAM prakAzita hotA hai, usa pAkasthala Adi dRSTAntake zabda prayoga ko kahate haiM | upanaya - pahADa vagairaha meM dhUma vagairaha sAdhana ke upasaMhAra karanekA nAma hai / nigamana - pahADa vagairaha meM Aga vagairaha sAdhyake upasaMhAra karanekA nAma hai / ye pAMca avayava, alpamatioMke liye prayoga meM lAye jAte haiM / buddhimAnoMke liye to pratijJA aura hetu, ye dohI avayava kAphI haiN| hetukA lakSaNa avinAbhAva, jisa hetumeM na ho vaha, hetvAbhAsa samajhanA cAhiye / vaha hetvAbhAsa, tIna prakArakA haiasiddha - viruddha aura anaikAntika / uname asiddha vaha hai - jisakA svarUpa, pratItimeM na AsaktA ho / jaise ' zabda anitya hai, cAkSuSatva hetuse ' / yahAM cAkSuSatva hetu siddha hai / viruddha vaha hai, joki sAdhya ke sAtha kabhI rahatAhI na ho / jaise yaha ghoDA hai, zRMga honese, yahAM sIMga kisI ghoDemeM nahIM rahanese viruddha kahAtA hai / anaikAntika vaha hai, jisameM sAdhyakA avinAbhAva na ThaharA ho / jaise 'zabda nitya hai, vAcya honese' / yahA~ vAcyatvahetu, nitya aura nitya sabhI jagahapara rahatA hai, isaliye anaikAntika hai / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-zikSA / ... ina tIna hetvAbhAsoMse alaga koI hetvAbhAsa nahIM bctaa| / yadyapi naiyAyikoMne kAlAtIta aura prakaraNasama ye, do hetvAbhAsa, jyAdaha mAne haiM, magara vastudRSTayA tIna hetvAbhAsoMse koI hetvAbhAsa alaga nahIM paDa sktaa| tathAhi kAlAtIta, use kahate haiM, jahAM ki sAdhya, pratyakSa va AgamabAdhase bAdhita rahA ho / jaise AgameM anuSNatva sAdhate vakta dravyatva hetu / yahAM para animeM uSNatva, pratyakSa pramANase mAlUma paDatA hai / isa liye uSNatvakA abhAva, prayakSa pramANase bAdhita kahA jAtA hai / aise bAdhita sthalake anantara prayukta kiyA huA hetu, kAlAtIta kahA jAtA hai| aba samajhanA cAhiye ki aisI jagahameM sAdhya ke abAdhitatva vagairaha tIna lakSaNa, sAdhyameM nahIM Anese pahile sAdhya hI duSTa kahanA cAhiye / dravyatva hetu to sAdhyake sAtha kevala avinAbhAva saMbandha na rakhaneke kAraNa, anaikAntika-hetvAbhAsameM gira paDatA hai| . prakaraNasama to hetvAbhAsa hI nahIM bana sakatA / agara bane, tau bhI ukta tInase alaga nahIM raha sakatA / _jainadigaMbara-vidvAnoMkA mAnA huA akiMcitkara-hetvAbhAsa bhI sAdhyake doSoMse hI gatArtha ho jAtA hai| tathAhi___ akiMcitkara hetu, aprayojakako kahA hai / vaha do prakArakA hai-eka siddhasAdhana, dUsarA bAdhitaviSaya / unameM siddhasAdhana, use kahate haiM ki jisakA sAdhya nizcita ho| jaise zadatva hetuse zaddhameM zrAvaNatva sAdhA jaay| yahAM para bAdameM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAna-pramANe / 15 zrAvaNatva, AbAlagopAla prasiddha hai, ataH isake sAdhaneke liye lagAyA huA zadvatva hetu, siddhasAdhana hai| aba yahAM thoDAsA dhyAna dIjiye ! zabdameM zrAvaNatva jo sAdhya kiyA hai, vaha, siddha yAnI nizcita honese, ukta Anizcitatva vagairaha sAdhyake tIna lakSaNa karake yukta na honeke kAraNa, ThIka ThIka sAdhya hI nahIM bana sakatA / ataH yahAM sAdhyakA doSa kahanA cAhiye / hetune kyA aparAdha kiyA hai ki use duSTa kahA jAya ? / sAdhyake doSase hetuko duSTa kahanA, yaha to baDA anyAya hai / kyoMki dUsarake doSase dUsarA duSTa nahIM ho sakatA / anyathA bar3I Apatti uThAnI pddegii| isa liye aisI jagahameM sAdhya hI duSTa hotA hai| hetu to sAdhyake sAtha avinAbhAva saMbaMdha rakhaneke kAraNa saccA hI rahatA hai| aba rahA dUsarA bAdhita viSaya-vaha bhI kAlAtItake barAbara hI samajhanA cAhiye / vizeSaNAsiddha aura vizeSyAsiddha vagairaha hetvAbhAsa, asiddhameM dAkhila karane caahiye| __ AzrayAsiddha aura vyadhikaraNAsiddha, ye do to, hetvAbhAsa hI na bana sakate / kyoMki jisa jagaha para koI bhI cIja sAdhanI hai, vaha sthala, vikalpase bhI siddha honA jaba nyAyya hai, to phira 'sarvajJa hai' aisI jagahameM hetuko AzrayAsiddha kaise kahA jAya ? / anyathA