Book Title: Nayvimarsh Dwatrinshika
Author(s): Sushilsuri
Publisher: Sushilsuri Jain Gyanmandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022450/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AWAN WWWWWWWWW S Wan AVAGong Wan dakSa - sunIlagranthamAlA ratna 62vAM phra Wan AVA OM zrInemi lAvaNya OVER - naigamAdisaptanayAnAM saMkSiptasvarUpadarzikA nayavimarza-dvAtriMzikA [ vyAkhyA: padyAnuvAda-bhAvAnuvAda-saralArthayuktA ] 5 viracitA jainadharma divAkara - zAsanaratna tIrthaprabhAvaka rAjasthAnadIpaka - marudhara dezoddhAraka pUjyapAdAcAryadevazrImadvijaya suzIla sUriH Wan A prakAzaka AcArya zrIsuzIlasUri jainajJAnamandira zAnti nagara, sirohI ( rAjasthAna) SAWANWA Fu Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 zrInemi-lAvaNya-dakSa-suzIlagranthamAlA ratna 62vAM Wan negamAdisaptanayAnAM saMkSiptasvarUpazikA . nayavimA-hAlizikA SE i/IAMwar [vyAkhyA-padyAnuvAda-bhAvAnuvAda saralArtha yuktA] ___ * viracitA * zAsanasamrAT-sUricakracakravatti-tapAgacchAdhipati-mahAprabhAvazAli-paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarANAM paTTAlaMkAra-sAhityasamrATavyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratna-paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAdaNyasUrIzvarANAM paTTadharadharmaprabhAvaka-zAstravizArada - kavidivAkara - vyAkaraNaratnaparamapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrIzvarANAM paTTadhara - zAstravizArada - sAhityaratna - kavibhUSaNapUjyapAdAcAryadeva zrImadvijayasuzIlasUriH jaya nekhi -zAna zAsa_ avana ni zALA che zrI vizya sthAna: N6GBANI, AM 151, mahAvA. vidvAn vyAkhyAtA pUjyamuni zrIjinottamavijayaH prakAzakam AcArya zrIsuzIlasUri jaina jJAnamandiram __ zAntinagara, sirohI (rAjasthAna) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pramme sampAdaka : prakAzaka rAjasthAnadIpaka pUjyapAda para prAcAryadeva zrImad prAptisthAna : vijayasuzIlasUrIzvarajI prAcArya zrIsuzIlasUri ma. sA. ke vidvAn jaina jJAnamandira vyAkhyAtA ziSyaratna zAntinagara, pUjya munirAjazrI | sirohI (rAjasthAna) jinottamavijayajI ma.sA. zrIvIra saM. 2506 pratiyA~ 1000 zrIvikrama saM. 2036 zrInemi saM. 34 prathamAvRtti mUlyam : saptarUpyakAriNa Wan sadupadezaka paramapUjya zAsanasamrATa zrImavijayanemilAvaNyavakSasUrIzvarajI ma. sA. ke vayovRddha ziSyaratna pUjya munirAja zrIarihantavijayajI ma.sA. ke sadupadeza se jAvAla zrIjainasaMca kI zrIjinadAsa dharmadAsa ko per3I dvArA jJAna khAtA meM se isa pustikA prakAzana meM dravya-sahAyatA prApta huI hai| preraka : zrI sukhapAlacanda bhaNDArI jodhapura (rAjasthAna) Wan Wan mudraka : hindustAna priNTarsa jodhapura Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa jinake parama maMgala AzIrvAda mere jIvana ke sarvAMgINa vikAsa ke parama sAdhana evaM preraka bala bane haiM una zAsanasamrATa-mUricakracakravatti-tapAgacchAdhipati___ bhAratIyabhavyavibhUti-akhaNDabrahmatejomUttimahAprabhAvazAli-paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarajI ma. sA. ke paTTAlaMkAra-sAhityasamrAT-vyAkaraNavAcaspatizAstravizArada-kaviratna-paramazAsanaprabhAvaka paramapUjya-paramopakArI-pragurudevaprAcAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarajI ma. sA. ko sAdara savinaya bhAvabharI vandanApUrvaka samarpita __-vijayasuzIlasUri SSSSSSSSSSSSSSSSS Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' prastAvanA sAre jagat meM aura bhArata ke samasta darzanoM meM sarvajJa prabhu zrItIrthaMkara bhagavanta bhASita jainadarzana eka alaukikaadvitIya aura anupama darzana hai| usameM syAdvAda, nayavAda, karmavAda evaM AtmavAda Adi aneka vAdoM kA yathArtha nirUpaNa hai / aneka vAdoM meM se nayavAda jainadarzana kI eka mahattvapUrNa dena hai / jainadarzana vizva ke pratyeka padArtha kA nirUpaNa 'naya' ko dRSTi meM rakhakara hI karatA hai jisake samarthana meM vizeSAvazyakabhASya meM kahA hai ki"natthi naehi vihuraNaM, sutta attho ya jiraNamaye kiMci / " [vizeSAvazyakabhASya, 2277] arthAt 'jainadarzana meM aisA koI bhI sUtra aura artha nahIM hai, jo naya se rahita ho|' isa dRSTi se vizva kI pratyeka vastu anantadharmAtmaka hai| "anantadharmAtmakaM vastu" aisA syAdvAdamaMjarI grantha meM bhI kahA hai / kalikAlasarvajJa prAcArya zrIhemacandrasUrIzvarajI ma.sA. ne 'ayogavyavacchedadvAtrizikA' grantha meM kahA hai ki - cAra - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraH sahasrA: zaradatapAMsi, yugAntaraM yogamupAsatAM vA / tathApi te mArgamanApatanto, ' na mokSyamAraNA api yAnti mokSam / / arthAt [ he bhagavan ! ] anya sAdhaka cAhe hajAroM varSoM taka tapa kareM yA yuga-yuga taka yogasAdhanA kareM; kintu jaba taka ve naya se anuprANita Apake mArga kA anusaraNa nahIM kareMge, taba taka ve mokSa kI abhilASA karate hue bhI mokSa nahIM pA skeNge| (1), naya ke lakSaNa naya kI vyAkhyA isa prakAra kI jAtI hai (1) anuyogadvAra kI vRtti meM kahA hai ki"sarvatrAnantadharmAdhyAsite vastuni ekAMzagrAhako bodho nyH|" sarvatra, anaMtadharma se adhyAsita vastu meM eka aMza ko grahaNa karanevAlA bodha 'naya' kahA jAtA hai / (2) pravacanasAroddhAra kI vRtti meM naya ke sambandha meM kahA hai ki - pAMca - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "anekadharmakaM vastvanavadhAraNapUrvakamekena nityatvAdyanyatamena dharmeNa pratipAdya svabuddhi nIyate-prApyate yenAbhiprAyavizeSeNa sa jJAturabhiprAyavizeSo nayaH / " arthAt aneka dharmavaMta vastukA anavadhAraNapUrvaka nityatvAdi anaMtadharmoM meM se kisI eka bhI dharma dvArA pratipAdana kara jo abhiprAya vizeSapUrvaka isa vastu ko apanI utArate haiM vaha jJAtA kA abhiprAya vizeSa 'naya' hai / (3) nayacakrasAra meM naya ke viSaya meM kahA hai ki "anantadharmAtmake vastunyekadharmonnayanaM jJAnaM nayaH / " arthAt anaMtadharmAtmaka vastu meM eka dharma kA mukhyapaNe grahaNa karanA vaha 'naya' hai|| (4) nyAyAvatAra kI vRtti meM naya kI vyAkhyA karate hue kahA gayA hai ki "anantadharmAdhyAsitaM vastu svAbhipretaikadharmaviziSTaM nayati-prApayati saMvedanamArohayatIti nayaH / " arthAt anaMtadharmoM se viziSTa vastu ko apane abhimata aisA eka dharma se yukta jo kahate haiM vaha 'naya' hai / (5) pramANanayatattvAlaMkAra meM bhI naya ke lakSaNa ke sambandha meM kahA hai ki - "nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAM zastaditarAMzIdAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH / " - chaha - Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt siddhAnta meM kahe hue pramANa dvArA viSaya rUpa bane hue artha ke aMza rUpa aura itara aMzoM kI tarapha udAsInatA rUpa aisA jo abhiprAya vizeSa hai vaha 'naya' kahA jAtA hai / naya ke aise aneka lakSaNa AcAryoM ne die haiM / (2) naya kI upamAyeM naya ko aneka upamAyeM dI gaI haiM / jaise(1) naya - yaha tattvajJAna ke khajAnA bhaNDAra ko kholane kI 'kuMcI ' hai / ( 2 ) naya - yaha vizva ke vicAroM aura vartanoM kA sAmAjika ke vyaktigata baMdhAraNa ke pAyA ko nirIkSaNa karAnevAlI 'dIpikA' hai / (3) naya - yaha vizva ke vikaTa meM vikaTa prazna ko ukelanArI 'bArAkhaDI' hai / (4) naya - yaha sahiSNutA rUpa latA - karanevAlI 'meghavRSTi' hai / sAta ko poSaNa (5) naya - yaha asaMtoSa aura gairasamajha kA bahiSkAra karanevAlI 'rAjAjJA' hai / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) naya - yaha dhyeya prApti kA 'AdhAra' hai / (7) naya - yaha yathArtha rUpa meM jJAna- prakriyA kA 'pratipAdaka' aura usakI yathArthatA kA mUla' hai / ityAdi aneka upamAyeM naya ke viSaya meM dI jAtI rahI haiM / (3) naya kI vyApakatA aise aneka upamAvAle anupama naya ko jainadarzana meM kendrasthAna diyA gayA hai / itanA hI nahIM, kintu usakI sarvavyApakatA ko bhI svIkAra kiyA gayA hai| isa viSaya ke sambandha meM dekhiye 'vizeSAvazyaka' kI nimnalikhita gAthA - -- .. "natthi naehiM viharaNaM, suttaM pratyo ya jiraNamae kiMci / zrAsajja u soyAraM, nae nayavisArazro bUmrA / / " [vizeSA0 2277 ] [ chAyA "nAsti nayavihInaM, sUtramarthazca jinamate kiJcit / zrAsAdya tu zrotAraM, nayAn nayavizArado bUzrA // " ] arthAt jainadarzana meM naya rahita koI sUtra aura artha nahIM hai / isaliye nayavizArada ( arthAt naya meM niSNAta ATha --- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise guru ) yogya zrotA milane para naya kA vividha prakAra se kathana karate haiM / (4) naya ke bheda vizva meM jitane bhI vacana prakAra haiM ve sabhI naya kI koTi meM A jAte haiM / isa bAta kI ghoSaNA jainadarzana kara rahA hai / isa dRSTi se nayoM kI anaMtatA hai, arthAt naya anaMta haiM / isa viSaya meM samartha vidvAn zrIjinabhadragaraNakSamAzramaNajI mahArAja ne kahA hai ki "jAvato vayaraNapahA, tAvaMto vA nayA visaddAzro / te ceva ya parasamayA, sammattaM samudiyA savve // " [ vizeSAvazyaka bhASya 2265 ] arthAt vacana ke jitane bhI prakAra yA mArga ho sakate haiM naya ke bhI utane hI bheda haiN| ve para siddhAnta rUpa haiM, aura ve saba milakara jinazAsana rUpa haiM / tArkikacakracUDAmaNi prAcArya zrIsiddhasenadivAkarasUrIzvarajI ma0 zrI ne bhI 'sanmatitarka' meM kahA hai ki CAC "jAvaiyA vayaraNapahA, tAvaiyA ceva huMti nayavAyA / jAvaiyA nayavAyA, tAvaiyA caiva parasamayA / / " [ sanmatitarka gAthA - 144 ] na Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prarthAt jitane vacana mArga haiM utane hI nayavAda haiM arthAt nayAtmaka vacana haiN| isa taraha jitane nayavAda haiM utane hI parasamaya arthAt anyAnya mata haiN| nayoM kI saMkhyA anaMta hone para bhI mahAsamartha vidvAn jainAcAryoM ne zAstroM ke prati cintana aura manana ke pazcAt una sabhI nayoM ke vicAra vRnda kA mAtra sAta saMkhyA meM samAveza kiyA hai| aisA karake mAno unhoMne gAgara meM sAgara bharane kI ukti ko caritArtha kiyA hai| ve sAta naya haiM (1) naigamanaya, (2) saMgrahanaya, (3) vyavahAranaya, (4) RjusUtranaya, (5) zabdanaya, (6) samabhirUr3hanaya tathA (7) evaMbhUtanaya / (5) naya kI upayogitA : naya kI yaha viziSTatA hai ki vaha kisI bhI padArtha (vastu) ke eka pakSa ko lekara yaha nahIM kahatA ki yaha padArtha ekAnta se aisA hI hai| vaha to 'hI' ke sthAna meM 'bhI' kA prayoga karatA hai| isa padArtha kA svarUpa aisA bhI hai / isa taraha na kare to vaha naya dunaya ho jAtA hai / yaha na ho jAya isaliye jaba 'hI' viSamatA kA bIja vapana karatI hai taba 'bho' usa viSamatA ke bIja kA unmUlana karatI hai, - dasa - Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanA hI nahIM kintu sarvatra samatA ke madhura vAtAvaraNa kA sRjana karatI hai / jainadarzana ke isa nayavAda ko apekSAvAda bhI kahate haiM / vizva meM jaise sUrya kA prakAza Ate hI aMdhakAra adRzya ho jAtA hai, vaise hI jainadarzana ke nayavAda kA prakAza Ate hI saMgharSAdi zAnta ho jAte haiM / sarvatra zAnti tathA samanvaya ke isa sudhAvarSaNa meM hI nayavAda kI upayogitA nihita hai / naya sarvavyApaka haiM / vastutattva kA yathArthajJAna 'naya' ke dvArA hI ho sakatA hai / naya ke dvArA honevAlA jJAna hI asandigdha evaM nirbhrAnta hai, kyoMki vaha vastu ko vividha dRSTi bindunoM se dekhane kA yatna karatA hai aura apane se atirikta dRSTikoNa kA pratiSedha nahIM karatA / yahI nayavAda kI viziSTatA aura upayogitA hai / prastuta 'nayavimarza - dvAtriMzikA' kI racanA sAtoM nayoM kA saMkSepa meM parijJAna karane ke liye jaise mahAvidvAn upAdhyAya zrIvinayavijayajI mahArAjazrI ne 'nakaraNakA' kI racanA kI hai, vaise hI maiMne bhI usI kA Alambana lekara prastuta 'nayavimarzadvAtriMzikA' kI saMskRta zlokabaddha racanA kI hai / taduparAMta usakI saMskRta vyAkhyA tathA hindI meM padyAnuvAda, bhAvAnuvAda tathA saralArtha bhI - gyAraha - Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA hai| prathama 23 zlokoM meM naigamAdi sAtoM nayoM kA saMkSipta varNana kiyA hai| 24 se 32 taka 6 zlokoM meM prazasti dI gaI hai| " prastuta kRti kI racanA meM mudrita 'nayakariNakA' tathA usakA vivecana kAphI sahAyaka rahe haiM, isaliye unake prati AbhAra pradarzita karatA huuN| hamAre laghuziSya munizrI jinottamavijayAdi ke lie nayajJAna kI prApti hetu racita prastuta laghugrantha anya sabhI pAThakoM ke mana meM bhI nayajJAna ke prati jijJAsAtmaka bhAvanA paidA karanevAlA ho, isI zubhecchApUrvaka virAma pAtA huuN| .. zrI vIra saM0 2506, lekhakavikrama saM0 2036, vijayasuzIlasUri nemi saM0 34, sthala - gohilI vaizAkha zuda 6, budhavAra jainaupAzraya dinAMka 18-5-83 [sirohI samIpatti [gohilI meM bAvana rAjasthAna] jinAlaya jinamandira meM aMjanazalAkA-pratiSThAmahotsava kA dina] * * * - bAraha - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana nayavimarza-dvAtriMzikA nAmaka laghu grantha kA prakAzana 'prAcArya zrIsuzIlasUri jainajJAnamandira' dvArA karate hue hameM ati Ananda ho rahA hai / zAsanasamrAT-paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarajI ma. sA. ke paTTAlaMkAra-sAhityasamrAT-paramapUjyAcAryapravara zrImad vijayalAvaNyasUrIzvarajI ma0 sA0 ke paTTadhara-kavidivAkaraparamapUjyAcAryavarya zrImad vijayadakSasUrIzvarajI ma. sA. ke paTTadhara jainadharmadivAkara