Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga, dveSa, bhaya se rahita hai brAhmaNa satrahavAM pravacana 337
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ brAhmaNa-sUtra : 1 jo na sajjai AgantuM, pavvayanto na soyii| ramai ajjavayaNammi. taM vayaM bama mAhaNaM / / jAyaruvaM jahAmaTuM, niddhntml-paavgN| rAga-dosa-bhayAIyaM, taM vayaM bUma mAhaNaM / / tavassiyaM kisaM dantaM, avaciyamaMsasoNiyaM / suvvayaM pattanivvANaM, taM vayaM bUma mAhaNaM / / jo AnevAle snehI-janoM meM Asakti nahIM rakhatA, jo unase dUra jAtA huA zoka nahIM karatA, jo Arya-vacanoM meM sadA Ananda pAtA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| jo agni meM DAlakara zuddha kiye hue aura kasauTI para kase hue sone ke samAna nirmala hai, jo rAga, dveSa tathA bhaya se rahita hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| jo tapasvI hai, jo dubalA-patalA hai, jo iMdriya-nigrahI hai, ugra tapasAdhanA ke kAraNa jisakA rakta aura mAMsa bhI sUkha gayA hai, jo zuddhavratI hai, jisane nirvANa pA liyA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| 338
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ isapa kI eka kathA hai / eka dina eka siMha, eka gadhA aura eka lomar3I zikAra ko nikale sAtha-sAtha / unhoMne kAphI zikAra kiyaa| phira jaba sUrya Dhalane lagA aura sAMjha ho gaI, to siMha ne lomar3I ko kahA ki tU samajhadAra bhI hai, cAlAka bhI, gaNitajJa bhI, tArkika bhI; ucita hogA ki tU hI isa zikAra ke tIna vibhAjana kara de, barAbara-barAbara, tAki tInoM zikAra meM bhAga lenevAle sAthiyoM ko barAbara bhojana upalabdha ho ske| bar3e camatkArika DhaMga se lomar3I ne vibhAjana kiye jo bilakula barAbara the, tIna hisse kie| lekina siMha bahuta nArAja ho gyaa| usane kucha kahA bhI nahIM; lomar3I kI gardana dabAyI aura usako bhI zikAra ke Dhera meM pheMka diyA aura gadhe se kahA ki tU aba do hisse kara de, eka mere lie aura eka tere lie, bilakula barAbara-barAbara / gadhe ne sAre zikAra kA eka Dhera lagA diyA aura eka mare hue kaue kI lAza ko eka tarapha kara diyA aura kahA ki mahAnubhAva ! yaha merA AdhA bhAga kauA aura vaha ApakA AdhA bhaag| siMha ne kahA, 'gadhe, mitra gadhe ! tUne itanA samAna vibhAjana karane kI kalA kahAM se sIkhI? kisane tujhe sikhAyA aisA zuddha gaNita ? tUne bilakula barAbara vibhAjana kara diye !' aura vibhAjana kyA hai, eka tarapha kauA marA huA aura eka tarapha sAre zikAra kA ddher| gadhe ne kahA, 'disa DeDa phAksa-isa marI huI lomar3I ne mujhe yaha kalA sikhAyI barAbara vibhAjana karane kI !' Isapa ne kahA hai ki gadhe bhI anubhava se sIkha lete haiM, lekina AdamI nahIM sIkhatA / AdamI anubhava se sIkhatA huA mAlUma hI nahIM pdd'taa| hajAroM-hajAra sAla vahI anubhava, vahI anubhava bAra-bAra doharatA hai, phira bhI AdamI vaisA hI banA rahatA hai| usameM koI pharka par3atA huA mAlUma nahIM pdd'taa| jaise anubhava baha jAtA hai usake Upara se; kahIM bhI de nahIM pAtA usake rooM meM, usakI camar3I meM, usakI haDDiyoM meM, usake hRdaya taka to pahuMcane kI bAta hI dUra / Upara-Upara varSA ke jala kI taraha giratA hai aura baha jAtA hai aura AdamI vaise kA vaisA banA rahatA hai| ___ manuSya ko hajAroM sAla ke anubhava meM yaha bAta sApha ho jAnI cAhie thI, isameM koI bhI ar3acana nahIM hai ki janma se dharma kA koI bhI saMbaMdha nahIM hai / eka AdamI musalamAna ke ghara meM paidA ho sakatA hai, lekina isase musalamAna nahIM ho sakatA / eka AdamI hiMdU ke ghara meM paidA ho sakatA hai, lekina paidA hone se dharma kA kyA lenA-denA hai? eka AdamI jaina kula meM paidA hotA hai, lekina vaha kula kA dharma hogA, vyakti kA nijI cunAva nhiiN| 339
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 2 dharma kA prAraMbha hI taba hotA hai jaba vyakti apanI svecchA se cunatA hai / jaba bodhapUrvaka nirNaya letA hai, jaba samajhapUrvaka saMkalpa karatA hai, jaba dIkSita hotA hai svayaM eka dhArA meM, taba dharma kA janma hotA hai| duniyA meM itanA adharma hai, usake buniyAdI kAraNoM meM eka kAraNa yaha bhI hai ki hamArA dharma udhAra hai| udhAra dharma jiMdA nahIM ho sakatA, marA huA hogaa| ___Apake pitA ne hI nahIM cunA hai; na mAlUma kitanI pIr3hiyoM pahale kisI ne cunaa| koI vyakti mahAvIra ke pAsa dIkSita huaa| koI vyakti mahAvIra se AkarSita huA; AMdolita huaa| kisI vyakti ko mahAvIra ke pAsa taraMgeM milIM parama satya kI / vaha dIkSita huaa| usakI dIkSA bahumUlya thii| vaha usakA nirNaya thA / vaha zAyada hiMdU ghara meM paidA huA thA; dIkSita huA, jaina banA / usa AdamI ke lie jaina hone kA koI mUlya thA, kyoMki jaina hone ke lie usane kucha cukAyA thA, kucha khoyA thA, kucha miTAyA thA / kucha pAne ke lie kucha tyAgA thA; moha chor3e the, saMskAra chor3e the, bacapana se par3I huI dhAraNAeM chor3I thIM / jo sikhAyA gayA jJAna thA, use pheMkA thA aura eka nayI yAtrA para, anajAne mArga para calA thaa| usakA sAhasa thA; usa sAhasa ke pariNAma hue| phira usakA beTA hai, vaha jaina ho jAtA hai paidAiza se| phira Apa to na mAluma kitanI pIDhiyoM ke bAda jaina haiN| saba udhAra hai, kacarA hai| Apake jaina hone kA koI mUlya nahIM hai| Apa bhI jAnate haiM ki ApakA jaina honA jhUThA hai, hiMdU honA jhUThA hai, musalamAna honA jhUThA hai, kyoMki jo Apane nahIM cunA vaha satya nahIM ho sakatA / nija kA cunAva satya kI tarapha pahalA kadama hai| yaha hameM anubhava hai ki paidAiza se koI dhArmika nahIM ho sakatA, lekina hama paidAiza se dhArmika ho gaye haiM, to vastutaH dhArmika hone kA upAya bhI baMda ho gayA hai, kyoMki hama saba ko khayAla hai ki hama dhArmika haiN| anubhava kahatA hai ki dharma sadA vyakti kA nijI saMkalpa hai| samUha dhArmika nahIM hotA, vyakti dhArmika hotA hai| bhIr3a dhArmika nahIM hotI, vyakti dhArmika hotA hai| kyoMki jIvana kA, cetanA kA anubhava vyakti ke pAsa hai, samUha ke pAsa nahIM hai| samUha to baMdhI huI lakIroM se calatA hai suvidhA ke lie; vyavasthA ke lie, arAjakatA na ho jAe isalie; niyama kA gherA bAMdha letA hai aura calatA hai| agara vyakti bhI usa ghere meM baMdhakara calatA hai aura apane nijI patha kI khoja nahIM karatA, to