caturaMgI mahAsabhAmeM kisIke kiye hue 'khara viSANa hai ? yA nahIM ?' isa praznake Upara prativAdI kyA uttara Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 / nyAya-zikSA / degA? kyA usa vakta mauna karegA ? usa vakta mauna karanA bilakula ucita nahIM kahA jA sakatA, agara aprastuta-asaMbaddha bolegA, to usI vakta, vaha sabhAse bAhara nikAlA jAyagA, agara ca prastuta saMbaddha bolegA to samajho ! ki sivAya vikalpa siddhike avalaMbana, dUsarI kyA gati hogI ?, ataH vikalpa siddha-dharmIko mAnanA nyAya prApta hai / aura isIse AzrayAsiddha hetvAbhAsa nahIM Thahara sakatA / dhyadhikaraNAsiddha hetvAbhAsa bhI hetuke pakSadharmatva, sapakSasaca, aura vipakSase vyAvRtti, ina tIna lakSaNoMkA tiraskAra karanese tiraskRta hojAtA hai / arthAt yaha koI niyama nahIM hai. kipakSakA dharma hI hetu bana sakatA hai| agara aisA niyama hotA to batalAIe! jalake candrase AkAzameM candrakA anumAna kaise banatA ?, jalake candrakA adhikaraNa kyA AkAza hai ? hargija nahIM / taba bhI jalake candrase AkAzake candrakA anumAna honA jaba sabhIke liye maMjUra hai, to phira 'pakSadharma hI hetu ho sakatA hai| yaha kaise kahA jAya ? isIse vyadhikaraNAsiddha hetvAbhAsa ur3a jAtA hai / kyoMki vyadhikaraNAsiddhakA yahI matalaba hai ki pakSameM sAdhyake sAtha na rahanevAlA hetu, jhUThA hetu hai / magara yaha bAta ukta yuktise nahIM Thahara sakatI / varanA -- eka muhUrtake bAda zakaTakA udaya hogA, kyoMki isa vakta kRttikA nakSatrakA udaya hogayA hai ' aisA anumAna kaise bana sakegA, aura mAtA-pitAoMke brAhmaNatvase unake putrameM brAhmaNatvakA paricaya kaise ho skegaa| isa liye pakSa dharma ho, yA na ho, avinAbhAva agara raha gayA to samajha lA! ki vaha saccA hetu hai / ata eva " yaha prAsAda zveta hai, kyoMki - kauA kAlA hai" aisA anumAna ho hI nahIM sktaa| nahIM Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgama-pramANa / honemeM, 'hetu, pakSameM nahIM rahA hai| yaha kAraNa nahIM hai, kiMtu kAkakI kRSNatA, prAsAdakI zuklatAke sAtha avinAbhAva saMbandha nahIM rakhatI hai, yahI kAraNa hai / ataH vyadhikaraNAsiddha hetvAbhAsa nahIM bana sakatA hai| evaM anumAnopayogI dRSTAnta bhI agara apane lakSaNase rahita ho, to vaha dRSTAntAbhAsa samajhanA cAhiye / isa prakAra anumAnapramANakA vivecana ho gayA / aba AgamapramANake Upara Aiye : Agama-Apta (yathArtha jJAnAnusAra upadezaka)puruSake bacanase paidA hue artha-jJAnako kahate haiN| upacArase Apta puruSakA vacana bhI AgamapramANa ho sakatA hai| vacana kyA cIja hai ? varNa-pada aura vAkya svarUpa hai / unameM, 'akAra Adi varNa kahAte haiN| aura paraspara sApekSa vargoMkA mela, pada kahAtA hai / evaM paraspara sApekSa padoMkA mela, vAkya kahAtA hai / yaha zabda paudgalika hai, na ki AkAzakA guNa, kyoMki AkAzakA guNa mAnanepara, zandakA zrAvaNapratyakSa nahIM ho skegaa| tAtparya yaha hai ki jisakA AdhAra atIndriya hai, usakA pratyakSa honA nyAya viruddha hai, varanA paramANuke guNoMkA bhI pratyakSa ho jAyagA / ata eva AkAzake aura guNoMkA pratyakSa, naiyAyikoMne nahIM mAnA hai / jisa hetuse AkAzake aura guNoM aura paramANuke guNoMkA prasakSa nahIM hotA hai, vaha hetu AkAzakA guNa mAnane para zabdake sAtha kyA saMbaMdha nahIM rakhatA hai, jisase zabdakA prayakSa ho sake ? / ataH zabdako paudgalika mAnanA nyAya prApta hai| zabda, arthaka bodha karanemeM svAbhAvika zakti rakhatA huA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pha bhI saMketakI apekSA karatA hai| kiMtu zabdakI yathArthatA aura ayathArthatA, kramase puruSake guNa aura doSakI apekSA rakhatI hai / nyAya - zikSA | yaha zabda, apane viSaya meM pravarttatA huA vidhi va niSedhase saptabhaMgIkA anusaraNa karatA hai / saptabhaMgIkA svarUpa kyA hai ? isa gaMbhIra viSaya ke nirUpaNa karanekI tAkata yadyapi isa laghu nibaMdha nahIM hai, to bhI sthUlarUpase