pUjyapAdAcAryadeva zrImadavijaya suzIlasUrIzvarajI ma. sA. isa laghugrantha ke tathA isake hindI padyAnavAda-bhAvAnuvAda-saralArtha ke kartA haiN| nayoM ke prArambhika jJAna kI prApti ke liye yaha laghugrantha sundara aura saralabhASA meM racita hai / isa grantha kA sampAdana paramapUjya AcAryadeva gurubhagavanta ke ziSyaratna vidvAna vyAkhyAtA pUjya munirAjazrI jinottamavijayajI ma. sA. ne bar3I sundara rIti se kiyA - teraha - Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa laghugrantha ko prakAzita karane meM dharmaprabhAvaka paramapUjya AcAryavarya zrImadvijayadakSasUrIzvarajI ma. sA. ke ziSyaratna vayovRddha pUjyamunirAja zrIarihantavijayajI ma. sA. ke sadupadeza se, rAjasthAna ke jAvAlanagara meM zrIjainazvetAmbara mUttipUjaka saMgha ne apanI seTha jinadAsa dharmadAsa kI per3hI dvArA jJAnakhAtA meM se dravya-sahAyatA pradAna kI hai| etadartha pUjyapAda AcAryadevazrI, pUjya munirAja zrIjinottamavijayajI ma. sA0, pUjya munirAjazrI arihantavijayajI ma. sA0 kA vandanApUrvaka tathA dravyasahAyaka zrI jAvAlasaMgha kA evaM mudraka hindustAna priNTarsa, jodhapura kA praNamapUrvaka AbhAra pradarzita karate haiM / -prakAzaka - caudaha - Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya anukramaNikA 1. maMgalAcaraNaM viSayazca 2. nayanAmadarzanam 3. vastUnAmubhayAtmaka rUpam 4. sAmAnya- vizeSayorudAharaNadvArA bhedadarzanam 5. naigamanayasvarUpam 6. saMgrahanayasvarUpam 7. saMgrahanayasya dRSTAntadvArA spaSTIkaraNam 8. vyavahAranayasvarUpadarzanam 6. vyavahAranayasya spaSTIkaraNam 10. RjusUtranayasvarUpam 11. RjusUtranayasya spaSTIkaraNam 12. RjusUtranayo'gretanAzca kevalaM bhAvaM manyante 13. zabdanayasvarUpam --- pandraha -- pRSTha saMkhyA ov m 5 11 13 16 16 21 23 28 31 33 36 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya pRSTha saMkhyA 14. samabhirUr3hanayasvarUpam 15. vyatirekadRSTAntenAsya puSTIkaraNam 16. evaMbhUtanayasvarUpam 17. vyatirekadRSTAntenAsya dRDhIkaraNam 18. kramazo nayAnAM vaiziSTayam 16. matAntare nayAnAM paJcaivabhedA: 20. saptAnAmapi nayAnAM dvayoreva vargIkaraNam 54 21. sarve nayAH parasparaM saMmilya jinAgamasya sevAM 57 kurvanti, tad viSayakaM spssttiikrnnm| 22. zramavibhuzrIvIrajinendrAya samarpaNam 23. prazastiH 24. nayavimarzadvAtriMzikA hindI saralArthayuktA - solaha - Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArrrrrrrrrrrrrrrrrrAARI shaasnsmraatt-surickrckrvtti-tpogcchaadhipti| bhAratIya bhavyavibhUti-brahmatejomUrti-mahAprabhAvazAlI aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaxxx Rosha-harkhan-horanranrakha zAsanasamrATa svargIya paramapUjyAcArya mahArAjAdhirAja zrImadvijayanemIsUrIzvarajI ma0 sA0 SSSSSSSSSSSSSSSSS cart Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ POOOOOO. paramazAsana prabhAvaka sAhityasamrAT vyAkaraNavAcaspati zAstravizArada - bAlabrahmacArI - kaviratna svargIya paramapUjyAcArya pravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarajI ma. sA. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raazzaxxxxxxxxxxxxxxanit dharmaprabhAvaka-vyAkaraNaratna-zAstravizArada kavidivAkara-dezanAdakSa-bAlabrahmacArI aasaramrakarsans-shaasakar hai paramapUjya AcAryadeva zrImadvijayadakSasUrIzvarajI ma0 sA0 SSSSSSSSSSSSSSSS Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PO000.. jainadharmadivAkara-zAsanaratna-tIrthaprabhAvaka-rAjasthAnadIpaka marudharadezoddhAraka-zAstravizArada-sAhityaratna kavibhUSaNa-bAlabrahmacArI 0000000 pofocooh *o poooon. paramapUjyAcAryadeva zrImadvijayasuzIlasUrIzvarajI ma0 sA0 Pooooooooooooooooooooooooooooot Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH // OM OM hrIM aha~ namaH OM ||kreddaatiirymnnddnshriipaarshvnaathsvaamine / / vartamAnazAsanAdhipatizrImahAvIrasvAmine namaH / / // anantalabdhinidhAnAya zrIgautamasvAmine namaH / / // zAsanasamrATazrInemi-lAvaNya-dakSasUrIzvarebhyo namaH / / nayavimAhAlizikA , [vyAkhyA-padyAnuvAda-bhAvAnuvAda yuktA] 0 &000000000000000000000000000000008 maGgalAcararaga viSayazca - [ indravajrA- vRttam ] zrIvIradevAya namo'stu tasmai, sarve nayA yada vacane vibhaanti| saMkSepatastannayavAdazAstra, vyAkhyAmi samyaktaramAtmanInam // 7 // nayavimarzadvAtrizikA-1 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvaya : 'yad vacane sarve nayAH vibhAnti, tasmai zrIvIradevAya namaH astu / samyaktaramAtmanInam tat nayavAdazAstraM saMkSepataH vyAkhyAmi' ityanvayaH / vyAkhyA : yad vacane yat prabhoH vacane pravacane dharmadezanAyAM sarve nayAH samagranayabhedAnAM nirUpaNasvarUpaM vibhAnti vikAsamAyAnti dyotayati samagra nayasvarUpaM sarvajJAnAM tIrthaGkarANAM pravacaneSu vibhAnti ityarthaH / tasmai etad svarUpayuktAya zrIvIra devAya zrIvarddhamAnasvAmijinendrAya devAdhidevAya namaH namaskAraM zrastu vidadhAmIti / samyaktaramAtmanInam samyaktaraM AtmanInam samyag darzana-jJAna-cAritra ebhyaH grAtmanInaM AtmopagataM tat nayavAdazAstraM naigama-saMgraha-vyavahAra - RjusUtra - zabda- samabhirUDhaJca evaMbhUtAdi saptanayAnAM svarUpaM saMkSepataH saMkSipya vyAkhyAmi varNayAmIti / idaM indravajrAvRttam / tallakSaNamAha 'syAdindravajrA yadi tau jagau gaH / ' padyAnuvAda : jinake vacana meM zobhate haiM nayoM sarve sneha se, aise prabhu zrIvIra ko vandana karU prati bhAva se / usI prabhu ke nayavAda ko saMkSepa se vyAkhyA karU~, nayavimarza bhAvAnuvAda bhI nija hitArthe maiM kahU~ // 1 // nayavimarzadvAtriMzikA - 2 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAnuvAda : 'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH' [zrItattvArthasUtra adhyAya 1, sUtra-1] mokSamArga ke liye samyagdarzana, tadanurUpa samyagjJAna tathA samyakcAritra kI prApti, yahI mokSamArga kA sAdhana hai| mAnavajIvana kA paramotkarSa mokSa meM hI hai / isI dhyeya ke hetu sarvajJa zrItIrthaMkara paramAtmAoM, zrIgaNadhara bhagavantoM tathA zrIpAcAyamahArAjAoM Adi ne mokSaprApti hetu sAdhanoMkA tAttvika nirdezana kiyA hai / mokSaprApti ke tIna sAdhana haiN| prathama, samyagdarzana kA artha tattvArtha kA zraddhAna hai| jIvAjIvAdi ina nau tattvoM kA samyagjJAna parizIlana hI samyagdarzana hai / tattvajJAna kI prApti ke pramogha upAya haiM-pramANa aura naya / 'pramANanayairadhigamaH' [zrItattvArthasUtra, adhyAya-1 sUtra-6] isa sUtra meM bhI pUrvadhara AcArya zrIumAsvAti mahArAja ne pramANa aura nayoM se tattvoM kA parijJAna hotA hai, aisA spaSTa kahA hai / __ anaMtadharmAtmaka vastu ke aneka dharmoM (aMzoM, guNoM) kA bodha pramANa karAtA hai aura eka dharma (aMza, guNa) kA bodha naya karAtA hai / isalie pramANa sakalAdeza bhI kahA jAtA hai aura naya vikalAdeza bhii| jainadarzana kI vicAradhArA ke anusAra vizva kI pratyeka vastu anaMta dharmAtmaka hai / 'anantadharmAtmakaM vastu' isa taraha vidvadvarya prAcArya zrI malliSeNasUrIzvarajI mahArAja ne 'syAdvAdamaMjarI' grantha meM nayavimarzadvAtrizikA-3 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakta kara isakA samarthana kiyA hai / isa prakAra pramANa aura naya dvArA jIvAjIvAdi tattvoM kA vAstavika, yathArthajJAna hI samyagjJAna hai| sampUrNa nayavAda kA siddhAnta jinake kevalajJAna rUpI nirmala darpaNa meM sAkSAt pratibimbita-prakAzamAna hai aise sarvajJa zrIvIradeva-mahAvIrasvAmI bhagavAna kI stuti ke sAtha-sAtha naigamAdi sAta nayoM kA saMkSipta varNana 'nayakaNikA' grantha meM viddhAn vAcakavarya zrIvinayavijayajI mahArAja ne jaisA kiyA hai vaisA hI maiM bhI unhIM kA Alambana lekara navya rUpa meM isa 'nayavimarzadvAtrizikA' (vyAkhyA tathA bhAvAnuvAda yukta) ke mAdhyama se nayajJAna kI prApti aura Atmopalabdhi hetu saMkSepa se kara rahA huuN| usake prArambha meM yahA~ prathama zloka meM vighnoM ke zamana hetu maMgalasvarUpa zrImahAvIrasvAmI bhagavAna kI stuti kara nayavAda kA viSaya-kathana sUcita kiyA hai / / 1 / / [ 2 ] nayanAmadarzanam - [ AryA-vRttam ] kramazo naigama-saMgraha vyavahAra-RjusUtranAmataH pazcAt / zabdo'tha samabhirUDhaH, saptamanaya evaMbhUta nAmAsti // 2 // nayavinarzadvAtrizikA-4 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvaya : 'atha kramazaH naigama - saMgraha - vyavahAra RjusUtranAmataH zabdaH, pazcAt samabhirUDhaH, saptama naya evaMbhUta nAmAsti' ityanvayaH / vyAkhyA : atha nayAnAM bhedAH kathyante / nayAnAM saptabhedAH santi / tannAmAni graha prathamo naigamanayaH, dvitIyaH saMgrahanayaH, tRtIyo vyavahAranayaH, caturthaH RjusUtranayaH, paJcamaH zabdanayaH, tatpazcAt SaSThaH samabhirUDhanayaH, saptamaH evaMbhUtanayazceti / etAni nayasya nAmadheyAni santi / padyAnuvAda : [ harigItivRttam ] prathama naMgama dvitIya saMgraha tRtIya vyavahAra hai, caturtha RjusUtranaya tathA paMcama hI zabdanaya hai / SaSThatama naya samabhirUr3ha saptama aura evaMbhUta hai, kramayukta ye sAta naya siddhAnta meM suprasiddha haiM / / 2 // bhAvAnuvAda : nayavAda kA viSaya pratigahana hai / usake bheda ke viSaya meM samartha vidvAn zrIjinabhadragaNikSamAzramaNajI mahArAja ne nayavimarzadvAtriMzikA-5 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA hai ki jAvaMto vayaraNapahA, tAvaMto vA nayA visddaamo| te ceva ya parasamayA, sammattaM samudiyA save // [vizeSAvazyakabhASya-2265 ] vacana ke jitane bhI prakAra-bheda ho sakate haiM utane hI naya ke bhI bheda haiN| ve para siddhAnta rUpa haiM aura saba milakara samyak jinazAsana rUpa haiN| isa kathana ke ana sAra yaha kahanA par3egA ki naya ke ananta bheda ho sakate haiN| sthUla rUpa se naya ke kitane bheda ho sakate haiM ? isa prazna ke pratyuttara meM jaina darzana ke samartha vidvAn jainAcAryoM ne yaha batalAne kA vizeSa prayatna kiyA hai| naya kA tAtparya hai vicAroM meM vargIkaraNa kara samIkSA dRSTi se socanA ki vizva kI koI aisI vastu nahIM yA koI aisA padArtha dharma nahIM jo vyAvahArika rUpa se, vyaSTi ke svarUpa se yA samaSTi ke rUpa se athavA AdhyAtmika svarUpa se ina sAta nayoM se pRthak ho / jijJAsA sAta prakAra kI hotI hai| isalie prazna-pratyuttara (zaMkAsamAdhAna) ke bhI sAta hI bheda mAne gaye haiN| ina sAta nayoM ke atirikta koI aisA nahIM hai jo jijJAsAmUlaka ho yA samAdhAnamUlaka ho / nayavimarzadvAtrizikA-6 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapta nayoM ke nAma haiM - ( 1 ) naigama, (2) saMgraha, (3) vyavahAra, ( 4 ) RjusUtra, (5) zabda, (6) samabhirUr3ha aura ( 7 ) evaMbhUta / naya ke bhedoM ke viSaya meM jainadarzana meM AcAryoM ke vibhinna mata prApta hote haiM / eka paramparA sAta naya ko mAnane vAlI hai / dUsarI paramparA chaha naya mAnyatA vAlI hai, unakI dRSTi meM naugama koI svatantra naya nahIM hai / yaha tArkikaziromaNi AcArya zrIsiddhasenadivAkarajI mahArAja kA mata hai / tIsarI paramparA pAMca naya mAnyatA vAlI tattvArthasUtra aura usake bhASya kI hai; jo naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra evaM zabdanaya ko mAnatI hai / isa paramparA ke anusAra mUla meM naya ke pAMca bheda batAye gaye haiM / ina pA~coM bhedoM meM se prathama naigamanaya ke dezaparikSepI aura sarvaparikSepI ye do bheda kahe haiM, tathA antima zabdanaya ke bhI sAmprata, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye tIna bheda kahe haiM / ina tIna paramparAoM ke vidyamAna hone para bhI nagamAdi sAta bhedoM vAlI paramparA vizeSa prasiddha hai / 'nayakaraNakA' grantha meM bhI samartha vidvAn vAcaka zrIvinayavijayajI gariNavara ne naya ke bhedoM ke viSaya meM nimnalikhita zloka pratipAdita kiyA hai naigama: saMgrahazcaiva, vyavahAraju sUtrakau / zabdaH samabhirUDhaivaMbhUtau ceti nayAH smRtAH // 2 // nayavimarzadvAtriMzikA - 7 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa 'nayavimarzadvAtrizikA' ke dvitIya zloka meM naya ke sAta bheda mAnakara unakI saMkhyA aura unake nAma kA nirdeza maiMne kiyA hai ||2|| vastUnAmubhayAtmakaM rUpam [ 3 ] [ upajAtivRttam ] sAmAnyadharmeNa vizeSadhamai ?, sAkaM sadA santi same padArthAH / jAtyAdikaM tatra samAnadharmI, vibhedakAH vyaktivizeSadharmAH // 3 // anvaya : same padArthA: sAmAnyadharmeNa vizeSadharmaiH sadA sArka santi / tatra jAtyAdikaM samAnadharmaH, vyaktivizeSadharmAH vibhedakA: (santi) ityanvayaH / :. vyAkhyA : sAmAnyadharmeNa padArthAzca vizeSadharmeNa vibhaktau sAmAnyadharmaH yathA mudrAyAH ekaM pArzva sAmAnyaM, dvitIyaM viziSTam / vizeSadharmeNa padArthAnAM viziSTo yo guraNaH tenAnvitaH padArthaH viziSTaH sadA nityaM sAkaM sahitaM same padArthAH sarve padArthAH sadaiva ubhayAtmakaM svarUpaM bhavanti / jIvA'jIvAdipadArthAH nayavimarzadvAtriMzikA-8 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tayoH jAtyAdikaM yathA janasammardane 'janatvam' jAtyAdikaM dharma jJAtavyam, kintu vyaktivizeSadharmAH teSAM janAnAM madhye ayaM gurjaradezIyo'yaM marudharapradezIyazca etAdRzaM vaiziSTaya vyanakti tat svarUpaM vibhedakaM vizeSadharmasya lakSaNaM bhavati / vastUnAM sAmyaparyAyaH sAmAnyaH, visadRzo vizeSaH / yathA vizeSAvazyake kathitamidam tamhA vatthUraNaM ciya jo sariso pajjo sa sAmanna / jo visariso viseso sa mo'raNatyaMtaraM tatto / / [vizeSA0 2202 ] padyAnuvAda : _ [ upajAtivRttam ] vizeSa-sAmAnya vibhakta dharmA, sabhI padArthA ubhayAtmarUpA / jAtyAdi sAmAnya padArtha hai bhI, jAtyAdi se bheda vizeSa hai bhI // 3 // bhAvAnuvAda : vizva ke samasta padArtha sAmAnya aura vizeSa bhedoM meM vibhakta hokara ubhayAtmaka svarUpavAle haiN| jIva aura ajIva Adi padArtha ubhayAtmaka rUpavAle haiN| pratyeka padArtha ke do rUpa arthAt do dRSTikoNa hote haiN| eka nayavimarzadvAtrizikA-6 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya aura dUsarA vizeSa / jaise svarNa-mudrA, usakA eka rUpa to sAmAnya hai aura dUsarA rUpa vizeSa hai| hama eka rUpa ko dUsare se bhinna nahIM kara sakate / usI prakAra vastu ke ubhayAtmaka svarUpa ko bhI ekAtmaka nahIM kara sakate / arthAt sAmAnya se vizeSa ko viyukta nahIM kara sakate tathA vizeSa bhI sAmAnya se rahita nahIM raha sktaa| yadi vastu yA padArtha kA eka hI svarUpa mAnA jAya to usameM dUsare svarUpa kA abhAva svataH hI ho jAyagA / isaliye sAmAnya se vizeSa jur3A huA hI hai / __ jaise phAlguna zuklA trayodazI kA dina hai| vizvavikhyAta tIrthasamrATa zrI zatra jayamahAtIrtha ke chagAU kI yAtrA meM hajAroM yAtrika manuSyoM kI mele ke rUpa meM bhIr3a lagI hai| vyaktiyoM kI bhIr3a manuSyoM ke eka sAmAnya lakSaNa ko vyakta karatI hai, kintu usameM koI bambaIvAle haiM, koI madrAsavAle haiM, koI kalakattAvAle haiM, koI ahamadAbAdavAle haiM, koI rAjasthAnI, mAravAr3a, mevAr3a, mAlavA vAle haiM, koI gujarAtI gujarAta-saurASTra, kaccha vAle haiM, koI mahArASTrIya pUnA, satArA, belagA~va vAle haiM, koI paMjAbI aura koI baMgAlI Adi bhI haiN| kisI kA kada U~cA hai aura kisI kA kada nIcA-ThiganA hai / kisI kA gaura varNa hai to kisI kA varNa gehu~yA hai| ye saba bhinnatAeM viziSTa dharmoM kA prakAzana karatI haiN| nayavimarzadvAtrizikA-10 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka sthala meM hajAroM gAyoM kA melA hai| usameM pazutva eka sAmAnya dharma hai kintu yaha gAya gaurI hai, yaha gAya kAlI hai, yaha gAya citravicitra varNa vAlI hai ye saba vizeSadharma haiN| ye sAmAnya tathA vizeSa dharma kabhI viyukta nahIM raha skte| isaliye padArtha ko sAmAnya vizeSAtmaka ubhayasvarUpa mAnA hai| isa viSaya meM kahA bhI hai 'sAmAnyavizeSAtmA tadartho viSayaH / ' [parIkSAmukham 4 / 1] arthAt sAmAnya-vizeSAtmaka padArtha hI pramANa kA viSaya hai / / 3 / / [ 4 ] sAmAnya-vizeSayorudAharaNadvArA bhedadarzanam [ upajAtivRttam ] sAmAnyadharmeNa ghaTatvabuddhyA, ghaTe'pi lakSAdhike sadaikyam / tebhyaH sadA svaM ghaTamAnayanti, vizeSadharmeNa parIkSya lokAH // 4 // anvaya : 'sAmAnyadharmeNa lakSAdhike ghaTe'pi ghaTatvabuddhayA sadaikya, tebhyaH sadA lokAH vizeSadharmeNa svaM ghaTaM parIkSya mAnayanti' itynvyH| nayavimarzadvAtrizikA-11 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA : ___sAmAnyadharmeNa ghaTatvarUpeNa mRNmayo'yaM ghaTaH iti sAmAnyarUpeNa lakSAdhike ghaTAnAM lakSAdhikyA tatiSu ghaTatvabuddhayA mRNmayapAtratvadRSTayA sadaikyaM sarvadaikya na tu pArthakyam / ayamapi mRNmayaghaTarayamapi maNmayaghaTaH iti sAmAnyadharmeNa sadA aikya ekarUpaM vartate, kintu tebhyaH ghaTebhyaH vizeSadharmeNa rakto vA pItaH, dI? vA laghu ityAdi vaiziSTye na pArthakyaM vizeSadharmaH iti anena dharmeNa lokAH janAH asmAkaM ghaTo'yaM ayamasmAkamiti vaiziSyaM mAnayitvA gRha Nanti / padyAnuvAda : [ indravajrAvRttam ] sAmAnyadharmAkRti ekarUpA, . dose sadA lakSa ghaTepyadhikA / jo hai usI meM svaghaTe iyattA, jAtA pahIcAna vizeSarUpA // 4 // bhAvAnuvAda : vastu kA sAmAnyadharma eka dRSTikoNa hai jaise hajAroM ghar3oM kI paMkti ekAkAra ko abhivyakta karatI hai| hajAroM ghar3oM meM miTTI kA tattva tathA samAna prAkRti, jalAharaNa kA upayoga Adi eka dharma hai / isa dRSTikoNa se yaha bhI nayavimarzadvAtrizikA-12 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghar3A hai, yaha bhI ghar3A hai| isa prakAra kI aikya pratIti ghar3oM meM hotI hai / janasammarda meM sAre hI manuSya haiM; yaha eka sAmAnya dRSTikoNa hai kintu yaha gurjaradezIya hai, yaha rAjasthAnIya hai ityAdi viziSTa dRSTikoNa vizeSatAoM kI pRthaktA ke kAraNa hI vibhakta karatA hai / yaha ghar3A choTA hai, bar3A hai, grahamadAbAda kA hai yA pAraNa kA hai, ye kucha vizeSadharmI vizeSatAe~ hotI haiM / ; sAmAnya kI sattA vizeSa kI sattA nahIM ho sakatI, arthAt sAmAnya se bhinna vizeSa nahIM ho sakatA tathA vizeSa bhI sAmAnya se yukta hI hotA haiM // 4 // [ 5 ] naigamanayasvarUpam - [ upajAtivRttam ] svavizeSadharma. sAmAnyadharma vastUbhayaM vakti ca naigamo'yam / sAmAnyadharmo na vinA vizeSaM, vizeSadharmo'pi na tad vinA syAt // 5 // anvaya : 'ayaM naigamaH vastUbhayaM sAmAnyadharmaM svavizeSadharmaM vakti, nayavimarzadvAtriMzikA - 13 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaM vinA sAmAnya dharmo na, vizeSadharmo'pi tad vinA na syAt' ityanvayaH / vyAkhyA : ayaM eSaH naigama: 'na eko gamo vikalpo yasyeti naigamaH' vastUbhayaM padArthasya sAmAnyavizeSa ubhayAtmakaM mAnayati, naigamaH anyavikalparahitaH asti yatra nAsti ko'pi anyaH vikalpetyarthaH / vizeSaM vinA nirvizeSa sAmAnyadharmo na, sAmAnyasvarUpaM naiva vartate, vizeSadharmo'pi viziSTalakSaNo dharmo'pi sAmAnyalakSaNena naisargikaikyaM sAmAnyaM vihAya na sambhavati / arthAt naigamaH ubhayAtmakameva lakSaNaM padArthasya vynkti| padyAnuvAda: [ upajAtivRttam ] sAmAnya bhI aura vizeSadharmI, naigama hai nitya ye yugmarUpI / sAmAnya vizeSa vinA nahIM hai, vizeSa vinA na sAmAnya bhI hai // 5 // bhAvAnuvAda : naigamanaya kI zAstrIya vyutpatti karate hue kahA hai ki 'na eko gamo vikalpo yasya saH naigamaH' arthAt jisakA eka bhI anya koI vikalpa nahIM ho, vaha nai gama kahA jAtA nayavimarzadvAtrizikA-14 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| naigamanaya padArtha ko ubhayAtmaka sattA vAlA mAnatA hai| isaliye kahA hai ki NegAI mAraNAI sAmannobhaya-visesanAraNAI / jaM tehi miraNai to aigamo goNegamAraNotti / / [vizeSAvazyaka0 2168] arthAta jo vastu kA svarUpa yA padArtha kA dharma ubhaya jJAna-pramAraNoM ke dvArA-sAmAnya jJAna dvArA tathA vizeSa jJAna dvArA svIkAra karatA hai, vaha naigamanaya hai| naigama kA sAmAnya athavA vizeSa yaha vikalpa nahIM hotA aura vAstava meM usake ubhaya vikalpa hote haiN| yaha naigamanaya kA lakSaNa hai / yahI naigamanaya gauNa tathA mukhya donoM vikalpoM se yukta rahatA hai, isaliye vikala.deza (naya) kahalAtA hai| sakalAdeza (pramANa) meM yaha gauNa-mukhya se yukta nahIM hotaa| jaise-'caitanyo'yaM janaH' arthAt yaha caitanyavAna jIva jana (manuSya) hai| isameM 'caitanyaH' jIva kA sAmAnyadharma hai aura 'janaH' (manuSya) jIva kI vizeSa paryAya hai| isI prakAra se 'ghaTo'yaM raktaH' arthAt 'yaha ghar3A lAla hai' isameM ghaTatva sAmAnyadharma hai aura rakta (lAla) varNa vizeSadharma hai| nayavimarzadvAtrizikA-15 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa naya meM sAmAnya aura vizeSa donoM kA rahanA Avazyaka samajhA gayA hai arthAt naigamanaya meM sAmAnya aura vizeSa donoM dharma svIkRta haiN| donoM ke grahaNa meM mAtra gauNa-mukhyabhAva para bala rhegaa| naigama kA dUsarA artha bhI ho sakatA hai / isa bAta kA samarthana 'vizeSAvazyakabhASya' kI nimnalikhita gAthA meM hailogattha-nibohA vA nigamA, tesu kusalo bhavo vA ya / ahavA jaM negagamo'NegapahA Negamo teNaM // [vizeSAvazyaka bhASya-2187] -lokarUr3hi ke bodhaka padArtha 'nigama' kahalAte haiM, una nigamoM meM jo kuzala hai vaha naigamanaya hai| athavA jisake aneka gama-jAnane ke mArga-haiM vaha naigamanaya hai / vizva meM lokarUr3hiyoM dvArA saMskAroM ke kAraNa jo bhI vicAra utpanna hote haiM ve samasta isa naigamanaya kI koTi meM samA jAte haiM / / 5 / / saMgrahanayasvarUpam ( upajAtivRttam ) nayo dvitIyaH kila saMgraho'yaM, sAmAnyamevArca ti nivizeSam / sAmAnyadharmAda vyatiriktadharmAH, mithyA khapuSpasya samAnameva // 6 // nayavimarzadvAtrizikA-16 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvaya : 'kila ayaM saMgrahaH dvitIya: naya: ( asti ) | ( yaH ) nirvizeSaM sAmAnyaM eva prarcati / sAmAnyadharmAd vyatiriktadharmAH : khapuSpasya samAnaM eva mithyA' ityanvayaH / vyAkhyA : kila nizcayArthe dhruvameva prayaM eSaH saMgrahaH dvitIyaH anya : nayaH saMgrahanayaH nirvizeSaM vizeSAtmakaM sAmAnyaM eva sAmAnyAtmakameva arcati nizcinoti / sAmAnyadharmAd sAmAnyAMtmakatvAt anyaM kiJcit api vyatiriktadharmAH pRthak pranyasattAtmakadharmAH khapuSpasya gaganakusumasya samAnaM sadRzaM eva mithyA vyarthaM zrAdhArarahitaM manyate / uktam "sAmAnyasattAmAtragrAhI sattAparAmarzarUpasaMgrahaH ; sa parAparabhedAd dvividhaH, tatra zuddhadravyasanmAtra grAhakaH cetanA - lakSaNo jIva ityaparasaMgrahaH / " [ nayacakrasArAnusAreNa ] padyAnuvAda : ( harigI tavRttam ) saMgrahanaya vastu mAtra ko sAmAnya svarUpI mAnatA, hai koI bhI yadi itara to ve dRSTi kI prajJAnatA / AkAza kusumoM kI prAptatA kyA kadApi hotI hai ?, vaise bhI vizeSI sAmAnyoM se nahIM vibhinna hai || 6 || nayavimarzadvAtriMzikA - 17 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAnuvAda : dUsarA nayaM saMgrahanaya ke nAma se prasiddha hai / yaha vastu ko sAmAnyasvarUpa sAmAnyadharmI hI mAnatA hai / sAmAnyadharma se vastu kI - sAmAnya sattA se pRthak anya koI aura vizeSa yA anya abhidheyAtmaka sattA prakAzakusuma ke samAna mithyA hai yA kAlpanika hai / upakI sattA yA usakA astitva hai hI nahIM / kyoM ? " saMgRha khAtIti saMgraha: " isa vyutpatti ke anusAra jo zaMkA yA vicAra yA jijJAsA eka sAmAnyadharma ke AdhAra para padArthoM kA saMgraha karatA hai, yahI saMgraha naya kahA jAtA hai / saMgrahanaya ke do bheda pratipAdita kiye gaye haiM- eka parasaMgraha aura dUsarA aparasaMgraha | samasta padArthoM kA yA dharmoM kA ekatva saMkalanAtmaka svarUpa parasaMgraha meM abhISTa yAne apekSita hotA hai| vizva meM jIva, jIva Adi jitane bheda hote haiM una sabhI kA isI meM samAveza hoM jAtA hai / aparasaMgraha dravya meM rahane vAlI sattA parasAmAnyadharmI hai tathA dravya meM sthita dravyatva apara sAmAnyadharma hai / usI prakAra guNa meM sattA para tathA guNatva meM apara sAmAnya hai / ina saba kA saMkalanAtmaka svarUpa grahaNa karanA hI sAmAnya naya kA kArya hai / dravya kSetra kAlAdi kI apekSA usakI bRhattA, dIrghatA, laghutA bhI tadanurUpa hotI jAtI hai / / 6 / / 1 nayavimarzadvAtriMzikA - 18 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7 ] saMgrahanayasya dRSTAntadvArAspaSTIkaraNam [ upajAtivRttam ] vanaspati yo nahi budhyate'tra, budhyeta nimbAmavaTAn kathaM sH| haste livarI narakhamaNDalAni, na hastato vastu vibhinnamasti // 7 // anvaya : 'yaH atra vanaspati nahi budhyate, saH nimbAmravaTAn kathaM budhyeta / haste aGgaliH vA nakhamaNDalAni hastataH vibhinna vastu na asti' ityanvayaH / vyAkhyA : yathA yaH janaH atra asmin jagati vanaspati pAdapAdIni utpadyamAnAni udbhidAni na hi naiva budhyate naiva jAnAti saH ajJaH nimbAmravaTAna nimbazcAmrazca vaTazca nimbAmravaTAstAn nimbAmravaTAn nimbaM kaTurasayukta prAnaM amlamadhuraphalaM vaTa vaDalAbhidhaM vizAlakAyayukta etAdRzI vizeSadRSTayA bhedaM kathaM kena prakAreNa budhyeta jAnIyAt arthAt tasya etAdRzaM vaiziSTaya jJAnaM nava vartate / vA vibhASA haste karamadhye anAmikAdi paJcAGga lyaH tathA nakhamaNDalAni karurahAni hastataH hastAt vibhinna pRthak nayavimarzadvAtriMzikA-16 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAyukta vastuH padArthaH na asti naiva vartate / hastaH eteSAM samavAyaH eva vartate ityarthaH / tathaiva sAmAnyena vyatirikta vizeSaM naiva vartate / / 7 / / padyAnuvAda : [ harigItavRttam ] vanaspati kA jJAna nahIM hai jagat meM jisa vyakti ko, vaha kahAM se jAna legA ye Amra-vaTa-nimbAdi ko / nakha tathA aMguliyoM se bhinna rahatA nahIM hasta hai, uso mAphika sAmAnya se vizeSa bhI nahIM bhinna hai // 7 // bhAvAnuvAda : yadi koI manuSya sAmAnya vanaspati se bhI paricita nahIM hai to kyA vaha nimba-pAmra-vaTa Adi ke guNoM ko pRthak-pRthak kara una vRkSoM ko jAna sakatA hai ? kabhI nahIM, kyoMki jise vanaspati-per3a-paudhe-jhAr3I Adi kA bhI bheda karanA nahIM AtA use per3a ke vizeSa guNadharma ke AdhAra para bheda karanA Adi nahIM A sakatA / nakha tathA aGga liyoM se bhinna kyA hAtha kA astitva hai ? nhiiN| nakha tathA aMgali to hAtha meM hI haiM / ve usase kadApi pRthak nahIM haiN| usI prakAra se sAmAnya se vizeSa pRthak nahIM hai / vanaspatipanA eka sAmAnya dharma hai tathA nimba-pAmra-vaTatva ityAdi usake vizeSa dharma haiM / ye 'vizeSa' 'sAmAnya' se bhinna haiM hI nhiiN| nayavimarzadvAtrizikA-20 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isaliye sAmAnyadharma mAnanA hI tarkasiddha hai| samudra tathA usakA jalAMza bhinna nahIM hai| bhale hI aMza ko vizeSarUpa se pRthak mAna leM parantu sAmAnyA ko hI yukta mAnanA zreSTha hai / ye vizeSa sAmAnya meM hI samAviSTa haiM, antahita haiN| vizeSAvazyaka meM bhI kahA hai"cUmo varaNassaicciya, mUlAiguragottiH tassamUhovva / gummAdo vi evaM, savve na varaNassai-visiTTA // " [vizeSAvazyaka-2210] vyavahAranayasvarUpadarzanam [ upajAtivRttam ] vinA vizeSaM vyavahArakArya, calenna kiJcijjagatIha dRSTam / tasmAd vizeSAtmakameva vastu, sAmAnyamanyat kharazRGgatulyam // 8 // anvaya : ___ 'iha jagati vizeSaM vinA vyavahArakArya kiJcit na calet iti dRSTam, tasmAt vizeSAtmakaM eva vastu anyat sAmAnyaM kharazRGgatulyaM (eva asti)' ityanvayaH / vyAkhyA : iha asmin jagati vizve vizeSa vinA bhedamatyA vinA pRthakkaraNavinA vyavahArakArya vyavahAranayasya kiJcit nayavimarzadvAtrizikA-21 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ api kArya jIvanasya vyavahAraM na prabhavati / iti vyavahAranaye dRSTam, tasmAt ataH vizeSAtmakaM vizeSasvarUpaM eva grAhya vizeSadharmameva grAhyam, vizeSabhinna anyat-anyam sAmAnya vizeSaviparItaM kharazRGgatulyaM kharasya zRGga kharazRGga tasya tulyaM kharazRGgatulyaM gardabhasya zRGgamiva sattAvihInaM astitvahInaM asti / tattvArthe'pi udAhRtaM jagat sat sattAtmakaM saMkalanAtmakaM vizeSam"ato vidhipUrvakamavaharaNaM vyavahAraH" [tattvArtha rAjavAtika 1,33,6] vyavahAranayaH vizeSadharmavyAphalena eva padArtha gRha gaNAti / vizeSavyatiriktaM naiva kiJcit // 8 // padyAnuvAda : [ harigItikAvRttam ] vyavahAranaya nitya mAnatA hai nikhila vastumAtra ko, vizeSadharmAtmakamayI mata jAna anyarUpI unako / binA vizeSAtmakarUpa vastumAtra sAmAnya rUpa meM, kharazRga kI samAna ye asat dIkhAto hai vizva meM // 8 // bhAvAnuvAda : vyavahAranaya vidhipUrvakaM avaharaNaM vyavahAraH' / isa taraha vyutpatti darzAtA huaA, vastu ko vizeSa dharmAtmaka hI nayavimarzadvAtrizikA-22 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svIkAra karatA hai / siddhabhagavantoM kA vikalAtmaka svarUpa hI mAnatA hai| sabhI siddhabhagavantoM ko ekAtmaka svarUpa se nahIM dekhatA hai tathA vizeSa se bhinna sAmAnya to kharaviSANa ke samAna hai / yathA 'satsvarUpa jagataH' vizva sattAtmaka svarUpa meM samasta ko grahaNa karane vAlA saMgrahanaya hai kintu vyavahAranaya usameM bheda karatA rahatA hai / praznarUpa meM kahate haiM ki-vaha sat jIvarUpa hai yA ajIvarUpa hai ? 'kevala jIvarUpa hai' aisA kahane se bhI phira prazna hogA ki vaha jIva deva hai, manuSya hai, tiryaMca hai yA nAraka hai ? isa tarahe vyavahAranaya taba taka bheda karatA rahatA hai, jaba taka usake prayojana kI siddhi nahIM ho jAtI / vyavahAranaya vizeSa dharma kA hI pakSapAtI hai / sAmAnya kA pratipakSI tathA vizeSa se pRthak kharazRGa gavat hI sAmAnya ko mAnatA hai| vyavahAranaya kA mukhya prayojana vyavahAra kI siddhi kA hai / / 8 / / [6] vyavahAranayasya dRSTAntadvArAspaSTIkaraNam [ upajAtivRttam ] vanaspati tvaM tvarita gRhANa, prokte'pi gRha NAti na ko'pi kicit / Ama dadasvAdi vizeSazabda, vadena tAvaddhi tathA prayogaH // 9 // nayavimarzatAdhizikA-23 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvaya : __ tvaritaM tvaM vanaspati gahANa, iti prokte'pi ko'pi kiJcit na gaharaNAti, prAnaM dadasvAdi vizeSazabdaM hi tAvad na vadet prayogaH vRthA' ityanvayaH / vyAkhyA : tvaritaM zIghratvaM (saMketArthe janaM prati) vanaspati pAdapAdIn gRhAraNa pAnaya iti prokte'pi kathite'pi AdezAnantaraM ko'pi sAMketikaH aAjJAnugaH janaH kiJcit ajJAnatayA na gRha raNAti AnetumakSamaH Amra dadasu Adi pAmrAdijambavAdi-vizeSaphalaM Anetu azakyo'sti / vizeSazabda hi tAvad na vadet arthAt vizeSazabdasya prayogaM vinA taM AnetuM asamartho bhavati / ataH vizeSadharma vinA sAmAnyadharma vyarthameva nirarthakameva vRthA prayogaH iti vyavahAranayasya spaSTArthaH / / 6 / / padyAnuvAda : [ upajAtivRttam ] lAnA jarA vatsa ! vanaspati ko, kyA lA sakegA pRthaga pAmra hI ko| vizeSa saMketa binA nahiM ye, sAmAnya sattA saba ho vyartha hai // 6 // nayavimarzadvAtrizikA-24 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAnuvAda : 'he vatsa ! vanaspati laamo|' kisI pitA dvArA apane putra ko aisA AdezAtmaka saMketa karane para kyA vaha putra kucha bhI bhinnataH pRthak aAmrAdi yA anya phala vizeSa lA sakatA hai ? kabhI nahIM, kyoMki vizeSa aAmrAdi lAne ke liye mAtra vanaspati kahane para vaha kadApi nahIM lA sktaa| isaliye vizeSa dharma ke binA sAmAnya dharma vyartha hI hai arthAt nirarthaka hai / aba yadi vanaspati lekara prAyo yaha kahA gayA to vanaspati kahIM na kahIM vizeSa rUpa meM sattAtmaka to avazya hai / sAmAnyarUpa meM vanaspati kahA~ prApta hotI hai ? hama yahA~ jijJAsA kara sakate haiM ki kyA prAma, jAmuna yA koI vRkSavizeSa vizeSoM se bhinna hai ? yadi inheM vizeSa se bhinna mAna leM to vanaspati meM inakA abhAva tarkasaMgata hogA, phira ghaTa-paTAdivat vanaspati avanaspati svarUpa sattAvAlI hogii| isaliye vyavahAranaya sAmAnya rahita vizeSoM ko hI grahaNa karatA hai / kahA hai ki - "nasthi vizeSa'tthaMtarabhAvAno so khapuppha va // " [vizeSA0 35] vizeSa se bhinna hone ke kAraNa vaha AkAza-puSpa kI bhAMti avidyamAna hai / / 6 / / nayavimarzadvAtrizikA-25 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 10 ] [ upajAtivRttam ] . vraNe ca piNDI caraNe pralepaH, nejanaM bhoktumidaM phalaJca / tastad vizeSaM kathayan sadaiva, sarvatra kArya na samAna dhamaH // 9 // anvaya : ___ 'vaNe piNDI ca caraNe pralepaH, netre aJjanaM ca idaM phalaM bhoktam, tas tad vizeSa kathayan sadaiva samAnadharmaiH sarvatra na kAryam' ityanvaya : / vyAkhyA : vaNe chinne sthAne vA rugNAGga piNDI auSadhAlepanAveSTanaM vA caraNe pAde pralepaH vilepanaM vA netre nayane aJjanaM aJjanAdikaraNaM idaM phalaM kamapi AmrAdiphalavizeSa bhoktuM bhakSaNAya prayojanArthe tastad tAdRzaM vizeSa vizeSaguNayuktaM kathayan kathanasya sadaiva sarvadA eva apekSA, vaNe piNDI caraNe pralepaH netra aJjanaM vidhehi idaM phalaM bhakSayAdi vizeSavibhinnavAkyaH vizleSaNaM Avazyaka vartate / sarvatra eva vibhinnadharmeSu samAnadharmaH samAnavAkyaH AdezaH na vyavahArasiddhiH vibhinnArthAnAM kRte vibhinnavAkyAnAM prayogaH nayavimarzadvAvizikA-26 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakaH / arthAt vizeSaireva siddhiH jAyate, na tu sAmAnyaiH / / 10 // padyAnuvAda : [ upajAtivRttam ] paTTI vraNoM meM caraNe pralepa, netre'JjanaM vastu sadA prasiddha / loke vibhinnAvasare sadA yA, vizeSa se yukta prayoga hogA // 10 // bhAvAnuvAda : ___ jaba hama loka-vyavahAra meM "jakhma (ghAva) para paTTI bA~dha do," "paira para lepana karo," "netra meM aMjana lagAyo,' isa prakAra kI vibhinna kriyAoM hetu apanA laukika vyavahAra prayoga karanA cAhate haiM, apane artha kI pUtti karanA cAhate haiM, to hameM yaha pUti sAmAnyadhama se nahIM hotii| sAmAnya ina vizeSatAoM ko kahane meM apanA abhIpsita siddha karane meM sakSama nahIM hotaa| isake lie to vibhinna hI pUrti karate haiM arthAt vizeSoM ke dvArA hI siddhi hotI hai, sAmAnya ke dvArA siddhi nahIM hotii| yadi kisI auSadhivAle ke yahA~ se hameM vibhinna rogoM kI auSadhiyA~ (davA) prApta karanI hai to usa roga ke nivAraNa kA vizeSa dharma jisa auSadhi meM hai usI ke nAma nayavimarzadvAtrizikA-27 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA ullekha karanA pdd'egaa| jaise triphalA, harar3a, Amalaka, sudarzanacUrNa, svarNabhasma ityAdi nAma kA ullekha karane para hI tadguNadhAraka auSadhi (davA) vizeSa ko hama prApta kara sakate haiM / mAtra (sAmAnya) 'auSadhi denA' kahane se kabhI triphalA, harar3a, A~valA, sudarzanacUrNa, svarNabhasma ityAdi hameM prApta nahIM hogaa| isa prakAra ke avasara hameM nitya lokavyavahAra meM prApta hote rahate haiM, isakI siddhi ke liye vizeSa hI sazakta hai, sAmAnya nahIM / / 10 / / [ 11 ] RjusUtranayasvarUpam [ upajAtivRttam ] bhUta bhaviSyad diprakAravaratu, taryo nayo ve RjusUtra nAmA / na vetti kintvatra pravattamAnaM, jAnAti yat saMprati vatamAnam // 99 // anvaya : ___'bhUtaM bhaviSyad dviprakAravastu, vai turyaH nayaH RjusUtranAmA na vetti kintu atra pravartamAnaM saMprati yat vartamAna (tat) eva jAnAti / ' ityanvayaH / nayavimarzadvAtrizikA-28 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA : bhUtaM pratItaM ca bhaviSyat anAgataM dviprakAravastu ( nAma padArthaH) paryAyaM vai dhruvaM turyaH caturtho naya RjusUtra nAmA RjusUtranAma etadnAmA na vetti (na jJAtaM bhavati ityarthaH ) arthAt RjusU naye kAlApekSA pratItasya ca anAgatasya naiva varttate / RjuH arthAt saralaH sUtraH samyak sUcayati varttamAnakAlApekSayA yat saralatayA dRSTigocaraM karoti etAdRzaH paryAyApekSI RjusUtranayaH / varttamAnakAlAtirikta yat kiMcit granAgate vA pratIte prabhUtaM vA bhaviSyati tayoH bhAvaM naiva manyate RjusUtranayaH / yat pravartamAnaM asti kSaNabhaGgurasattayA dRSTipathamAyAti tameva manyate vizvasitiH / padyAnuvAda : [ upajAtivRttam ] anAgatAtIta padArtha ko ye, nahIM prapekSA RjusUtra meM hai / ye vastu kA saMprati kAla mAne, use svayaM kI RjutA hi jAne / / 11 / / bhAvAnuvAda : Rju aura sUtra do zabdoM se milakara RjusUtra banA hai / Rju kA artha hai sarala tathA sUtra kA artha hai sUcita karane vAlA / arthAt sarala artha ko sUcita karane vAlA nayavimarzadvAtriMzikA - 26 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RjusUtranaya hai / athavA jisakA saralatA se bodha ho, yA jo vastu ko saralatA se grahaNa karatA ho vaha bhI RjusUtranaya kahA jAtA hai| yaha naya vastu kI atIta aura anAgata arthAt bhUta tathA bhaviSya kI sattA-usake bhUta bhaviSya paryAya ko kAla kI apekSA se svIkAra nahIM karatA, vaha to kevala vastu kI vartamAna sattA-paryAya ko hI svIkAra karatA hai / RjusUtranaya vartamAna meM jo indriyoM kI dRSTigocaratA kI pUrti karatA ho; jo . sammukha bhautika sthiti meM vidyamAna ho; jo cArvAka darzana kI taraha vartamAna kAla kI sthiti meM hI sattAtmaka ho use hI svIkAra karatA hai| kintu jo atIta ke garta meM bhUtakAla ke (avidyamAnatA se) adhIna vastu ho yA bhaviSya kI svapnAvasthA ke samAna prAzAyukta ho, use svIkAra nahIM karatA / RjusUtranaya bhUta tathA bhaviSya kI sadA upekSA karatA hai tathA vartamAna kAla ke paridhi paryAya ko hI svIkAra karatA hai kyoMki paryAya kI sthiti varttamAnakAla meM hI rahatI hai; bhUta tathA bhaviSya to dravya ke viSaya haiM / isase yaha tAtparya kadApi nahIM hai ki bhUta tathA bhaviSya kA yaha naya virodha karatA hai, kintu aprayojya hone para mAtra usase upekSita rahatA hai / RjusUtra kAla ko apekSA se kSaNa-kSaNa meM padArtha ko nayavimarzadvAtrizikA-30 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartanazIla mAnatA hai / eka samaya meM na hI yuvA hai na hI dUsare samaya meM vRddha hai / eka samaya meM eka hI sthitivAlA use grAhya hai| yaha kSaNabhaGgavAda meM vizvAsa karatA hai||11|| [ 12 ] RjusUtranayasya spaSTIkaraNam - [ upajAtivRttam ] bhUtena kArya na bhaviSyatApi, ___ pareNa vA sidhyati vastunA na / svArtha svakIyena satA ca vastunA, prApnoti bhinna gaganasya padmam // 12 // anvaya : ___'bhUtena pareNa vA bhaviSyatA aSi vastunA kArya na siddhyati / svakIyena vastunA satA ca svArthaM prApnoti, (tad) bhinna gaganasya padmam' ityatvayaH / . . . vyAkhyA : bhUtena atItena pareNa parakIyeNa bhaviSyatA anAgatena vastunA padArthena kArya prayojanaM na siddhayati siddhirna bhavati naiva jAyate / svakoyena vastunA vartamAnakAle sambhUtena vastunA arthAt vartamAnakAlasya yat paryAyAM pravartamAne samaye dRSTigataM asti / etAdRzI vartamAnakAlAvajanyA, vastunA .. eva sarvaprayojanasiddhiH jAyate tasmAt bhinna varmAmAna nayavimarzadvAtriMzikA-316 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlAtirikta atItAnAgataM gaganasya AkAzasya padma kamalaM AkAzakusumasadRzaM asattAtmaka eva vartate / / 12 / / padyAnuvAda : __ [ upajAtivRttam ] bhUte bhavAtIta asat-pranaSTa, parA'pi vastu nahi siddhi yukta / svakIya bhAvena pravartamAnA, hai grAha ya zeSAstu khapuSpa jaisA // 12 // bhAvAnuvAda : RjusUtra naya padArtha kI vartamAnakAlIna sthiti ko hI svIkAratA hai; pravartamAna kI paryAya avasthA jo vartamAna samaya meM sattAtmaka dRSTigata hai, vahI kAryasiddhi ke liye sahAyaka hai| atIta to jo pranaSTa avasthA meM paryAya kI sthiti lopita rakhatA hai use RjusUtra kaise svIkAraH kare tathA anAgata bhaviSya vastu se jo bhaviSya meM utpanna hone kI saMbhAvanA se yukta hai, jisakI sattA kA abhI janma hI nahIM huA hai aisA anutpannabhaviSya paryAya bhI RjusUtra svIkAra nahIM karatA hai| jisa prakAra koI rASTrapati, pradhAnamantrI yA rAjyAdhipati Adi pUrva samaya meM, bhUtakAla meM raha cukA ho aura vartamAnakAla meM vaha cunAva meM parAjita hokara cyuta ho gayA ho, to usakI pUrva naya vimarzadvAtrizikA-32 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtAvasthA vartamAna meM kaise svIkAra kI jA sakatI hai ? nahIM kI jA sakatI hai| isI prakAra kisI vyakti ko pramukha aAdi uccapada milane kI sambhAvanA ho to bhI vartamAna meM usakI etadartha prayojana siddhi nahIM mAno jA sakatI, kyoMki sambhAvanA meM asambhAvanA asambhAvyadevAt sabhI kucha bAdhAeM haiN| isaliye RjusUtra naya to dRSTigata pravartamAna sthiti jo kAryasiddhi kI pUrNa sArthaka svarUpa hai, use hI mAnatA hai| vartamAna kAla meM bhI apanI hI vastu