vaha samAja kA eka hissA hI rahegA; usakI AtmA utpanna nahIM hogii| AtmA usI dina utpanna hotI hai, jisa dina nijatA kA mUlya samajha meM AtA hai, jisa dina maiM apanA mArga cunatA hUM tAki apane satya taka pahuMca sakU / aura pratyeka vyakti kA satya taka pahuMcane kA mArga bhinna hogA, usake apane anusAra hogaa| jaise koI vyakti agara kamyunisTa ghara meM paidA ho jAe to hama nahIM kahate ki vaha kamyanisTa hai| aura koI vyakti sozalisTa ghara meM paidA hokara sozalisTa nahIM ho jaataa| sozalisTa hone ke lie vicAra karanA par3e, socanA par3e, nirNaya lenA pdd'e| ___ koI bhI vicAra jaba taka Apake bhItara ugatA nahIM hai, taba taka bAsA hai, bojha hai| mahAvIra ne yaha ghoSaNA Aja se pacIsa sau sAla pahale kI, aura mahAvIra ne kahA, janma se dharma kA koI saMbaMdha nahIM hai / kahAM Apa paidA hue haiM, yaha bAta mUlyavAna nahIM hai; kyA Apa banate haiM, khuda apane zrama se, vahI bAta mUlyavAna hai / to mahAvIra ne varNa kI vyavasthA tor3a dI; Azrama kI vyavasthA tor3a dii| aura mahAvIra ne naye artha diye purAne zabdoM ko| ___ yaha sUtra brAhmaNa-sUtra hai| isameM mahAvIra brAhmaNa kI vyAkhyA karate haiM ki brAhmaNa kauna hai / brAhmaNa ke ghara meM paidA hone se koI brAhmaNa nahIM hai, lekina hama usI ko brAhmaNa kahate haiM, jo brAhmaNa ghara meM paidA huA hai / to brAhmaNa kI jo mahAna dhAraNA thI vaha naSTa ho gayI; vaha eka kSudra bAta ho gyii| brAhmaNa ke ghara meM paidA honA bar3I kSudra bAta hai; brAhmaNa ho jAnA bilakula dUsarI bAta hai| brAhmaNa honA eka yAtrA hai| brAhmaNa honA eka 340
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga, dveSa, bhaya se rahita hai brAhmaNa zrama hai, eka tapazcaryA hai / brAhmaNa tabhI koI ho sakatA hai, jaba brahma se usakA samparka sadha jaae| __ uddAlaka ne apane beTe zvetaketu ko kahA hai upaniSadoM meM ki zvetaketu, dhyAna rakhanA eka bAta, hamAre parivAra meM koI janma se brAhmaNa nahIM huaa| vaha bar3I badanAmI kI bAta hai| hamAre parivAra meM hama ceSTA se brAhmaNa hote rahe haiN| tU bhI yaha mata soca lenA ki tU mere ghara paidA huA to brAhmaNa ho gayA / tujhe brAhmaNa hone ke lie athaka zrama karanA hogA, tujhe brAhmaNa hone ke liye khuda hI sAdhanA karanI hogii| brAhmaNa hone ke lie tujhe svayaM ko hI janma denA hogA; mAM-bApa tujhe janma nahIM de sakate haiN| kyoMki jaba taka terA anubhava brahma ke nikaTa na Ane lage, taba taka tU brAhmaNa nahIM hai| __ mahAvIra kI bAta nizcita hI jAtigata brAhmaNoM ko bahuta kaThina mAlUma par3I hogii| satya hamezA hI svArtha ko kaThina mAlUma par3atA hai| kyoMki kitanI sugama bAta hai janma se brAhmaNa ho jAnA aura zrama se brAhmaNa honA to bahuta durgama hai| janma se to hajAroM brAhmaNa ho jAte haiM; zrama se to kabhI koI ekAdha brAhmaNa hotA hai| __to jo brAhmaNa the janma se, unako bahuta kaSTapUrNa mAlUma par3A hogaa| mahAvIra unakI pUrI bapautI chIna le rahe haiM, unakI zakti chIna le rahe haiM / isase bhI khataranAka mAlUma par3I hogI bAta, aura bhI dUsarA khatarA thA aura vaha yaha ki