saptabhaMgI batA dete haiM eka vastu eka eka dharmakA prazna hone para, vinA virodha, alaga alaga vA samuccitarUpase vidhi aura niSedhakI kalpanA karake 'syAt ' zabda yukta sAta prakAra vacana racanA karanI yahI saptabhaMgI hai| dekhiye ! saptabhaMgI (sAta - bhaMga ) - ' syAdastyeva ghaTa: ' 1 'syAnnAstyeva ghaTaH ' 2 ' syAdastyeva syAnnAstyeva - ghaTa: ' 3 'syAdavaktavyaeva ghaTaH ' 4 syAdastyeva syAdavaktavya eva ghaTaH 5 'syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTaH ' 6 ' syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTaH ' 7 // artha- ghaTa (vastumAtra) apane dravya - kSetra kAla aura bhAvase sat hai 1 / aura parAye dravya-kSetra - kAla aura bhAvase asat hai 2 / vastu mAtra kathaMcit, hai aura kathaMcit asat haiM, yaha kramase vidhi va niSedha kalpanA 3 / yugapat (eka sAtha) vidhi niSedha kalpa Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANakA prayojana, va viSayaM / nAse vastu kathaMcit avaktavya hai 4 / vidhi kalpanA aura yugapat vidhi va niSedha kalpanAse vastu kathaMcit sat 'aura kathaMcit avaktavya hai 5 / niSedha kalpanA aura yugapat vidhi va niSedha kalpanAse vastu kathaMcit asat aura kathaMcit avaktavya hai 6 / kramase vidhi va niSedha kalpanA aura yugapat vidhi / niSedha kalpanAse vastu kathaMcit sat kathaMcit asat aura kIcat avaktavya hai 7 / yaha saptabhaMgI do prakArakI hai-eka sakalAdeza rUpa, aura dUsarI vikalAdeza rUpa / unameM sakalAdeza-pramANake grahaNa kiye hue anaMta dharmasvarUpa vastuke, kAla vagairaha karake abheda vRttikI mukhyatA athavA abheda vRttike AkSepa (upacAra) se, yugapat pratipAdana karane vAle vAkyako kahate haiN| aura isase viparIta yAnI nayake grahaNa kiye hue vastu dharmake, bheda vRtti athavA bhedake upacArase. kramazaH pratipAdana karane vAle vAkyako, vikalAdeza kahate haiN| isa prakAra prayakSa aura parokSa donoM pramANa batA diye| aba pramANakA prayojana samajhanA cAhiye sabhI pramANoMkA sAkSAt prayojana,ajJAnakA dhvaMsa-vinAza hai / aura paraMparA prayojana, vastuke grahaNa,parityAga aura upekSA karanekI buddhi pAnA hai / aura kevalajJAnakA paraMparA prayojana, mAdhyasthya-udAsInatA yAnI sarvatra upekSA hai| . . ... yaha prayojana pramANake sAtha na sarvathA bhinna hai, na to. sarvathA abhinna hai, kiMtu kathaMcit bhinnAbhinna hai| taba hI. paraspara pramANa va phalakA vyavahAra bana sakatA hai // ..... Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-zikSA / .. : / aba pramANakA viSaya dekhiye:-sAmAnya aura vizeSa vagairaha aneka dharmAtmaka vastu, pramANakA viSaya hai| ... naiyAyika vagairaha vidvAn logoMke abhiprAyase sA. mAnya aura vizeSa, ye do paraspara nirapekSa hokara vastuse ekAntabhinna rahate haiN| magara jaina zAstrakAra, una donoM ko paraspara sApekSa bhAvavAle aura vastuke svarUpa mAnate haiN| vaha sAmAnya do prakArakA hai-eka tiryak sAmAnya, aura dUsarA UrdhvatA sAmAnya / unameM prathama sAmAnya-prativyakti, samAna pariNAmako kahate haiM, jaise gotva aadi| aura U latA sAmAnya vaha hai, jo ki pUrvApara paryAyoMmeM anugata rahatA ho, jaise kaTaka-kaMkaNa vagairaha bhinna bhinna paryAyoMme calA AtA suvarNa vgairh| evaM vizeSa bhI do prakArakA hai-guNa aura paryAya / unameM sahamAvI guga, aura kramabhAvI paryAya samajhanA caahiye| . utpAda, vyaya, aura dhauvya, ina tIna rUpoMse yukta hI honA vastumAtrakA lakSaNa hai / aura yahI pramANakA viSaya hai / sabhI vastuoMmeM jaba nayA paryAya paidA hotA hai, taba pUrva paryAya calA jAtA hai, to yahI utpAda aura vyaya huA samajhiye / aura sabhI paryAyoMmeM barAbara anugata (sAtha hI calI AtI) cIja kabhI naSTa na honeke kAraNa dhruva kahAtI hai, aura isIse vastumeM dhrauvya bhI pAyA jAtA hai / jaise kaTakako toDakara jaba kaMkaNa banAyA, to pahalA kaTaka pariNAma calA gayA, aura nayA kaMkaNa