kArya kI sAdhaka ho sakatI hai, anya kI nahIM / atIta, anAgata aura parakIya vastu se kAryasiddhi nahIM hotii| ataH anya to AkAzakusuma ke samAna prayojanasiddhi ke liye nirarthaka hI hai / / 12 // [ 13 ] RjusUtranayo'gretanAzca kevalaM bhAvaM manyante etadartha spaSTIkararaNam [ indravajrAvRttam ] nAmAdinikSepacatuSSu bhAvaM, nikSepamekaM khala mnyte'ym| na sthApanAM naiva ca nAma-dravye, mantaju sUtraM paratastrayo'pi // 13 // nayavimarzadvAtrizikA-33 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvaya : ___ "RjusUtraM parataH ayo'pi catuSSu nikSepeSu nAma sthApanA ca dravye eka nikSepaM ayaM bhAvaM manyate' ityanvayaH / vyAkhyA : RjusUtraM caturthaH nayazca parataH trayo'pi zabda-samabhirUDhazca evaMbhUtAdi nayAH catuSSu nikSepeSu nAma-sthApanAdravyAni vihAya eka caturthaM bhAvanikSepaM vA svIkAryati / nikSepAH catvAraH bhavanti-nAma, sthApanA tRtIye; dravyaM caturtho bhAvaH // 13 // padyAnuvAda : nikSepa nAmAdi prayukta cAroM, zabdArtha jJAnArtha prayukta caaroN| na sthApanA nAma na dravya mAne, bhAvaka cauthA RjusUtra mAne / / 13 / / bhAvAnuvAda : RjusUtra naya tathA usase kramazaH Age ke zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta naya kisa naya ko svIkAra karate haiM ? isa viSaya ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki RjusUtra tathA usase Age ke tIna naya nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAroM nikSepoM meM pUrva ke tIna tyAga kara mAtra nayavimarzadvAtriMzikA-34 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanikSepa ko hI svIkAra karate haiM / yathA - eka zabda aneka prayojanoM tathA aneka prasaMgoM ko lekara aneka arthoM meM prayukta hotA hai / sAyaMkAla ho gayA hai / yaha kathana aneka prasaMgoM meM aneka artha vyakta karatA hai | zramaNa evaM zramaNI varga tathA zrAvaka evaM zrAvikA varga ke lie isakA abhiprAya hai ki pratikramaNa karane kA samaya ho gayA hai / mandiroM meM AratI utArane kA samaya ho gayA hai | zramika varga samajhate haiM ki aba kAma se chuTTI ho gaI hai / 1 pratyeka zabda nAma, sthApanA, dravya tathA bhAva rUpa cAra artha to rakhatA hI hai / ye vibhAga hI nyAsa haiM yA nikSepa haiM / ina cAroM meM RjusUtra naya mAtra bhAvanikSepa ko hI mAnatA hai / RjusUtra pratIta paryAya ko svIkAra hI nahIM karatA hai, kyoMki vaha vinaSTa ho gaI hai / bhAvI paryAya ko bhI nahIM svIkAratA, kyoMki vaha abhI anutpanna sthiti meM hone se pramANa ke yogya hI nahIM hai / kevala varttamAna meM jo paryAya sthita hai use hI RjusUtra svIkAra karatA hai / 'bhavatIti bhAvaH' arthAt barttamAna kAla meM jo paryAya astitvarUpa meM vidyamAna hai usI ko grahaNa karanevAlA RjusUtra naya bhAvanikSepa kA hI grAhaka hai / isI taraha Age ke zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye tIna naya bhI RjusUtra kI bhA~ti bhAvagrAhI hone se bhAvanikSepa ko hI svIkArate nayavimarzadvAtriMzikA - 35 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM; nAma, sthApanA aura dravya nikSepa ko nahIM / isa sambandha meM kahA bhI hai ki nAmAitiyaM davaTTiyassa bhAvo ya pajjavaraNayassa / saMgaha-vavahArA paDhamagassa sesA ya iyarassa / / [vizeSA0 75] nAma, sthApanA tathA dravya ye tInoM dravyArthika naya ke viSaya haiM, paryAyAthika naya kA viSaya eka bhAva hI hai / ___ saMgraha, vyavahAra aura naigama ye tIna dravyAthika naya haiM tathA RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha va evaMbhUta ye cAra paryAyAthika naya haiM / / 13 / / [ 14 ] zabdanayasvarUpam - [ upajAtivRttam ] na zabdabhedebhaMvatIha bhinnatA, kumbhe ghaTe vA klshe'sruupe| atazca zabdo naya aikyameva, paryAyabhinneSvapi manyate'sau // 14 // anvaya : ___'iha kumbhe ghaTe vA kalaze zabdabhedaiH bhinnatA na bhavati / paryAyabhinneSu api zabdo naya (prasau) ataH aikya eva manyate' ityanvayaH / nayavimarzadvAtriMzikA -36 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA : ___ iha nayeSu zabdanayaH kumbhe ghaTe vA kalaze kumbhaH AkRtyA ghaTAt bhinnaH bhavati, kalazaH pUjArthe jalAharaNArtha vA kalazasthApane prayogArthaM vizeSarUpeNa prayuktaH bhavati asau api ghaTAkRtyA bhedaM dhArayati, kintu zabdanaya etAdRze bhede'pi bhinnatAM naiva manyate / anekaparyAyaH sUcita vAcyArthamapi ekaparyAye eva jAnAti / paryAyabhinneSu aneka paryAyaiH prokteSu api saMsUciteSu api aikyaM eva ekaghaTaparyAye eva manyate / zabda-samabhirUr3ha-evaMbhUtAH nayAH zabdazAstraNa saMyuktAH / zabdanayastu zabdabhinnatve'pi arthabhedaM asvIkaroti / / 13 / / padyAnuvAda : aneka paryAyaka zabda se yehI eka vAcyArtha padArtha kA hai| hai zabda naya to paryAya aikya, mAne na kubhAdi ghaTAdi bhinna / / 14 // bhAvAnuvAda : samAna liGgavAle paryAyavAcI zabdoM meM bhale hI bhinnatA ho, arthabheda kI dRSTi se ina paryAya zabdoM meM nayavimarzadvAtriMzikA-37 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanaya kisI bhI prakAra kI bhinnatA nahIM maantaa| yadyapi kAla, kAraka, liGga tathA upasarga Adi ke bheda se arthabheda avazya mAnatA hai| arthAt eka zabda bhUta, bhaviSya tathA vartamAna ke kAlabhedoM se artha meM bhinnatA rakhatA hai| vicAroM kI gUr3hatA ke kAraNa hI yaha bhedadRSTi hai| 'zabdabheda se arthabheda nahIM hotA' yaha zabdanaya kA mUla siddhAnta hai| zabdanaya aneka paryAyavAcI zabdoM dvArA kathita abhidheya ko eka ho padArtha mAnatA hai / jaise kubha, kalaza aura ghaTa paryAyavAcI zabda haiM, kintu ye aneka zabdaparyAya eka hI ghaTa padArtha ko abhivyakta karane vAle haiN| arthAta ina tInoM kA artha ghaTa rUpa eka hI padArtha hai| rahI kAla, liMga tathA kAraka yA upasargAdi se artha kI bhinnatA / (1) kAlabheda se arthabheda, (2) liMgabheda se arthabheda, (3) kArakabheda se artha bheda tathA (4) upasargabheda se artha bheda kI jitanI bhI paramparAe~ pracalita haiM, ve saba zabdanaya ke antargata hI antanihita haiN| zabdazAstra kA sampUrNa vikasita svarUpa zabdanaya kI AdhArazilA para hI avalambita hai / / 14 / / nayavimarzadvAtrizikA-38 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 15 ] samabhirUr3hanayasvarUpam [ drutavilambitavRttam ] samabhisaDhanayaH pratizabdataH, kathayate pRthagartha vizeSatAm / kalaza-kumbha-ghaTeSu na caikatA, bhavati tena vicArya prayujyatAm // 9 // anvaya : 'pratizabdataH samabhirUr3hanayaH pRthagarthavizeSatAM kathayate kalaza-kumbha-ghaTeSu na ca ekatA bhavati, tena vicArya prayujyatAm' ityanvayaH / vyAkhyA : pratizabdataH paryAyabhedataH samabhirUr3hanayaH etannAmnaH nayaH pRthagarthaH vibhinnArthaH ta bhinnabhinnArthaM vizeSatAM viziSTatAM kathayate pratizabdasya vizeSatA bhavati pratiparyAyazabde arthadRSTA bhinnatvaM dhvanyate iti samabhirUr3hanayaH, zabdasya paryAyeSu bhinnatvaM pratipAdayati na tu aikya zabdanayavat, kalaze kubhe ghaTe akya naiva pratipAdayati kalazasya bhinnArtha ghaTasya bhinnArtha pratipAdayati / ghaTapaTAdivat / yathA kumbhanAt kumbhaH, kalanAt kalazaH, ghaTanAt ghaTa: / tena vicArya prayujyatAm / / 15 / / nayavimarzadvAtrizikA-36 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAnuvAda : - [ drutavilambitavRttam ] samabhirUr3hanaya pratizabda se. kaha rahA pRthagartha vizeSa se / kalaza kumbha ghaTAdi vibhinna haiM, nahi purandara indra samArtha haiM / / 15 / / bhAvAnuvAda : samabhirUr3hanaya zabda ke paryAya se vyutpattijanya artha lagAkara pratiparyAya bhinna-bhinna artha mAnatA hai / kumbha, kalaza aura ghaTa tInoM hI paryAya ghaTa rUpa artha meM eka hI artha kA pratipAdana karate haiM; yaha samabhirUr3ha naya svIkAra nahIM karatA hai / zabda svayaM meM vyutpattijanya hai aura vyutpattijanya zabda pratyeka dUsarI vyutpatti se bhinnatA ko abhivyakta karatA hai / pratyeka zabda apanI vyutpatti kI maulikatA rakhatA hai tathA pravRtti nimitta ke AdhAra para bhinna artha ko abhivyakta karatA hai / samabhirUr3hanaya isI sUkSmatA kA pratipAdana karatA hai / jo apane meM vyutpatti se isa artha kA dyotaka hai " sam = samyak prakAreNa zabdaparyAyeSu niruktibhedena ( pravRttinimittAdinA ) bhinnamarthamabhirohan samabhirUr3haH / " nayavimarzadvAtriMzikA - 40 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt-paryAyavAcaka zabdoM meM vyutpattimUlaka zabdabheda kI (pravRtti-nimittAdika dvArA) kalpanA karane vAlA naya samabhirUr3ha naya hai / yathA 'kumbhanAt kumbhaH' (kutsitArtha se yukta hone se kumbha hai), 'kalanAt kalaza:' (jala se zobhA prApta karane vAlA hone se kalaza hai) tathA 'ghaTanAd ghaTa:' (jalAharaNAdi viziSTa ceSTA karane vAlA hone se) ghaTa kahA jAtA hai / arthAt jaise vAcaka zabda ke bheda se ghaTa tathA paTa stambhAdi padArtha bhinna haiM, usI prakAra pravRtti-nimittAdi dvArA, vyutpatti dvArA kumbha, kalaza, ghaTa eka paryAya hote hue bhI bhinnArthaka haiN| indra, purandara, zakra ye sabhI ekArthaka eka paryAya haiM; phira bhI vyutpatti se artha meM bhinnatA rakhate haiN| "indanAt indraH (aizvaryavAlA hone se indra), pUrdAraNAt purandaraH (daityoM ke nagara kA vinAza karane se purandara), zaknAt zakraH (zakti vAlA hone se zaka) kahalAtA hai|" ... indra, purandara aura zaka ye tInoM paryAyavAcI hote hue bhI vyutpattibheda se bhinna-bhinna artha ko pratipAdita karate haiN| yahI mantavya samabhirUr3ha naya kA hai // 15 // nayavimarzadvAtrizikA-41 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 ] vyatirekadRSTAntenAsya puSTikaraNam [ upajAtivRttam ] tadartha, svakIyaparyAyapade na manyate bhinnamaho tadA tu / ghaTe paTe kvApi samasya sarvai rApatirityartha samAnatAyAH // 16 // anvaya : 'svakIya paryAyapade tadarthaM graho ! bhinna na manyate tadA tu, ghaTe paTe kvApi samasya sarvaiH samAnatAyAH zrApattiH ityartha: / ' ityanvayaH / vyAkhyA : yadi svakIyaparyAyapade svakIyAnyaparyAyazabde tadarthaM tad arthaM paryAyaM jJAtu graho ! yadi bhinna N na manyate vyutpattyA paryAyabhinnatA na svIkriyate arthAt paryAyabhede'pi vastunaH bhedaH na bhavet tarhi tu ghaTe paTe ghaTapaTAdiSu kvApi kasmin prapi paryAye samasya samAnArthasya kRte sarvaiH zabdaparyAyaiH samAnatAyA: samAnaparyAyasya zrApattiH (paryAya bhinnatve artha bhinnagrahaNe anApattiH) / arthAd bhinnabhinnaparyAyeSu api kumbha - paTAdiSu api bhinnaparyAyayoH bhedaH na syAt / nayavimarzadvAtriMzikA - 42 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH kumbhazabdasya vyutpattyA'nyamarthaM bhavati, paTazabdasyAnyamarthaM bhavati / 'kumbhanAt kumbhaH' 'paTanAt AcchAdanAt paTaH' / kumbha-paTayoH paryAyayoH vyutpatti-zabdayoH bhinnatvAt api aho ! arthe na bhedaH syAt dvau api ekArthako syAtAm, kintu loke naivaikArthako / / 16 / / padyAnuvAda : [ upajAtivRttam ] mAne samAnArthaka vastu kaise !, hai bhinna paryAya padArtha sarve / ghaTAdi paryAya paTAdikoM se, kyA bhinnatA meM nahiM vyakta hote // 16 // bhAvAnuvAda : zabda-bheda hone para artha meM bhI bheda hotA hai, yaha samabhirUr3ha naya meM hI svokAra kiyA jAtA hai| vyatirekI dRSTAnta ke dvArA samabhirUr3ha naya ko yahA~ adhika spaSTa kiyA gayA hai ki yadi paryAya kA bheda hone para bhI vastu kA bheda na mAnA jAya, to bhinna paryAya vAle kumbha, kalaza aura paTa meM bhI bheda nahIM honA cAhiye / indra, purandara aura zaka meM bhI bheda nahIM honA cAhiye, jabaki vyutpatti se ina paryAyoM meM sabhI meM artha bheda hai| nayavimarzadvAtrizikA-43 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumbhanAt kumbha:, zrAcchAdanAt paTaH, idhara kutsita rUpa se pUrNa hone para kumbha kahA jAtA hai tathA zrAcchAdana karane ke kAraNa paTa kahA jAtA hai / kumbha aura paTa ina donoM zabdoM ke pravRtti, nimitta (vyutpattijanya) evaM zabda bhinna hone para bhI donoM ke tAtparya meM koI bhinnatA nahIM honI cAhiye, kintu vyavahAra meM donoM hI ekArthaka yA samAna tAtparya ke liye vyavahRta nahIM kiye jAte haiM / ataH paryAya bhinna hone para una ke prathoM meM bhinnatA svIkAra karane meM koI Apatti nahIM hai / yahI sArAMza hai tathA vyatirekI dRSTAnta ke dvArA samabhirUr3ha naya ke mantavya ko puSTa karatA hai // 16 // [ 17 ] evaMbhUtanayasvarUpamAha [ indravajrAvRttam ] zabde'tha kasminnapi vigrahArthI, jAghaTyate cedatha tatra sosstu / kurvantamarthaM nijavigrahApta, jAnAti saivaM padakAdibhUtaH // 17 // anvaya : 'atha zabde kasmin api vigrahArtha: jAghaTyate ced tatra saH astu / nijavigrahAptaM prarthaM kurvantaM sA evaM jAnAti saH nayavimarzadvAtriMzikA - 44 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padakAdibhUtaH ( sambhavaH evaMbhUtanayaH ) ' ityanvayaH / vyAkhyA : samIkSAtmikA matiH jijJAsayA IhAvadhAraNAdiparamparAyAM sUkSmadRSTyA cintayet cet vyutpattibhedena arthabhedaM bhavati tarhi kasmin api zabde vigrahArtho yadA vyutpattyA tasyArthaM vizleSayet vA vigrahArtho kriyate tarhi eva tatra va so'stu saH arthaH astu jAghaTayate vyutpattau evaM so'rthaH jAghaTayate svIkriyate arthAt manyate / eka paryAyAbhidheyaM vastu svakIyaM kAryaM kurvANaH vyavahriyate / nijavigrahAptaM ekaparyAyAbhidheyaM vigraheNa prAptaM nijArthaH svArthaM kurvantaH saiva jAnAti