brAhmaNa se usakA brAhmaNatva hI nahIM chIna le rahe haiM-jAtigata, janmagata; balki mahAvIra kaha rahe haiM ki koI bhI brAhmaNa ho sakatA hai, to zadra bhI brAhmaNa ho sakatA hai, zrama se| to brAhmaNa kI sattA chIna rahe haiM aura jinake pAsa sattA kabhI nahIM thI, unako sattA kA, usa parama sattA ke anubhava kA avasara khola rahe haiN| ___ mahAvIra kI krAMti gaharI hai| mahAvIra kahate haiM, sabhI loga janma se zUdra paidA hote haiN| kyoMki zarIra se paidA hone meM koI kaise brAhmaNa ho sakatA hai ? zarIra zUdra hai zarIra se; AdamI paidA hotA hai, to sabhI janma se zUdra paidA hote haiN| phira isa zUdratA ke bIca agara koI zrama kare, nikhAre apane ko, tapAe, to sone kI taraha nikhara AtA hai| para agni se gujaranA par3atA hai, taba koI brAhmaNa hotA hai| zUdra paidA ho jAne se brAhmaNa hone meM bAdhA nahIM hai / zUdratA brAhmaNatva kA AdhAra hai / jaise deha AtmA kA AdhAra hai, aise zUdratA brAhmaNatva kA AdhAra hai| isalie koI bhI zUdra hone se vaMcita nahIM hai| sabhI zUdra haiN| lekina kucha zUdroM ne janma se apane ko brAhmaNa samajha rakhA hai| kucha zUdroM ne janma se apane ko vaizya samajha rakhA hai / kucha zUdroM ne janma se apane ko kSatriya samajha rakhA hai| aura kucha zUdroM ko samajhA diyA gayA hai ki tuma janma se hI zUdra nahIM ho, tumheM sadA hI zUdra rahanA hai; tuma janma se lekara mRtyu taka zUdra rhoge| yaha bar3I khataranAka bAta hai| isase na mAlUma kitanI saMbhAvanAyeM brAhmaNa hone kI kho gyiiN| jo brAhmaNa ho sakatA thA vaha roka diyA gyaa| jo brAhmaNa nahIM thA, vaha brAhmaNa mAna liyA gyaa| usakI bhI saMbhAvanA ko nukasAna huA, kyoMki vaha bhI ho sakatA, usakI phikra chUTa gyii| usane mAna liyA ki maiM zUdra huuN| __ mahAvIra kahate haiM, brAhmaNa honA jIvana kA aMtima phUla hai, isalie janma para koI Thahara na jaae| kIcar3a se kamala paidA hotA hai; zUdratA se brAhmaNatva paidA hotA hai| kIcar3a pIche chUTa jAtI hai; kamala Upara uThane lagatA hai| eka ghar3I AtI hai, kIcar3a bahuta pIche chUTa jAtI hai; kamalajala ke Upara uTha AtA hai| aura kamala ko dekhakara Apako khayAla bhI paidA nahIM ho sakatA ki vaha kIcar3a se paidA huA hai| __ zUdratA kIcar3a hai| usI meM par3e rahane kI koI bhI jarUrata nahIM hai| usase Upara uThane kA vijJAna hai / adhyAtma, dharma, yoga kIcar3a ko kamala meM badalane kI kImiyA hai| aura eka bAra kIcar3a kamala bana jAe, to nIce bhUmi meM jo kIcar3a par3I hai, vaha bhI phira use kIcar3a nahIM banA sakatI / balki usa kIcar3a se bhI kamala rasa letA hai; usa kIcar3a ko niraMtara badalatA rahatA hai sugaMdha meM / usa kIcar3a kI durgaMdha banatI rahatI hai sugaMdha, kamala ke mAdhyama se| usakIcar3a kA jo-jo kurUpa hai usa kIcar3a meM, vaha saba kamala meM Akara suMdara hotA rahatA hai| AdamI kIcar3a kI taraha paidA hotA hai, lekina kIcar3a kI taraha marane kI koI bhI jarUrata nahIM hai| kamala hokara marA jA sakatA hai| 341