pa. yoya paidA huA , magara una donoM pUrva uttara ( kaTaka-kaMkaNa ) paryAyoM meM suvarNa to vaisekA vaisA hI rahatA hai / basa! isI dRSTAna Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa kA viSaya / 21 ntase vastumAtrameM utpAda vyaya aura dhrauvya, samajha lene caahiye| aura yahI to jainiyoMkA mAnA huA syAdvAda hai / kyoMki jainazAstrakAra samasta vastuoMmeM, satva asava, nityatva anityatva, vagairaha sApekSa rUpase, anaMta dharma mAnate haiM / jaise eka hI puruSameM, usake pitA aura putrakI apekSAse putratva aura pitRtva rahate haiM, evaM aura bhI apekSAoMse mAtulasva-bhAgineyatva vagairaha aneka dharma pAye jAte haiN| vaise bhinna bhinna apekSAoMse, ekahI vastumeM sattva asattva vagairaha anaMta dharma, agara mAne jAya, to kauna, kyA doSa batA skegaa| samajhanA cAhiye ki kyA vastu, kevala bhAva rUpa ho sakatI hai ? hargija nhiiN| agara kevalabhAvarUpa hI vastu mAnI jAya, to eka hI ghaTa cIja, paTarUpa, hastIrUpa, azvarUpa kyoM na ho jAyagI ? / sarva prakArase bhAvapana mAnanemeM ekahI vastuke sArA vizvarUpa honekA doSa kabhI zAnta na hogA / isaliye saba vastuoMko, apane dravya-kSetra-kAla-aura bhAva rUpase, sata, aura parAye dravya-kSetra-kAla aura bhAva rUpase, asava mAnanA cAhiye / jaise ki dravyase ghaTa, pArthiva rUpase hai, magara jala rUpase nahIM hai| kSetrase ajamera meM banA huA ghaTa, ajamerakA kahAtA hai, na ki jodhapurakA / kAlase hemaMtraRtumeM banA huA ghaTa, haimantika kahAtA hai, na ki vaasntik| bhAvase zukla ghaTa, zukla hai, na ki kaalaa| isase, 'sattva-asattva' ye do dharma pratyeka vastumeM eka hI samayameM hamezA rahA karate haiN| yaha batA diyA, aura pratikSaNa palaTatI rahatI (pUrva pariNAmako choDa, dUsare pariNAmameM AtI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nyAya-zikSA / rahatI) samasta vastuoMmeM nityatva aura anityatva ke eka hI sAtha rahane kA anubhava to pahale batA hI diyA hai| evaMrItyA aura bhI dharmoMke rahanekA anubhava prakAra, svaprajJAse paricaya kara lenA caahiye| isa viSayameM dUsare vidvAnoMkA yaha kahanA hotA hai ki 'syAdvAda saMzaya rUpa bana jAtA hai, kyoMki eka hI vastuko sat bhI kahanA aura asat bhI kahanA, yahI saMdehakI maryAdA hai| jaba taka, sat aura asat ina donoM se eka ( sat yA asat) kA nizcaya na hove, taba taka, sat asat ina donoM rUpase eka vastuko samajhanA, yaha saccA jJAna nahIM khlaataa| lekina yaha kahanA bilakula ThIka nahIM hai, kyoMki eka hI cIjameM sattva asattva ye donoM dharma jaba ukta anubhavase prAmANika haiM, to phira una donoMko nizcaya rUpase mAnanA, saMdeha kaise kahA jAyagA ? / saMdeha to yahI kahalAtA hai ki 'yaha puruSa hogA yA vRkSa ?? yahAM na puruSa panakA nizcaya hai, na to vRkSa ho nekA nizcaya hai| isa liye yaha jJAna saMzaya kahA jA sakatA hai| magara prakRtameM to vastu sat bhI nizcita hai, aura asat bhI nizcita hai, ataH sat asat ina donoMkA jJAna, samyak jJAna kyoM nahIM / anyathA eka hI puruSameM bhinna bhinna apekSA dvArA pitRtva putratva vagairaha dharma kaise mAne jaayNge| ina dharmoMkA mAnanA jhUThA kyoM na kahA jAyagA ? / ataH anubhavabalAt siddha huI bAtako mAnanemeM kisI prakAra doSa nahIM hai / . khatama ho cukA pramANa viSayaka vaktavya, aba nayake Upara najara kIjiye - Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-tattva: hhhhhhhhhhhhhhhhhmhhmmhhhmhhmhmhhmmhhnnhhmh pramANake grahaNa kiye hue, ananta dharmAtmaka vastuke eka azaMko grahaNa karane vAlA aura dUsare aMzameM udAsIna rahane vAlA, pramAtA puruSakA abhiprAya vizeSa, naya kahAtA hai| ____ isa lakSaNase viparIta, arthAt dUsare aMzakA pratikSepa karane vAlA naya, durnaya-nayAbhAsa kahAtA hai| .. naya, saMkSepase do prakArakA hai- dravyArthika aura paryAyArSika / inameM, dravyArthika naya tIna prakArakA hai:-naigama-saMgraha-aura vyvhaar| aura