svakIyaM kAryaM karoti / / 17 / / padyAnuvAda : l [ bhujaGgaprayAtamvRttam ] kisI vastu ko vigrahoM se vibhede, mile artha svIkArya hotA vahI hai / suvyutpattijanyArtha sattA sahI hai, nayaivaM sadA bhUta zabdaH yahI hai || 17 | bhAvAnuvAda : samabhirUr3ha naya pratyeka zabdaparyAya kA vyutpattijanya artha, bhinna-bhinna mAnatA hai, kintu evaMbhUtanaya usase bhI nayavimarzadvAtriMzikA - 45 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkSmatara dRSTikoNa ko lekara zabdaparyAya ko samIkSA karatA hai ki vyutpattijanya artha zabda kI vyAvRtti ke tatsamaya hI kaise siddha ho sakatA hai| zabdoM ke uccAraNa ke samaya tathA artha ke avagraha ke samayAntarAla meM kyA sthiti hotI hai isa viSaya meM yaha vicAraNIya hai ki zabda kI AkRti dharma, jAti Adi viSaya meM kyA svayaM zabda hI vyutpattiartha usI samaya ghaTita karatA hai ? nahIM, vyaJjanAvagraha ke pazcAt arthAvagraha ho jAtA ho to phira arthAvagraha kI AvazyakatA hI na rhtii| ataH jisa zabda kA jo artha hai usake ghaTita hone para hI usa zabda kA prayoga yathArtha evaMbhUtanaya spaSTa vyAkhyA karatA hai ki eka zabdaparyAya dvArA kathita vastu vA padArtha kI kahane ke samaya yA usa kI vyutpatti ke samaya nizcita rUpa se sva kArya meM prayukti hotI hai, tathA apanA kArya karatI huI yaha zakti evaMbhUta naya kahI jAtI hai| arthAt yathA 'ghaTa AharaNArthe' vyutpattijanya artha hai| evaMbhUta naya kI mAnyatA hai ki ghaTa jalAharaNAdi kriyA ke samaya hI ghaTa kahA jaaygaa| kyoMki evaMbhUta naya sarvadA vyaJjanAvagraha ko pradhAnatA detA hai / jaise 'rAjate iti rAjA' rAjA taba hai jaba ki vaha rAjadaNDa, chatrAdi, rAja-cihnoM se vibhUSita ho| evaMbhUta naya meM jaba koI kriyA ho rahI ho usI samaya usa se sambandhita nayavimarzadvAtrizikA-46 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAvagraha kA vyavahAra karane vAlI saba mAnyatAe~ ho jAtI haiM / yaha evaMbhUta naya kI vizeSatA hai / / 17 / / [ 18 ] vyatirekadRSTAntenAsya dRr3hIkararaNam [ upajAtivRttam ] svavigrahAd bhinnamathAsti vastu, zabde na yatrAsya ghaTeta bhAvaH / tadA paTe kiM na ghaTaprayogo, vo bhUyate tad vada he suvijJa ! // 18 // anvaya : 'he suvijJa ! sva vigrahAd bhinna vastu asti, zabde asya bhAvaH na ghaTeta, tadA paTe kiM na ghaTaH prayogo bhUyate, tad vada va bhUyate' ityanvayaH / vyAkhyA : 'he suvijJa ! he sumate ! svavigrahAd zabdasya vigrahAd yathA grAharaNArthaM ghaTaH iti vigrahAd bhinnaM vastu padArtha: prasti iti manyate zabde asya bhAvaH na ghaTeta tahiM kiM ghaTazabdasyArthe paTazabdasya prayogaH naivAnucitaH, tathA paTazabdasyArthe ghaTazabdasya prayogo'pi bhavituM zakyate / tad vada evaMbhUtanaya eva vaH asmat kRte bhUyate ? kiM na svIkriyate ? nayavimarzadvAtriMzikA - 47 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi vyutpattau svakArya akurvANaH api tad-tad arthe iSyate tadA tu ghaTe'pi paTasya vyapadeza: iSyataiva / / 18 / / padyAnuvAda : [ upajAtivRttam ] svavigrahoM se yadi bhinna vastu, bhAvAgrahI ho yadi zabda meM jo / paTArtha kA zabda ghaTArtha hogA, hai zakya kyA re ! matimAna kadApi // 18 // bhAvAnuvAda : vyatirekI dRSTAnta dvArA evaMbhUtanaya ke viSaya ko puSTa karate hue kahate haiM ki yadi koI padArtha apanI kriyA na karatA huA bhI usa paryAya se, nAma se abhihita yA vyavahRta ho sakatA hai taba to phira ghaTa zabda kA paTa zabda ke artha meM prayoga karane meM kyA doSa hai ? paTa meM ghaMTa tathA ghaTa meM paTa kI abhidheyatA svIkAra karalI jaaye| he suvijJa ! apane vigraha se bhinnArtha vastu usI vigraha-artha vAle se bhinna nahIM ho sakatI to paTa, ghaTa se bhinna kaise ho sakatA hai ? yadi jalAharaNArtha kriyA se zUnya ghaTa, ghaTa artha meM prayukta ho sakatA hai to jalAharaNa kriyA na karate hue paTa zabda kA ghaTa artha meM prayukta karane meM kyA doSa hai / jalAharaNa kriyA kA na honA donoM jagaha samAna hai| nayavimarzadvAtrizikA-48 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu loka meM aisA nahIM mAnA jAtA / arthAt evaMbhUtanaya to 'sevyate iti sevakaH' tathA 'AcchAdyate anena iti paTa:' hI svIkAra karatA hai, anyathA nhiiN| __isa taraha vyatirekI dRSTAnta dvArA evaMbhUtanaya ko dRDha kiyA hai / / 18 / / [ 16 ] kramazo nayAnAM vaiziSTayam [ upajAtivRttam ] saptApyamI santi nayA vizudhdAH, . yathottaraM caiSu paro viziSTaH / ekaikarUpasya zataM prabhedAH, / tasmAn nayAH saptazatAni santi // 9 // anvaya : ___ 'caiSu yathottaraM paro viziSTa: amI sapta api nayAH vizuddhAH ekaikarUpasya zataM prabhedAH tasmAt nayAH sapta zatAni santi' ityanvayaH / vyAkhyA : caiSu ca eSu saptasu nayeSu yathottaraM paro pUrvapUrvApekSayottaro nayaH viziSTa: vaiziSTaya dhAryamANaH amI prasiddhAH sapta saMkhyakAH nayAH siddhAntAH vizuddhAH viziSTa nayavimarzadvAtrizikA-46 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAH vizuddhena atra sUkSmArthaH pUrvanayApekSayA uttaraH prakRSTarUpeNa prasti vizuddharUpeNa bhavati / yathA naigamo sthUlaH, naigamApekSayA saMgrahanayaH nyUna ebhiH kvacit tusAmAnyaH kvacit asAmAnyaH / ekaikarUpasya ekaikasvarUpasya nayasya zataM prabhedAH zatasaMkhyakAH bhedAH bhavanti / tasmAt kAraNAt nayAH saptazatAni bhavanti / amI saptApi nayA: saptazatasaMkhyakAH santi / / 16 / / padyAnuvAda : sAtoM yahI hai naya sUkSmarUpa, hai pUrva se uttara hI vizuddhaH / ekaika kI hai zata bheda saMkhyA, hai sAta sau bheda sabhI nayoM kA ||16|| bhAvAnuvAda : uttarottara nayoM kI sUkSmatA kA nirUpaNa karate hue kahate haiM ki pUrva-pUrva kI apekSA uttara-uttara naya sUkSma ( vizuddha ) hote cale haiM / saba se sthUla rUpa se viSaya kA pratipAdana karanA naigama naya kA lakSaNa hai, kyoMki naigama naya gauNatA tathA pradhAnatA ke bhAvoM ko graharaNa kara sAmAnya tathA vizeSa kA grahaNa karatA hai arthAt jaba sAmAnya kA grahaNa karatA hai to vizeSa ko gauNa rUpa se rakhatA hai tathA vizeSa kA grahaNa karatA hai to sAmAnya ko gauNatA pradAna nayavimarzadvAtriMzikA - 50 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hai / usI prakAra se saMgraha naya kA viSaya naigamanaya kI apekSA sUkSma hai, kyoMki vaha mAtra sAmAnya ko hI mAnyatA pradAna karatA hai to vyavahAra naya saMgrahanaya se bhI vizuddha hai / vaha saMgrahanaya dvArA gRhIta viSaya kI vizeSadharmitA kA Azraya lekara vibhaktIkaraNa karatA hai to RjusUtranaya kA viSaya vyavahAra naya se sUkSma hai, kyoMki vyavahAra naya kA viSaya trikAlasattAtmaka hai jaba ki RjusUtra pratItAnAgata ko chor3akara vartamAna ko hI svIkAra karatA hai / zaMbdanaya kAla, kAraka, liGga aura upasarga Adi ke bheda se artha meM bheda mAnakara calatA hai; isaliye zabdanaya kA viSaya RjusUtra naya se bhI sUkSma hai / samabhirUr3hanaya vyutpatti bheda se arthabheda kI nIti para vizvAsa rakhakara calatA hai; isaliye samabhirUr3hanaya kA viSaya zabdanaya se bhI alpa hai / evaMbhUta naya artha ko tabhI usa zabda dvArA vAcya mAnatA hai, jabaki vyutpatti siddha artha usa padArtha meM ghaTita ho rahA ho ; isaliye evaMbhUta naya kA viSaya to prati alpa ho jAtA hai / isa prakAra sabhI sAtoM naya pUrva-pUrva kI apekSA uttarottara sUkSma sUkSmatara hote gaye haiM tathA eka-eka naya ke nayavimarzadvAtriMzikA - 51 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sau-sau bheda hote haiM / kula naigamAdi sAtoM nayoM ke sAta sau [700] bheda hote haiM / zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNajI mahArAja ne bhI vizeSAvazyaka meM aisA hI kahA haiekkekko ya sayaviho satta nayasayA havaMti emeva / / [vizeSA0, 2264] arthAt-eka-eka naya ke sau-sau bheda hone se nayoM ke kula sAta sau bheda hote haiM // 16 // . [ 20 ] matAntare nayAnAM paJcaiva bhedAH - [ upajAtivRttam ] zabdAnayAd yo paravartinau staH, to zabda antarbhavato mten| nayA'stu paJcaiva tadAtmabhedaiH, bhavanti te paJcazatI bhido'tra // 20 // anvaya : 'zabdAnnayAd yo paravatinau staH, tau zabda antarbhavataH matena, tadAtma bhedaiH nayAH tu paJcaiva bhavanti, te atra paJcazatI bhidaH (bhavanti)' ityanvayaH / nayavimarzadvAtrizikA-52 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA : zabdAt zabdanayAt parivartanau samabhirUDhaivaMbhUtanayau staH bhavataH, tau parivartinau samabhirUDhazca evaMbhUtazca nayau antaH zabdanaye samAvizetAm cet matena matAntareNa antarbhAvAtmabhedaiH : nayAH paJca eva bhavanti naigama-saGgraha - vyavahAra-RjusUtra-zabdanayasaGkhyakAH paJcanayAH eva bhavanti, te paJcanayA: mUlasvarUpaiH paJcazatI paJcazatAni saMkhyASu bhavanti vA vistAryante / atra matAntarasyArthaH prapyetad zranya zrIjinabhadragariNakSamAzramaraNAdibhiH prAcAryaiH abhihitam anno vi ya eso, paMcasayA hoti nayAgaM ( vizeSA. 2264 ) eka anya Adeza bhI hai, jisase naya ke pA~ca sau bheda hote haiM ||20 // padyAnuvAda : samabhirUr3ha tathAnya nayAdi ko, yadi kare yuta zabdanayAdi meM / taba nayAdi samanvita pAMca haiM, pratizata krama se zata pAMca haiM || 20 // bhAvAnuvAda : matAntara se vibhinna prAcAryoM kA eka mata yaha bhI hai ki samabhirUr3ha naya tathA evaMbhUta naya jo zabdanaya ke pUrvavartI nayavimarzadvAtriMzikA - 53 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM inheM zabdanaya meM hI kyoM na samAviSTa kiyA jAve / ina donoM nayoM ko zabdanaya meM samAviSTa karane para nayoM kI saMkhyA pA~ca hI raha jaaygii| ye haiM 'nagama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda'-ye pAMca naya hI mUla rUpa se raha jAyeMge / pratyeka naya ke sau bheda hote haiM to ina pA~coM nayoM ke pAMca sau bheda ho jAte haiM / ___ isa kathana se spaSTa hotA hai ki samabhirUr3ha tathA evaMbhUta donoM naya zabdanaya ke sAtha antahita ho jAya to mUlarUpa se pAMca naya hI haiN| isa matAntara kA ullekha vizeSAvazyaka meM karate hue pUjya zrIjinabhadragariga kSamAzramaNajI ma. ne bhI kahA hai ki "eka anya Adeza bhI hai, jisase naya ke pA~ca sau bheda hote haiM" // 20 // [ 21 ] saptAnAmapi nayAnAM dvayoreva vargIkaraNam [ upajAtivRttam ] dravyAstike bhAnti ca naigamAdi caturnayA vai RjusuutrkaantaaH| zabdAdayaste carame trayo'pi, paryAyapUrvAstikartinaH syuH // 21 // nayavimarzadvAtrizikA-54 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvaya : 'nagamAdi caturnayAH vai dravyAstike bhAnti, RjusUtrakAntAH zabdAdayaH te carame trayo'pi paryAyapUrvAstikavartinaH syuH' ityanvayaH / vyAkhyA : atra nayAnAM vargIkaraNaM kRtvA vyaakhyaayte| amI saptApi nayAH dravyAstikaparyAyAstikayoH antarbhavati / prathama naigama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtrAH caturnayAH dravyAstike sAmAnyAMzagrAhake dravyAthike ca zabda-samabhirUDhavaMbhUtAH nayA: trayasaMkhyakA: paryAyapUrvAstike paryAyAstike vizeSAMzagrAhake paryAyAstikAkhye naye syuH bhAnti antarbhavanti sarvajJavibhuzrItIrthaMkarabhagavantAnAM dezanAyAM sAmAnya-vizeSapratipAdikA dRSTi: bhavati arthAd vizvasya samastapadArthAH sAmAnyavizeSamUlakAH bhavantyeva iti nizcitaM satyaM naye pratipAditam / / 21 / / bhAvAnuvAda : yaha vizva padArthoM ke samudAya se vyApta hai| hameM jitane bhI padArtha dikhAI dete haiM ve eka dUsare se bhinna haiM, kintu sarvathA bhinna bhI nahIM hai tathA sarvathA samAna bhI nahIM hai| inameM sAmya bhI hai aura asAmya bhii| isI dRSTikoNa se pratyeka padArtha do vibhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| nayavimarzadvAtrizikA-55 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI ke viSaya meM nagamAdi sAtoM nayoM kA vargIkaraNa dRSTibheda se karate haiM, to ina sAtoM nayoM ko prathamataH do nayoM meM vibhakta kiyA gayA hai| eka hai dravyAstika naya aura dUsarA hai paryAyAstika naya / inhIM do meM sAtoM nayoM ko punaH antarnihita kiyA gayA hai / prathama jo naigama, saMgraha, vyavahAra tathA RjusUtra ye cAra haiM, inheM dravyAstika naya meM samAviSTa kiyA gayA hai kyoMki ye cAroM naya sAmAnya aMza ko grahaNa karane vAle haiN| inakI vicAraNA sAmAnyabodhaka hotI hai, sarvajJavibhu zrItIrthaMkara bhagavantoM kI dezanA-meM isa dRSTi kI bhI saMgrahaprastAra ke rUpa meM upalabdhi hotI hai / dUsarA hai paryAyAstikanaya jo zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta naya kA samanvayAtmaka svarUpa hai| isakA dRSTikoNa vizeSa aMza ko grahaNa karane kA pakSapAtI hai, jo zrItIrthaMkarabhagavantoM kI dezanA meM vizeSaprastAra ke rUpa meM upalabdha hotA hai / ___ yahI do bheda haiM / saMkSiptarUpa se yadi hama varNana kareM to ina do dRSTiyoM ko chor3akara hama pRthak nahIM jA sakate / inakA pratinidhitva ye do naya-bheda karate haiM / isa prakAra se sAtoM nayoM kA antarbhAva dravyAstika aura paryAyAstika ina do nayoM meM samajhanA cAhiye / / 21 / / nayavimarzadvAtrizikA-56 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 22 ] [ upajAtivRttam ] virodhavanto'pi mitho nayAste, ' sambhUya jainaM samayaM bhjnte| yathA ca senA jana ekatAnaH, yuddhAH jayaM bhUpataye dadAti // 22 // anvaya : 'yathA virodhavantaH api janaH ekatAnaH yuddhAH senA bhUpataye jayaM dadAti tathaiva --(virodhamAnate kAmaH sambhUya