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 2 usa kamala hone kI kalA kA nAma dharma hai| mahAvIra ke sUtra ko aba hama smjheN| 'jo AnevAle snehI-janoM meM Asakti nahIM rakhatA, jo unase dUra jA haA zoka nahIM karatA, jo Arya-vacanoM meM sadA AnaMda pAtA hai, use hama 'brAhmaNa' kahate haiN|' eka-eka kadama samajhanA jarUrI hai| 'jo snehIjanoM meM Asakti nahIM rkhtaa|' isakA yaha artha nahIM hai ki vaha sneha nahIM rakhatA, nahIM to snehIjana kahane kA koI kAraNa nahIM hai| prema bharapUra hai; Asakti nahIM hai / zUdra-mana meM prema bilakula nahIM hotA, Asakti hI Asakti hotI hai| brAhmaNa-mana meM Asakti kho jAtI hai aura prema hI raha jAtA hai| __ Asakti kIcar3a hai; prema kamala hai| lekina prema ko Asakti se mukta karanA bar3I durgama bAta hai, kyoMki hama to jaise hI kisI ko prema karate haiM. prema kara hI nahIM pAte ki Asakti pakar3a letI hai| Asakti kA matalaba hai yA to hama gulAma ho jAte haiM, yA dUsare ko gulAma banAne lagate haiN| donoM hI gulAmI kI prakriyAeM haiN| __ kisI vyakti ko Apa prema karate haiM, prema karate hI Apa nirbhara ho jAte haiM usa pr| ApakA sukha usa para nirbhara ho jAtA hai| ApakA dukha usa para nirbhara ho jAtA hai| dUsarA AdamI mAlika ho gyaa| agara vaha cAhe to dukhI kara sakatA hai; agara cAhe to sukhI kara sakatA hai| usakA eka izArA Apako nacA sakatA hai| usakA eka izArA Apako dukha meM DAla sakatA hai| ApakI AtmA kI apanI mAlakiyata dUsare vyakti ke hAtha meM calI gyii| aura dhyAna rahe, jaba bhI hama apane prema meM kisI ko apanA mAlika banA lete haiM, to usase hamArI ghRNA bhI zurU ho jAtI hai, kyoMki mAlakiyata koI kisI kI kabhI pasaMda nahIM karatA / isalie jise hama prema karate haiM, use hI ghRNA bhI karate haiM; aura jise hama prema karate haiM, use hI hama naSTa bhI karanA cAhate haiN| kyoMki vaha duzmana bhI mAlUma par3atA hai| __ par3egA hI ! premI duzmana mAlUma par3ate haiM eka dUsare ko, kyoMki eka dUsare kI svataMtratA ko chIna lete haiM aura eka dUsare ko vastueM banA dete haiM, vyaktiyoM se mittaakr|| ___ hara pati kI koziza hai ki usakI patnI eka vastu bana jAye / vaha jaisA kahe vaisA utthe-baitthe| vaha jaisA izArA kare vaisA cale / patnI kI bhI pUrI ceSTA yahI hai ki pati usakA gulAma ho jaae| vaha kahe rAta, to rAta / vaha kahe dina, to dina / donoM isI saMgharSa meM lage haiN| eka dUsare ko DAmineTa karanA hai / eka dUsare ko miTA DAlanA hai| ___ kyoM? dUsare se itanA bhaya kyA hai ? aura jisase hamArA prema hai, usase itanA bhaya kyA hai ? bhaya isa bAta kA hai ki hamArA prema tatkAla Asakti bana jAtA hai; aTaicamenTa bana jAtA hai / aura jaise hI Asakti banatA hai, to do meM se koI eka mAlika bana jAtA hai| to maiM mAlika banA rahUM; dUsarA mAlika na bana jaaye| lekina dUsarA bhI isI koziza meM lagA hai| kyA prema Asakti se mukta ho sakatA hai ? agara prema Asakti se mukta ho sake, to prema ghRNA se bhI mukta ho jAtA hai| mahAvIra kahate haiM, use maiM brAhmaNa kahatA hUM, jo snehIjanoM meM Asakti nahIM rkhtaa| jisakA sneha bharapUra hai| jisake prema dene meM koI kamI nhiiN| lekina jo apane prema ke kAraNa na to kisI kA gulAma banatA hai, aura na kisI ko gulAma banAtA hai / jisakA prema do svataMtra vyaktiyoM ke bIca eka AnaMda kA saMbaMdha hai| jisakA prema do parataMtra vyaktiyoM ke bIca eka dukha kA saMbaMdha nahIM hai| 342