paryAyArthika naya cAra prakArakA hai:-RjusUtra-zabdasamabhirUDha aura evaMbhUta / - aba ina sAtoM nayoMkA svarUpa saMkSepase batAte haiM:naigama-vastumAtrako, sAmAnya vizeSa ubhayAtmaka mAnatA hai, saMgraha-sAmAnyamAtrakA Adara karatA hai| vyavahAra-kevala vizeSakA svIkAra karatA hai| RjusUtra--vartamAna hI nija vastukA Adara karatA hai / zabda--aneka paryAyoMkA vAcyArtha eka hI mAnatA hai, jaise ghaTa-kumbha-kalaza vagairaha zabdoMse kahA huA artha eka hI hai| samabhirUDha-paryAyoMke bhedase arthakA bheda mAnatA hai| jaise ghaTa-kumbha vagairaha bhinna paryAya zaddha, bhinna arthako kahate haiN| paryAyoMke bheda hone para bhI agara arthakA bheda na hogA, to kaTa, ghaTa, paTa vagairaha bhinna paryAyoMse bhI arthakA bheda kaise hogA, aisA, isa nayakA mAnanA hai| evaMbhUta-jisa zabdakI, pravRtti nimitta bhUta jo kriyA hai, usa kriyAmeM, jaba usa zabdakA abhidheya-artha, pariNata hogA, Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nyAya-zikSA / taba hI vaha zabda, usa arthakA vAcaka ho sakatA hai| aisA mAnatA hai| jaise-puraMdara zabda, purake dAraNa karanekI kriyAmeM pariNata hI hue indrako kaha sakatA hai / isa nayake hisAbase samasta zabda (jAti zabda, guNa zabda vagairaha) kriyA zabda haiM / ataH kriyA pariNata hI svArthako kahane vAle zabdako, yaha naya svIkAratA hai| ye saba naya, yadyapi pRthak pRthak viSaya para nirbhara haiM , ataH paraspara virodhI bhI kahalA sakate haiM, magara jainendra Agama rUpI mahArAjAdhirAjake Age, yuddha meM hAre hue vipakSI rAjAoMkI taraha paraspara milajhulakara rahate haiM / ataeva sApekSa rItise saba nayoMkA satkAra karane vAlA zAstra-pravacana-zAsana, yathArtha-nirvAdha-upAdeya kahAtA hai| aura eka eka nayako pakaDa kara cale hue majahaba, yathArtha nahIM kahe jA sakate / tathAhi kANAda aura gotamIya zAsana, naigama naya, aura sAMkhya pravacana tathA advaitamata, saMgrahanaya, aura bauddhamata, RjusUtranaya, evaM zabdabrahmavAda, zabdanayako pakaDa kara prakaTa huA hai / aura jaina pravacana sabhI nayoMko samAna dRSTise dekhatA huA-sApekSa rItise satkAratA huA, sadA jayazrIkA sthAnahI banA rahatA hai| nayakA bhI vAkya, pramANa kI taraha, apane viSayameM pravatatA huA, vidhi aura niSedhase saptabhaMgIko anusaratA hai| isakA bhI vicAra, pramANakI saptabhaMgIke barAbara karanA cAhiye, kyoMki nayakI saptabhaMgImeM bhI, prati bhaMga, 'syAt' pada, aura eva Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANakA svruup| 25 kAra, prayukta kiye jAte haiN| vizeSa mAtra itanA hI hai ki nayasaptabhaMgI, vastu ke aMzakA prarUpaNa karanevAlI honese, bikalAdeza kahalAtI hai / aura saMpUrNa vastuke svarUpakA nirUpaNa karanecAlI honese, pramANa saptabhaMgI, sakalAdeza kahAtI hai| nayakA phala bhI pramANa kI taraha hai| vizeSa itanA hIpramANakA phala, saMpUrNa vastu viSayaka hai| aura nayakA phala, vastuke ekadeza viSayaka hai| ho gayA pramANa, aura nayakA svarUpa kIrtana; aba una donoMse phala uThAnevAlA pramAtA bhI, do zabdoMmeM batAdenA cAhiye pratyakSa Adi pramANoMse, jisakA paricaya AbAla-gopAla prasiddha hai, vaha jIva, AtmA, pramAtA hai| yaha jIva, caitanya svarUpa hai, na ki samavAya saMbaMdhase usameM caitanya rahA hai, kyoMki atirikta kAlpanika samavAya mAnanemeM, koI majabUta sabUta nahIM dikhalAI devii| ___ evaM jIva, pariNAmI-kA-sAkSAda bhoktA-svadeha mAtra parimANavAlA-pratizarIra bhinna-aura paulika aSTavAlA hai| ina vizeSaNoMmeMse, prathama vizeSaNase, jIvameM kUTastha nisyatva, dUsare va tIsarese, kApilamata, cauthese jIvakA vyApakatva, paMcamase advaitamata, aura aMtima vizeSaNase cArvAka matakA nirAsa ho jAtA hai / 'adRSTavAlA' ivanehIse, dharmAdharmako nahIM mAnanevAlA cArvAkamata, yadyapi nirasta hojAtA, to bhI ahaghaTako jo 'paugalika' vizeSaNa diyA hai, so adRSTake viSayameM, auroMkI