janaM samayaM bhajante ityanvayana vyAkhyA : ___yathA virodhavantaH virodhamasiMparasparavirodhinaH api jainaH bhUpatiH ekatAnaH ekatritA parasparaM ekIbhUyaH yuddhA yuddhasamaye senA senA dvArA bhUpataye cakravattine nRpAya jayaM jetu sahAyaM dadAti kurvanti cakravattinaM nRpaM anugacchanti / taM eva anusaranti / arthAt yuddhasamaye tasya virodhinaH rAjAnaH api ekIbhUya yuddha cakrattinaM nRpaM evaM sahAyaM kurvanti, tathaiva parasparavirodhaM dhArayantaH nayAH api naigamAdi saptanayAH parasparaM virodhaM mataM dhArayantaH api sambhUya militvA jainaM samayaM jainazAstraM jainAgamAn eva pratipAda nayavimarzadvAtrizikA-57 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yanti / yathA 'anantadharmAtmake vastunyekadharmonnayanaM nayaH' iti nayacakrasAragranthe kathitam / ataH zrIjinabhadragaNikSamAzramaNenoktamasti jAvaMto vayaraNapahA tAvaMto vA nayA visaddAmo / te ceva ya para samayA sammattaM samudiyA savve / / __ [vizeSA., 2265]" yAvanto vacanaprakArAstAvanto nayAH santi tathA yAvanto nayA bhavanti te sarve ekAntanizcayavattvena anyadarzanarUpA bhavanti / kintu yadA te samuditAH jAyante tadA ekAntanizcayena rahitA 'syAt' zabdayuktatvena hetunA samyak jAyate / ataH zrIvItarAgadevasya stutikAra prAcAryaH stauti. "udadhAviva sarvasindhavaH, samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / " 'he nAtha ! yathA samudra itastataH samAgatya sarvA madyo milanti tathaiva bhagavati sarvadarzana dhArA Agatya milanti / ' parasparaviruddhA bhavanto'pi nayA ekatra bhavitumarhanti samyaktvabhAvaM prApnuvanti / parasparavirodhinAM nayAnAM samakSe jainadarzanamapi teSAmekAntarUpavirodhahetu nirasyati tadA te samyaktvaM bhajante / zrIvizeSAvazyakagranthe kathitamapi nayavimarzadvAtriMzikA-58 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savve sameMti sammaM, cegavasAzro nayA viruddhA vi / micca vyavahAriNo iva, rAnodAsIraNavasavattI // [vizeSA. 2267 ] padyAnuvAda : [ upajAtivRttam ] bhale nRpoM ke nRpa ho virodhI, hai pAdasevI iga cakravarttI / tathaiva sAtoM milake nayoM bhI, sevA kare nAtha ! jinAgamoM kI // 22 // bhAvAnuvAda : jisa prakAra paraspara virodha ko dhAraNa karane vAle rAjA yuddha ke samaya ekatra hokara apanA nijI virodha chor3akara cakravartI rAjA kA hI anusaraNa karate haiM arthAt usakI puSTi hI karate haiM; uso prakAra ye sAtoM naya bhI eka dUsare se virodhI mantavya rakhate hue bhI milakara Apake zubha AgamazAstroM kI hI sevA karate haiM / arthAt prApake pravacanajinavANI kA samarthana karate haiM / jainadarzana meM vizva kI pratyeka vastu anantadharmAtmaka svIkAra kI gaI hai / jo una ananta dharmoM meM se kisI eka dharma kA Azraya lekara usakA pratipAdana karatI hai aura anya dharmoM ke prati udAsInatA kA bhAva darzAtI hai, kintu isa nayavimarzadvAtriMzikA - 56 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra kI sAtoM nayoM meM bhale hI sApekSatA kI dRSTi se vibhinnatA ho kintu ve saba milakara grAgamoM kA hI pratipAdana karate haiM / jainAgama ke pratipAdana meM vaha apekSA kahIM virodha ko pragaTa nahIM karatI, parantu milakara to usakI puSTi hI karatI hai / paraspara virodhI naya bhI jaba ekatra saptanaya ho jAte haiM to jainadarzana rUpI nyAyapriya cakravartI ekAnta virodha ke kAraNa ko haTAtA huA virodha dUra kara detA hai tathA samyaktva kI ora le jAtA hai || 22 // [ 23 ] vibhuzrIvarddhamAna jinendradevAya samarpaNam ! [ drutavilambitavRttam ] parimaLopamabhAvasamanvitaiH, nayavimarzavacaH sumano'kSataiH / jinavaraM caramaM paramaM prabhu, vinayato'rcati sUri suzIla vai // 23 // anvaya : 'parimalopamabhAvasamanvitaiH nayavimarzavacaH sumano'kSataiH caramaM paramaM jinavaraM prabhu, sUrisuzIlaH vai vinayata prati ityanvayaH / ' nayavimarzadvAtriMzikA - 60 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA: parimalopamabhAvasamanvitaiH parimalasya upamAyAH bhAvAH parimalopamabhAvAH, parimalopabhAvaiH samanvitaH parimalopamabhAvasamanvitaH taiH parimalopamabhAvasamanvitaiH sugandhopamabhAvayutaiH nayavimarzavacaH nayAnAM vimarzaH nayavimarzaH nayavimazarUpavacaH nayavimarzavacaH nayArthakavacaH eva sumano'kSataiH vacaH svarUpANi sumanAni kasumAni ca taiH puSpAkSataiH jinavaraM jineSu varaM jinavaraM jinazreSThaM tIrthaGkaradevaM carama antima paramaM sarvotkRSTaM prabhu zrovarddha mAnaM zrImahAvIraM paramAtmAnaM sUri suzIlaH vai prAcAryaH suzIlasUriH vai eva vinayataH vinayena yuktaH arcati pUjati / arthAt-nayavimarzarUpAkSatapuSpavacobhiH suzIlasUriH caramatIrthaGkaraM varddhamAnaM mahAvIraprabhu vinayataH arcati / / padyAnuvAda : [ drutavilambita chaMda ] parimalopamabhAva sabhI bhare, nayavimarza svarUpa supuSpa se| suvaca akSata sUri suzIla le, nata hue prabhuvIra tavArcane // 23 // nayavimarzadvAtriMzikA-61 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAnuvAda : __ sugandhita bhAvapuSpoM se evaM nayavimarzarUpI akSata kusumoM ke vacanoM se caramatIrthaMkara zramaNa bhagavAna mahAvIra paramAtmA ko zIlaguNasampanna suzIlasUri nAmavAlA maiM, prabhu kI bhakti ke liye tathA apane Atmazreya ke liye yaha nayavimarza grantha, puSpamAlA ke samAna samarpita karatA hai tathA ApakI arcanA meM vinata ho rahA huuN| nayavimarzadvAtrizikA-62 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra..za..stiH [ anuSTub-vRttam ] (1) pUjyA: zrInemisUrIzAH, tapogacchezvarAH zubhAH / samrAjaH zAsane prauDhA:, tIrthoddhAradhurandharAH // 24 / / (2) teSAM paTTadharAH khyAtAH, granthAnekAnusarjakAH / vijJAH sAhityasamrAjo, lAvaNyasUrizekharAH // 25 // teSAM paTTadharAH mukhyAH, dharmaprabhAvakAH varAH / zAstravizAradAH dakSAH, dakSasUrIzvarAbhidhAH // 26 // nayavimarzadvAtrizikA-63 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teSAM paTTadharaH so'haM, 'suzIlasUri' nAmata: / jinottamAdi ziSyANAM, nayajJAnAya hetave // 27 / / (5) dvisahasratrayotriMzattame vaikramike vre| mAghe zuklA trayodazyAM; medapATe budhe dine / / 28 / / kareDAkhye zubhe tIrthe, aJjanasya vidhiH kRtaa| pArvAdijinabimbAnAM, pratiSThAyAH mahotsave / / 26 / / (7) racitaJca kRtA bhASA, gadya - padyAnvayAnvitAH / nayavimarzagrantho'yaM, sarveSAM tattvajJAnadaH // 30 // nayavimarzadvAtrizikA-64 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) abhilASA madIyeyaM, jAyatAM jagatAM hite| yAvaccandrArkabhAvantau, tAvad grantho vibhAsatu / / 31 / / (6) [ vasantatilakA - vRttam ] dvAtriMzikA nayavimarzavacAMsi puSpaiH, padyAtmabhAvamakarandarasAbhirAmaiH / gadyAtmakAkSatakaNaH sulalAmarUpaiH, tvAmarcayAmi jinazAsanazAstrapIThe / / 32 / / // iti 'zrInayavimarzadvAtrizikA' samAptA / / Wan prazasti kA bhAvArtha ) (1) prAcArya zrInemisUrIzvarajI ma. sA. pUjya haiM, tapAgaccha ke nAyaka haiM, uttama haiM, zAsana ke samrATa haiM, praur3ha haiM aura tIrthoM kA uddhAra karane meM dhurandhara haiM / / 24 / / (2) unhIM ke paTTadhara prAcArya zrIlAvaNyasUrIzvarajI ma. sA. prasiddha haiM, aneka granthoM ke sRjaka haiM, vijJa haiM aura sAhitya nayavimarzadvAtrizikA-65 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samrAT haiM / / 25 / / ( 3 ) unhIM ke pradhAna paTTadhara zrAcArya zrIdakSasUrIzvarajI ma. sA. dharmaprabhAvaka haiM, zreSTha haiM, zAstra vizArada haiM aura dakSa haiM / / 26 / / ( 4 ) unhIM ke paTTadhara ( maiM ) suzIlasUri apanI jijJAsAvRtti evaM adhyayana - svAdhyAya se jinottamavijayAdi ziSyoM ke naya evaM tarkazAstra ke adhyayanArtha // 27 // ' ( 5 ) vikrama saMvat 2033 mAgha zuklA trayodazI ( mahA zuda - 13 ) ko budhavAra ke dina medapATa - mevAr3a meM ||28|| ( 6 ) karer3A nAma ke uttama tIrtha meM aMjanazalAkA Adi vidhi ke sAtha meM prabhu zrIpArzvanAtha grAdi aneka jinabimboM kI pratiSThA mahotsava samayAvadhi meM mahAn utsava evaM ullAsa ke samaya // 26 // ( 7 ) maiMne saMskRta gadya-padyAnvaya se yukta sabako tattvajJAna dene vAle isa nayavimarza nAmaka grantha kI racanA kI hai / nayavimarzadvAtrizikA - 66 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakA hindI bhASA meM saralArtha, padyAnuvAda tathA bhAvAnuvAda bhI kiyA hai / / 30 // (8) merI abhilASA hai ki yaha grantha sabako tarkazAstra, nyAyazAstra kA jJAna sugamatA se pradAna kare tathA jaba taka candra aura sUrya haiM taba taka yaha suzobhita rahe // 31 // (6) he jina ! Agama-zAstrapITha para maiM padyamaya bhAvamakarandarasoM se yukta nayavimarzadvAtrizikA rUpI puSpoM se tathA gadyAtmarUpa sundara pUjAkSatoM se ApakI arcanA karatA hU~ // 32 // // iti zrInayavimarzadvAtriMzikA vyAkhyA-padyAnuvAdabhAvAnuvAda sahitA samAptA / / nayavimarzadvAtrizikA-67 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavimarzadvAtriMzikA (hindosaralArthayuktA) o (1) maGgalAcaraNaM viSayazca [ indravajrAvRttam ] zrIvIradevAya namo'stu tasmai, sarve nayA yad vacane vibhAnti / saMkSepatastannayavAdazAstra, vyAsyAmi samyaktaramAtmanInam // 1 // saralArtha maMgalAcaraNa aura viSaya jinake vacana meM sarva naya zobhA pAte haiM aise zrI vIradeva-varddha mAnavibhu ko namaskAra kara maiM uttama AtmabhAva se saMkSepa meM nayavAda zAstra kI vyAkhyA karatA huuN| nayavimarzadvAtrizikA-68 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) nayanAmadarzanam [ AryAvRttam ) kramazo naigama-saMgraha vyavahAraju sUtranAmataH pazcAt / zabdo'tha samabhirUDhaH, saptamanaya evaMbhUtanAmArita // 2 // saralArtha nayoM ke nAma [jainadarzana meM] kramazaH (1) naigama, (2) saMgraha, (3) vyavahAra, (4) RjusUtra, (5) zabda, (6) samabhirUr3ha aura (7) evaMbhUta ye sAta naya mAne jAte haiM arthAt naya sAta haiM / / 2 / / ( 3 ) vastUnAmubhayAtmakatvam [ upajAtivRttam ] sAmAnyadharmeNa vizeSadhamaH, sAkaM sadA santi same padArthAH / jAtyAdikaM tatra samAnadharmaH vibhedakAH vyaktivizeSadharmAH // 3 // nayavimarzadvAtrizikA-66 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saralArtha padArthoM kA ubhayAtmaka rUpa vizva meM saba padArtha arthAt vastue~ sAmAnyadharma evaM vizeSa dharmoM se yukta haiM / padArtha meM jAti Adi ko sAmAnyadharma tathA anya se bheda dikhalAne vAle guNa ko vizeSa dharma kahA jAtA hai ||3|| ( 4 ) sAmAnya- vizeSayorudAharaNadvArA bhedadarzanam - [ upajAtivRttam ] sAmAnyadharmeNa ghaTatvabuddhyA, ghaTespi lakSAdadhike sadaikyam / tebhyaH sadA svaM ghaTamAnayanti, vizeSadharmeNa parIkSya lokA // 4 // saralArtha sAmAnya tathA vizeSadharma ke udAharaNa dvArA bhedadarzana ghaTatva (isa) sAmAnyadharma dvArA tajjAtIya lAkhoM ghaToM meM sarvadA ekatA banI rahatI hai / ghaTatva kI apekSA saba ghaTa eka se hI haiM, kintu vibhedaka vizeSadharma ke dvArA una aneka ghaToM meM se apanA-apanA ghaTa pahacAna liyA jAtA hai aura vyavahAra calatA hai ||4|| nayavimarzadvAtrizikA - 70 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) naMgamanayasvarUpam [ upajAtivRttam ] sAmAnyadharma svavizeSadharma, svatUbhayaM vakti ca naigamo'yam / sAmAnyadharmo na vinA vizeSaM, vizeSadharmo'pi na tad vinA syAt // 7 // saralArtha naigamanaya kA svarUpa naMgamanaya vastu meM sthita sAmAnyadharma (jAti) aura vizeSadharma donoM ko mAnatA hai, kyoMki vizeSadharma ke binA sAmAnyadharma nahIM rahatA hai aura na sAmAnyadharma ke binA vizeSadharma hI rahA karatA hai| ataH naigamanaya vastu ko ubhayarUpa svIkAra karatA hai / / 5 / / saMgrahanayasvarUpam [ upajAtivRttam ] nayo ditIyaH kila saMgraho'yaM, sAmAnyamevArca ti nivizeSam / sAmAnyadharmAda vyatiriktadhamaH, miSTayA khapuSpasya samAnameva // 6 // nayavimarzadvAtriMzikA-71 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saralArtha saMgrahanaya kA svarUpa saMgraha nAmaka naya kevala sAmAnyadharma (jAti) ko ho kahatA hai kyoMki yaha dUsarA naya aisA mAnatA hai ki vastuoM meM sAmAnya dharma ke atirikta vizeSa Adi dharma kA kucha bhI astitva nahIM hai / sAmAnya ke atirikta vizeSa dharma to AkAza kusuma ke samAna mithyA hai / / 6 / / (7) saMgrahanayasya dRSTAntadvArA spaSTIkaraNam-- _ [ upajAtivRttam ] vanaspati yo nahi budhyate'tra, budhyeta nimbAmavaTAn kathaM saH? haste'Ga gulivA nakhamaNDalAni, na hastato vastu vibhinnamarita // 7 // saralArtha-- saMgrahanaya kA dRSTAnta dvArA spaSTIkaraNa jaba koI vyakti vanaspati (jhAr3a-per3a Adi) ko hI nahIM jAnatA hai to phira use nIma, Ama, vaTa Adi ke patra-puSpAdi lAne ko kahA jAya to vaha kaise lA sakegA ? nayavimarzadvAtrizikA-72 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt nahIM lA sakatA hai / nIma, prAma, vaTa Adi vanaspati se alaga nahIM haiM / jaise hAtha meM sthita aMguli-nakha Adi hAtha se bhinna nahIM hote, usI prakAra sAmAnya se atirikta vizeSa kI sattA nahIM mAnI jAtI hai // 7 // vyavahAranayasvarUpadarzanam [ upajAtivRttam ] vinA vizeSaM vyavahArakArya, calena kiJcijjagattIha haSTam / tasmAd vizeSAtmakameva vastu, sAmAnyamanyat kharazRgatulyam // 8 // saralArtha-- vyavahAranaya kA svarUpa yaha naya vastu meM sthita kevala vizeSadharma ko hI mAnatA hai, kyoMki vizeSa ke binA kevala sAmAnya dharma se vyavahAranaya nahIM calatA