bhinna bhinna vipratipattiyoMko dUra karaneke liye, Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. nyAya-zikSA / . tathAhi- yoga AcAoMne adRSTako AtmAkA guNa, kApilapaMDitoMne prakRtikA vikArakharUpa, bauddhone vAsanA svabhAva, aura brahma vAdiyoMne avidyA svarUpa mAnA hai| magara jaina zAstrakAra usako paudgalika svarUpa mAnate haiM / pramANa va nayakA tattva batA cukeM, aba pramANa ke pra. yoga honekA sthAnabhUta vAda bhI thoDA sA batA dete haiM. vAdI aura prativAdIkI, ApasameM svapakSake sAdhane, aura dUsare (viruddha) pakSake toDanekI carcAkA nAma hai vAda / vAdakA prArambha, do prakArase hotA hai, eka vijayalakSmI kI icchAse, dUsarA, tattvake nizcaya karanekI icchAse; isIse yaha bAta khula jAtIhai ki vAdI aura prativAdI, donoM do do prakArake hote haiM-jigISu, yAnI jaya cAhane vAle, aura tattvanirNinISu, arthAt tattvakA nizcaya cAhane vaale| tattvanirNinISu bhI do prakArake, eka, apanI AtmAmeM, tattvajJAna cAhane vAle, dUsare, pratipakSIkI AtmAmeM tattvajJAnakI utpatti cAhane vAle / pratipakSIkI AtmAmeM tattvajJAnakI utpatti cAhane vAlebhI do prakArake, eka tokSAyopazAmika jJAnI, arthAt a. pUrNa jJAnI,aura dUsare sarvajJa / ye hI cAra prakArake vAdI aura prativAdI hue, inameM pahile jigISakA vAda, choDa, svAtmAmeM tattvanizcaya cAhane vAle ko, sabake sAtha ho sakatA hai, svAtmAmeM tattvAnizcaya cAhane vAlA to khuda hI jaba tattvajJAnakI pyAsase vyAkula hai, to jaya cAhane vAleke sAtha usakA saMbandha, miyA~ mahAdevakI taraha, kaise saGgata ho sakatA hai ? / evaM svAtmAmeM tattvajJAna cAhane vAleke sAtha bhI usakA vAda na Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdakA svarUpa 27 honA- na bananA sphuTa hI hai, kyoMki ye donoM jaba tattva-nirNayake pipAsu haiM, to ina donoM kI bAda bhUmI nahIM bana sakatI / bezaka! bAkI ke do kathakoM ke sAtha usakA vAda barAbara ho sakatA hU~, kyoMki ve, dUsarekI AtmAmeM taccajJAna deneko cAhate haiM / unameM bhI, pratipakSImeM taccajJAnakI utpatti cAhane vAle apUrNa jJAnI to, jigISu, svAtmAmeM tatvajJAna cAhanevAle, pratipakSImeM jJAna cAhane vAle apUrNa jJAnI, aura sarvajJake sAtha barAbara bAda kara sakate haiM, magara sarvajJa, sarvajJake sAtha vAda nahIM karate, donoM sarvajJoMkA paraspara vAda hotA hI nahIM; sarvajJakA vAda sajJako choDa, ukta tIna hI kathakoM ke sAtha hosakatA hai| sphuTa matalaba --- jigISu 1, svAtmA meM tatvajJAna cAhanevAlA 2, pratipakSIko tavajJAnI banAnA cAhanevAlA kSAyopazamika jJAnI arthAt apUrNa jJAnI yAnI asarvajJa 3, pratipakSIko tattvajJAnI banAnA cAhanevAlA sarvajJa 4 | ye cAra prakArake vAdI aura prativAdI hue| unameM, eka ela vAdI va prativAdIke bAda honemeM solaha bheda paDate haiM / tathAhi 1 jigISu - jigISu 1, svAtmAmeM tatvajJAna ke icchu 2, pratipakSImeM tavajJAna hone ke icchu asarvajJa 3, aura sarvajJa 4 ke sAtha (ye cAra bheda ) 2 AtmA meM tattvajJAnakA icchu- jigISu 1, svAtmAmeM tattvajJAnake icchu, 2, pratipakSimeM tattvajJAnake icchu asarvajJa 3, aura sarvajJa 4 ke sAtha ( ye cAra bhada ) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya - zikSA | 3 pratipakSImeM tattvajJAnakA iccha asarvajJa - jigISu 1, svAsmArme tattvajJAnake icchu 2, pratipakSI meM tatvajJAna ke icchu asarvajJa 3, aura sarvajJa 4 ke sAtha ( ye cAra bheda ) 4 pratipakSI meM tatrajJAnakA icchu sarvajJa-jigISu 1, svAtmAmeM jJAna ke icchu 2, pratipakSI meM tatrajJAna ke icchu asarvajJa 3, aura pratipakSa meM tavajJAnake icchu sarvajJa 4 ke sAtha (ye cArabheda ) 28 isa prakAra solaha bheda honepara bhI, pahile catuSka-vargameM dUsarA, dUsare catuSka vargameM, pahilA aura dUsarA, aura cauthe catuSka vargameM, cauthA bheda loDadene cAhiye, kyoMki pUrvokta rItise, jigISu svAtmAmeM tavajJAnake icchu ke 1 sAtha; svAtmAmeM tatvajJAnake icchu- jigISu 2 aura svAtmAmeM tatvajJAna ke icchu 3 ke sAtha aura sarvajJa - sarvajJake 4 sAthavAdI va prativAdI nahIM bana sakate, isa liye ye cAra bheda nikAla dene para, eka eka bAdi prativAdike sAtha vAda hone meM bAkI rahe bAraha hI bheda samajhane cAhiyeM | tathAhi bAdI- jigISu prativAdI to, jigISu 1, (svAtmAmeM tattvajJAnakA icchu nahIM. pratipakSI meM tatrajJAnakA icchu asarvajJa 2, aura sarvajJa 3 / * vAdI - svAtmajJAnakA icchu, prativAdI lo, (jigISu nahIM, svAtmAmeM tattvajJAnakA icchu bhI nahIM ) pratipakSI meM jJAnakA icchu sarvajJa 4, aura sarvajJa 5 / vAdI - pratipakSIme tattvajJAnakA icchu, prativAdI to jIgISu 6, svAtmAmeM tavajJAnakA icchu 7, pratipakSI meM tatvajJAnakA icchu asarvajJa 8, aura sarvajJa 9 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdakA. svarUpa / / 29 vAdI-sarvajJa, prativAdI to, jigISu 10, svAtmAmeM taccajJAnakA icchu 11, pratipakSImeM tattvajJAnakA icchu asarvajJa 12 ( sarvajJa nahIM ) / bAraha hue| jahA~ jigISu, vAdI athavA prativAdI hai, vaha vAda, sabhya-madhyastha, aura sabhApatike samakSa hI meM hotA hai, nahIM to. zAyada upadrava honekA prasaGga A jAya, isI liye jigISu ke vAdako caturaGga, arthAt vAdI, prativAdI, sabhya, aura sabhApati, ina cAra aGgoM karake yukta honA zAstrakAroMne pharamAyA hai| jahAM tattva nizcayake uddeza vAle. vAdI va prativAdI mile hoM, vahA~ to sabhya, sabhApatikI koI apekSA nahIM, kyoM ki vAdI prativAdI, khuda jaba tatvake icchu ho, to sabhApati na rahate bhI zaThatA-kalaha onekA koI prasaGga nahIM A sakatA, hA~ itanA jarUrahai ki dUsarekI AtmAko tattvajJAnazAlinI banAnA cAhane vAlA apUrNajJAnI prativAdI,siMha garjanA karatA huA bhI agara acchI taraha tattvake nirNayakaranekI zakti na phailAsake, to jarUra vahA~ madhyastha-sabhyamahAzaryokI apekSA par3egI, isameM kahanA hI kyA ? / agara ca, tattva nirNayako cAhane vAle, vAdI aura prativAdImeM koI sarvajJa hogA, taba to kisI suratase sabhya, sabhApatikI apekSA nahIM par3a sakatI; taba hI paDegI, yadi sarvajJake sAtha jigISukA vAda calA ho / jigISuke sAtha vAdameM utare hue, sarvajJa, vA apUrNa jJAnI, jigISuko tattvajJAnI banAnA cAhate haiM, jaba, jigISu, chala bheda, yukti prayukti, athavA pramANa-tarkase, unakA parA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-zikSA / jaya karaneke sAtha, apanI tarapha jayazrIkA AkarSaNa cAhatA hai, kahiye ! aba, aise jigISuke cakra jAlameM, becArA svAtmAmeM tattvajJAna cAhane vAlA upasthita ho sakatA hai ?, hargija nahIM, vaha to apanI AtmAmeM tattvajJAnakA janma deneke liye, dUsareko tattvajJAnI banAnA cAhane vAle-mAyopazamika jJAnI athavA sarvajJa, inhIMke sAtha, pramANa, tarka, yukti prayogadvArA vAda-kathA calAtA hai / / prazna-vAdake liye sabhya kaise hone cAhiye ? / uttara-vAdi-prativAdike siddhAMtoMke samajhanemeM bahuta kuzala, unakI dhAraNA karanevAle, bahuzruta, pratibhA, kSamA, aura mAdhyasthya vAle, aura vAdI prativAdI, donoMkI sammati pUrvaka mukarara kiye gaye sabhyaloka, vAdake kAmake kAbila hosktehaiN| prazna-sabhAsadoMke kaunase karttavya haiM ? / uttara-vAdake sthAna, aura kathA vizeSakA aGgIkAra karavAnA, "isakA prathama vAda, aura isakA uttaravAda," isakA niyamakaranA,sAdhaka-bAdhakagaktake guNa-doSakA avadhAraNa karanA, samaya anusAra tattvako prakAza kara kathA baMda karadenA aura yathAyogya, kathAke jaya-parAjaya phalakI udghoSaNA karanA, arthAt " isakI jaya huI, yaha parAjita huA," aisA phala prakAza karanA, ye sabhAsadoMke karma haiN| prazna-sabhApati kaisA honA cAhiye ? / uttara-prajJA, AjJai-zvarya, aura madhyasthatA guNase ala. Gkata honA cAhiye / prajJAvinAkA sabhApati, kisI prasaMgapara Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdakA svruup| tatvavivecanakA kAma paDegA to kyA bola sakegA, isaliye pahale prajJAguNa sabhApatimeM apekSita hai / basundharAmeM