hai| saMsAra ke vyavahAra to tat tad vizeSa dharmoM se hI calate haiN| ataH vizeSa dharma ke alAvA sAmAnyadharma gardabha ke sIMga kI bhA~ti mithyA hai, arthAt vizeSa dharma ke atirikta sAmAnya dharma ko mAnanA hAsyAspada hai / / 8 / / nayavimarzadvAtriMzikA-73 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) vyavahAranayasya spaSTIkaraNam [ upajAtivRttam ] vanaspati tvaM tvaritaM gRhANa, prokte'pi gRhaNAti na ko'pi kiJcit / AmadadasvAdi vizeSazabdaM, vadena tAvaddhi vRthA prayogaH // 9 // saralArtha ___ vyavahAranaya kA spaSTIkaraNa _ 'tuma zIghra vanaspati lAmo ? yA grahaNa karo' aisA kahane para koI bhI vyakti cupa hokara sthira rahatA hai, kucha bhI nahIM lAtA yA grahaNa karatA hai| kintu jaba usI vyakti ko yaha kahA jAtA hai ki Apa nIma yA vaTapatra lAmo to vaha zIghra hI le pAtA hai, kevala sAmAnya dharma ke prayoga se kArya nahIM hotaa| ataH vizeSAtirikta sAmAnya ko yaha naya nahIM mAnatA hai / / 6 / / (10) [ upajAtivRttam ] vraNe ca piNDI caraNe pralepaH, nejanaM bhoktamidaM phalaJca / tastavizeSaM kathayan sadaiva, sarvatra kArya na samAnadhamaH // 10 // nayavimarzadvAtrizikA-74 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saralArtha punaH pUrvakathita bAta ko sthira kiyA jAtA haivraNa para (jakhma para) paTTI bA~dha do, pA~va meM lepa karo, A~kha meM aJjana lagAyo, khAne ko amuka phala do (ityAdi), vizeSarUpa meM kahane para hI saba saphala hotA hai, kiyA jAtA hai / ataH sAmAnya dharma ko mAnanA ThIka nahIM / kAma to vizeSa dharma ke dvArA hI siddha hotA hai / / 10 / / (11) RjusUtranayasvarUpam [ upajAtivRttam ] bhUtaM bhaviSyad diprakAravastu, _turyo nayo vai RjusUtranAmA / na vetti kintbatra pravattamAnaM, - jAnAti yat saMprati vartamAnam // 11 // saralArtha RjusUtranaya kA svarUpa RjusUtra nAmakA yaha cauthA naya vastu kI bhUta aura bhaviSyat paryAya ko chor3akara kevala vartamAna paryAya ko hI mAnatA hai kyoMki vyavahAra meM bhUta aura bhaviSyat paryAyoM kI upayogitA nahIM hai / / 11 / / .. nayavimarzadvAtriMzikA-75 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) RjusUtranayasya spaSTIkaraNam [ upajAtivRttam ] bhUtena kAryaM na bhaviSyatAspi, pareNa vA siddhyati vastunA na / svArtha svakIyena satA ca vastunA, prApnoti bhinnaM gaganasya padmam // 12 // saralArtha RjusUtranaya kA spaSTIkaraNa bhUta arthAt bItA huA, bhaviSya arthAt honevAlA tathA parakIya vastu se kAryoM kI siddhi nahIM hotI hai, kArya to kevala varttamAna evaM svakIya vastu se hI hotA hai / ataH yaha RjusUtranaya bhUta tathA bhaviSyat ko mAnyatA nahIM detA hai, mAtra vartamAna kI hI apekSA rakhatA hai, isake lie bhUta aura bhaviSyat to prakAzapuSpa kI taraha nirarthaka haiM / / 12 / / ( 13 ) RjusUtranayo'gra e tanAzca kevalaM bhAvaM manyante [ indravajrAvRttam ] nAmAdinikSepacatuSSu bhAvaM, nikSepamekaM khalu manyate'yam / na sthApanAM naiva ca nAmadravye, mantaju sUtraM paratastrayospi // 13 // naya vimarzadvAtriMzikA- 76 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saralArthaRjusUtrAdi cAroM nayoM kI mAtra bhAva nikSepa kI mAnyatA RjusUtranaya evaM isake bAda zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta ye tIna naya bhI sthApanA Adi cAra nikSepoM meM se mAtra bhAva nikSepa ko hI svIkAra karate haiM / / 13 / / (14) zabdanayasvarUpamAha . [ upajAtivRttam ] na zabdabhedairbhavatIha bhinnatA, kumbhe ghaTe vA kalaze'sarUpe / atazca zabdo naya aikyameva, paryAyabhinneSvapi manyate'sau // 14 // saralArtha zabdanaya kA svarUpa paryAyazabdoM ke bheda se samAnArthaka zabdoM meM bheda nahIM mAnA jAtA hai / ataH zabdanaya ke dvArA bhinna-bhinna paryAya zabda-samUha meM arthAt ghaTa, kalaza, kumbha Adi meM aikya mAnA jAtA hai / samAnArthaka aneka zabdoM meM bhI aikaya isake dvArA mAnanA Avazyaka hai / / 14 / / ... nayavimarzadvAtrizikA-77 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) samabhirUDhanayasvarUpamAha- [ drutavilambitavRttam ] samabhirUDhanayaH pratizabdataH, kathayate pRthagartha vizeSatAm / kalaza-kumbha-ghaTeSu na caikatA, bhavati tena vicArya prayujyatAm // 99 // saralArtha samabhirUr3hanaya kA svarUpa samabhirUr3ha nAmaka yaha naya pratyeka paryAya meM bhinna-bhinna zrartha mAnatA hai / pratyeka zabda meM apanI-apanI vyutpatti ke anusAra kucha vizeSatA rahatI hai / ataH koI bhI do zabda samAnArthaka nahIM hote / sabakA artha bhinna hI hotA hai, samAna nahIM hotA / vyutpatti se kaise bheda AtA hai so vyAkhyA meM diyA gayA hai / vahA~ dekheM / / 15 / / : ( 16 ) vyatirekadRSTAntenAsya puSTikararaNam [ upajAtivRttam ] svakIyaparyAyapade tadartha, na manyate bhinnamaho tadA tu / ghaTe paTe kvApi samasya sarvai-rApattirityartha smaantaayaaH||16|| nayavimarzadvAtrizikA- -78 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saralArtha-- vyatirekadRSTAnta dvArA samabhirUr3ha naya kA puSTIkaraNa-- yadi samAnArthaka aneka zabdoM meM samAnatA mAnI jAya, aura apane-apane vyutpattijanya vizeSArtha ko na mAne to ghaTa-paTa meM bhI samAnatA ho jaayegii| ghaTa bhI paTa kA paryAya bana jAyegA, kintu aisA nahIM hotA kyoMki donoM ke vyutpattijanya artha meM bheda hai taba ghaTa aura kalaza meM samAnatA kyoM mAneM ? yahA~ bhI to vyutpatti dvArA bhinnatA huI hai:||16|| (17) evaMbhUtanayasvarUpamAha [ indravajrAvRttam ] zabde'tha kasminnapi vigrahArthoM, jAghaTyate cedatha tatra so'stu / karvantamartha nijavigrahAptaM jAnAti saivaM padakAdibhUtaH // 17 // saralArtha-- evaMbhUtanaya kA svarUpa-- yadi kisI zabda meM usakA apanA vigrahajanya artha baiThatA hai to vaha zabda usa artha meM prayukta hogA anyathA nahIM arthAt-usI artha meM usakA prayoga hogaa| apane nayavimarzadvAtrizikA-76 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vigraha-vyutpatti janya artha meM prayukta huaA jo zabda hai usI ko evaMbhUta naya mAnatA hai, anya ko nahIM / / 17 / / (18) vyatirekadRSTAntenAsya dRr3hIkaraNam-- [ upajAtivRttam ] svavigrahAda bhinnamathAsti vastu, zabde na yatrAsya ghaTeta bhaavH| tadA paTe kiM na ghaTaprayogo, vo bhUyate tad vada he suvijJa // 18 // saralArtha-- vyatirekadRSTAnta dvArA evaMbhUta naya kA dRr3hIkaraNa-- yadi vastu arthAt zabda apane vigraha (vyutpatti) se bhinnArtha ko kahegA to ghaTa zabda kA prayoga kumbha ke artha meM hI nahIM hogA, apitu paTa ke artha meM bhI ho jAyegA / pUrva zloka meM kathita bAta kA hI yahA~ dRSTAnta se:samarthana hai / / 18 / / (16) kramazo nayAnAM vaiziSTayam-- saptApyamI santi nayA vizudAH, yathottaraM caiMSu paro viziSTaH / ekaikarUpasya zataM prabhedAH, tasmAnnayAH saptazatAni santi / / 1 / / nayavimarzadvAtrizikA-80 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saralArtha- kramazaH nayoM kA vaiziSTya sAtoM naya kramazaH (prathama se dvitIya, dvitIya se tRtIya isa prakAra se ) viziSTa se viziSTatara haiM / pratyeka naya ke eka-eka sau bheda hote haiM / isa prakAra se sAta nayoM ke sAta sau bheda haiM, aisA samajhanA cAhiye || 16 | ( 20 ) matAntare nayAnAM paJcaivabhedA: [ upajAtivRttam ] zabdAnnayAd yau parivartinau staH, tau zabda antarbhavato malena / nayAsstu paJcaiva tadAtmabhedaiH, bhavanti te paJcazatIbhidotra // 20 // saralArtha -- matAntara se naya ke pA~ca bheda zabdaya ke bAda jo samabhirUr3ha aura evaMbhUta naya haiM una donoM kA antarbhAva zabdanaya meM hI mAnA jAtA hai / isa prakAra dUsare mata meM nayoM ke pA~ca hI bheda mAne gae haiM / punaH pratyeka ke apane sau-sau bheda hone se kula bheda pA~ca sau banate haiM / / 20 / / nayavimarzadvAtrizikA - 81 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) saptAnAmapi nayAnAM dvayoreva vargIkararaNam [ upajAtivRttam ] dravyAstike bhAnti ca naigamAdi -- caturnayA vai RjusUtrakAntAH / zabdAdayaste carame trayospi, paryAyapUrvAstikavartinaH syuH // 21 // saralArtha sAtoM nayoM kA do nayoM meM hI vargIkararaNa punaH aisA bhI mAnA jAtA hai ki sAtoM nayoM kA antarbhAva dravyAstika meM aura paryAyAstika meM hone se nayoM ke do ho bheda hote haiM / naigama saMgraha vyavahAra aura RjusUtra ina prathama cAroM nayoM kA antarbhAva dravyAstika meM saMthA zeSa zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ina tIna nayoM kA antarbhAva paryAyAstika meM mAnane se nayoM ke do hI bheda samajhane cAhiye / / 21 / / ( 22 ) sarve nayAH parasparaM saMmilya jinAgamasya sevAM kurvanti, tadviSayakaM spaSTIkaraNamAha nayavimarzadvAtriMzikA - 82 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ upajAtivRttam ] virodhavanto'pi mitho nayAste, saMbhUya jainaM samayaM bhajante / yathA ca senAjana ekatAnaH, yuddhAH jayaM bhUpataye dadAti // 22 // . saralArtha sabhI naya paraspara milakara jinAgama kI sevA karate haiM, tadviSayaka spaSTIkaraNa ye sAtoM naya paraspara virodhI hote hue bhI [ he prabho ! ] ekatra ho kara Apake jaina Agama kI sevA karate haiM / jaise paraspara virodha rakhane vAle rAjA tathA rAjasenA ekatra hokara yuddha - racanA meM cakravartI kI sevA karate hai vaise hI ye naya bhI jinokta zAsanamArga meM bAdhaka nahIM balki sAdhaka hI haiM / / 22 / / ( 23 ) vibhuzrIvarddhamAna jinendrAya samarpaNam [ drutavilambitavRttam ] parimalopamabhAvasamanvitaiH, nayavimarzavacaH sumano'kSataiH / *jinavaraM caramaM paramaM prabhu, vinayato'rca ti sUrisuzIla vai // 23 // * zramaNavIravibhuM jinamantimaM nayavimarzadvAtrizikA-83 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saralArtha yaha nayavimarza vANI sumana, akSattasvarUpa hai| isameM sundara bhAva hI parimala haiN| ina upakaraNoM se suzIlasUri vinamratApUrvaka apane antima jina zramaNa vIra vibhu arthAt zramaNa bhagavAna mahAvIra paramAtmA kI arcanA (pUjA) karatA hai // 23 // praza ritaH (1) [ anuSTubvRttam ] pUjyAH zrInemisUrIzAH, tapogacchezvarAH shubhaaH| samrAjaH zAsane praur3hAH, tIrthoddhAradhurandharAH // 24 // saralArtha-- prAcArya zrInemisUrIzvarajI ma. sA. pUjya haiM, tapAmaccha ke nAyaka haiM, uttama haiM, zAsana ke samrATa haiM, praur3ha haiM aura tIrthoM kA uddhAra karane meM dhurandhara haiM / / 24 / / nayavimarzadvAtrizikA-84 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) teSAM paTTadharAH syAtAH, granthAnakAnusarjakAH / vijJAH sAhityasamAjo, lAvaNyasUrizekharAH // 2 // saralArtha-- __unhIM ke paTTadhara AcArya zrIlAvaNyasUrIzvarajI ma. sA. prasiddha haiM, aneka granthoM ke racayitA haiM, vijJa haiM aura sAhityasamrAT haiM // 25 // (3) teSAM paTTadharAH mukhyAH, dharmaprabhAvakAH barAH / zAstravizAradAH dakSAH, dakSasUrIzvarAbhidhAH // 26 // saralArtha unhIM ke pradhAna paTTadhara prAcArya zrIdakSasUrIzvarajI ma. sA. dharmaprabhAvaka haiM, zreSTha haiM, zAstravizArada haiM aura dakSa haiM // 26 // nayakmirzadvAtrizikA-85 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) teSAM paTTadharaH so'haM, ___ 'suzIlasUri' naamtH| jinottamAdiziSyANAM, nayajJAnAya hetave // 27 // saralArtha unhIM ke pradhAna paTTadhara (maiM) suzIlasUri apanI jijJAsAvRtti evaM adhyayana- svAdhyAya se jinottamavijayAdi ziSyoM ke naya evaM tarkazAstra ke adhyynaarth......||27|| divasahasratrayo triMzat tame vaikramike vre| mAghe zuklA trayodazyAM, medapATe budhe dine // 28 // saralArtha-- vikrama saMvat 2033 mAgha zuklA trayodazI (mahA zuda 13) ko budhavAra ke dina medapATa-mevAr3a meM ... // 28 // nayavimarzadvAtrizikA-86 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karer3Akhye zubhe tIrthe, __ ajanasya vidhiH kRtaa| pArvA dijinavimbAnAM, pratiSThAyAH mahotsave // Rem saralArtha karer3A nAma ke uttama tIrtha meM aMjanazalAkA Adi vidhi ke sAtha meM prabhu zrIpArzvanAtha Adi aneka jinabimboM kI pratiSThA mahotsava samayAvadhi meM mahAn utsava evaM ullAsa ke smy......||26|| racitaJca kRtA bhASA, gdy-pdyaanvyaanvitaaH| nayavimarzagrantho'yaM, sarveSAM taavjnyaandH||30|| saralArtha-- maiMne saMskRta gadya-padyAnvaya se yukta sabako tattvajJAna dene vAle isa 'nayavimarza' nAmaka grantha kI racanA kI hai| [isakA hindo bhASA meM saralArtha, padyAnuvAda tathA bhAvAnuvAda bhI kiyA hai] // 30 // ... nayavimarzadvAtrizikA-87 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhilASA madIyeyaM, jAyatAM jagatAM hite| yAvaccandrArkabhAvantI, tAvad grandho vibhAsatu // 31 // saralArtha-- merI abhilASA hai ki yaha grantha sabako tarkazAstranyAyazAstra kA jJAna sugamatA se pradAna kare tathA jaba taka candra aura sUrya haiM taba taka yaha suzobhita rahe / / 31 / / (6) [ vasantatilakAvRttam ] davAtriMzikA nayavimarzavicAMsi puSpaiH, padyAtmabhAvamakarandarasAbhirAmaH / gadyAtmakAkSatakaNaiH sulalAmarUpaiH, tvAmacayAmi jinazAsanazAstrapIThe // 32 // saralArtha he jina ! Agama zAstrapITha para maiM padyamaya bhAvamakaraMdarasoM se yukta nabavimarzadvAtriMzikA rUpI puSpoM se tathA gadyAtmarUpa sundara pUjAkSatoM se ApakI arcanA karatA hU~ // 32 // // iti zrInayavimarzadvAtriMzikA hindI saralArtha samApta / / nayavimarzadvAtrizikA-88 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oo VOOooooog Ooo