jisakA hukma-pratApa sphurAyamAna na ho, vaha, vAda-sabhAke kalahaphisAdako kaise haTA sakegA ? isaliye, dUsarA AjJaizvaryaguNa sabhApatimeM avazya jarUrakA hai / bhUpati-rAjAloga, agara apanA kopa saphela na kara sakeM, yAnI apane kopakA phala agara na batAveM, to akiJcitkaratvake udAharaNoMmeM, unakA praveza hogA, isaliye rAjAkA kopa jaba saphala hI hotA hai, to kopI rAjAke sabhA patitvameM vAdakI nAka hI kaTa jAyagI, isaliye kSamAguNa bhUSita, sabhApati honA cAhiye / sabhApati, pakSapAtI hogA, to sabhyaloga bhI, pratApI sabhApati, aura anyAya kalar3ake Darake mAre vecAre, ' idhara zera, udhara nadI' kA kaSTa uThAveMge, isaliye, sabhApati, madhyastha honA cAhiye / prazna-sabhApatike kaunase karma haiM / - uttara-vAdi-prativAdi aura sabhAsadoMke kahe hue padArthoMkA avadhAraNa karanA, vAdi-prativAdimeM, agara kalaha ho jAya, to use dUra karanA, "jo jisase hAra jAya, vaha usakA ziSya ho," ityAdi jo kucha pratijJA, vAdake pahale ho cukI ho, use, pratipAlana karAnA, pAritoSika denA, ityAdi sabhApatike karma haiN| jigISu sahita vAda, caturaGga hai / jigISu aura sarvajJa rahita vAdameM, sirpha sabhyakI apekSA kabhI hotI hai, kabhI nahIM hotI, jigISu rahita vAdameM sabhApatikA to kAma hI nahIM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAya-zikSA / hotA, jigISu rahita, sarvajJake bAdameM to svayaM siddha, vAdiprativAdi, hI akha, kAphI haiM, rattIbhara bhI sabhAsada, aura sabhApatikI jarUrata nhiiN| basa ! yaha vAda hI, eka kathA hai, vAdake sivAya aura koI jalpa vA vitaNDA, kathA nahIM ho sakatI, jalpakA kAma cAdahI se jaba siddha hai, to phira jalpa, judI kathA kyoM mAnanI cAhiye / agara kahoge ! ki jalpameM chala, jAti, nigraha sthAnake prayoga hote haiM, jo ki vAdameM nahIM ho sakate, yahI pharaka vAda-jalpakA hai, to, isake uttarameM yaha samajhanA pAhiye ki nigrahasthAnake prayoga to vAdameM bhI barAbara ho sakate haiM, magara khayAla rahe, ki chala-kapaTa karake vAdIkA parAjaya karanA, aura apanI tarapha vijaya kamalAko khIMcanA, yaha nyAya nahIM kahAtA, aura mahAtmA loga, anyAyase, jaya ghA yaza, nahIM caahte| kabhI bhayaGkara prasaGga para, apavAda mArgameM chalakA prayoga karanA bhI par3e, to bhI kyA huA, etAvatA jalpa-kathA, kyA vAdase judI ho sakatI hai ?, hargija nhiiN| bAda hI meM bhayaGkara prasaGga para, chalakA prayoga agara kiyA jAya, to kyA rAja zAsanake ullaMghanakA bhaya hogaa| vitaNDA to bAla cApala hI hai, use bhI kathA kahane vAloMkA kyA Azaya hogA, use ve hI jAne / ___ yaha nyAya viSaya svAbhAvika gahana, bahuta vaktavyoMse bharA hai, magara kyA kiyA jAya ? kyoMki yaha lekha, grantha rUpase to hai nahIM, jisase saMkSepase bhI padArtha tatvakI carcA karanI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdakA svarUpa / ucita samajhI jAya / isa liye isa laghu lekhameM itanA hI nyAya tattvakA paricaya karAnA ucita samajha kara aba maiM virAma letA hUM // le. nyAyavijaya / zArdUlavikrIDita-zloka. jinhoM ke upadeza se, pariSadA, zrIjainasAhitya kI paidA kI, marudeza, jodhapura meM, vidvadgaNoM se bharI / unhIM, zrI prabhu dharmasUri cara ke, Adeza hIse, vahIM ziSya-nyAyavizArada zramaNa ne, zrInyAya-zikSA racI // samAptA nyAyazikSA // | .. / --..-. - - (YAASPrem .......... .... Page #47 -------------------------------------------------------------------------- Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavizArada-nyAyatIrtha munimahArAja zrI nyAyavijayajI racita pustakeM saMskRta. 1 mahendra svargAroha, (khatama) 2 nyAyatIrtha prakaraNa, mU0 rU / 3 nyAyakusumAJjali, dUsarI AvRtti, mUla rU01 4 pramANaparibhASAvRtti nyAyAlaGkAra, (prakaTa honekI tayyArImeM hai) hindI5 dharma-zikSA, (prakaTa hone vAlI hai) 6 nyAya zikSA, mU. ru. 1 milane kA patA yazovijaya jaina granthamAlA, herIsaroDa-bhAvanagara.