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga, dveSa, bhaya se rahita hai brAhmaNa mana kI ThIka-ThIka jAMca kI jAe, to prema se bar3I bImArI khojanI muzkila hai| usase jitanA dukha AdamI pAtA hai; utanA kisI aura cIja se nahIM paataa| Apake sabhI dukha prema ke dukha haiM / isakA pariNAma yaha huA hai ki pazcima meM eka aisI ghaTanA vikasita ho rahI hai roja pichale bIsa-tIsa varSoM meM ki loga kahate haiM, prema kI bAta hI mata kro| kAma, seksa kAphI hai| kyoMki seksa kama se kama svataMtra to rakhatA hai; prema to upadrava khar3A kara detA hai| isalie pazcima meM prema DUba rahA hai; sirpha seksa ubhara rahA hai| do vyaktiyoM ke bIca sirpha seksa kA saMbaMdha kAphI hai. pazcima kI nayI dhAraNAeM kahatI haiN| kyoMki jaise hI prema AyA ki bukhAra AyA; ki upadrava zurU huA; ki eka ne dUsare ko dabAnA zurU kiyA, isalie sirpha seksa kA saMbaMdha paryApta hai| yaha bar3I khataranAka bAta hai| ___bhArata ne bhI prayoga kiyA hai Asakti se mukta hone kA; pazcima bhI prayoga kara rahA hai| bhArata ne prayoga kiyA hai, jo mahAvIra kaha rahe haiN| mahAvIra kaha rahe haiM, prema to pragAr3ha ho jAye, Asakti kho jAe / to jo dukha hai prema kA vaha naSTa ho jAyegA aura prema eka AnaMda kI varSA ho jaae| pazcima bhI yahI cAhatA hai ki jo upadrava hai Asakti kA vaha miTa jAe / para vaha nIce girakara Asakti kA upadrava miTA rahA hai| vaha kaha rahA hai, do zarIroM kA saMbaMdha kAphI hai| isase jyAdA jimmedArI lenI ThIka nhiiN| jaise hI Apa kisI ke prema meM par3ate haiM, upadrava zurU hotA hai| isalie eka hI vyakti se bhI kAma ke saMbaMdha jyAdA dera taka banAnA ThIka nahIM hai| kAma ke saMbaMdha bhI badalate rahane caahie| Aja eka strI, kala dUsarI strI; Aja eka puruSa, parasoM dUsarA puruSa / ye badalate raheM tAki kahIM koI ThaharAva na ho jAe aura Asakti na bana jaaye| __ dRSTi to donoM hI eka hI koNa para nirbhara haiN| pUraba ne bhI yahI anubhava kiyA hai ki prema dukha detA hai| to dukha se uThane kA kyA upAya hai ? mahAvIra kahate haiM, upAya yaha hai ki prema to raha jAe, hRdaya to premapUrNa ho lekina kisI ko gulAma banAne kI aura kisI ko mAlika banAne kI vRtti kA niSedha ho jaae| pazcima bhI isI parezAnI meM hai, lekina pazcima kA sujhAva bar3A ajIba hai aura bar3A khataranAka hai / mahAvIra prema ko divya banA dete haiM aura pazcima prema ko pAzavika banA detA hai| prema upadrava hai, yaha bAta jAhira hai / yaha pUraba, pazcima donoM ke manISiyoM ne anubhava kiyA hai| jisako hama prema kahate haiM, vahAM jhaMjhaTa hai| to yA to usase nIce utara Ao aura jaise pazuoM kA saMbaMdha hai... vahAM koI jhaMjhaTa nahIM hai / na vivAha hai, na talAka hai, na koI kalaha sirpha saMbaMdha zarIra kA hai| paza milate haiM zarIra se kSaNabhara ke lie alaga ho jAte haiN| usase koI moha nirmita nahIM karate. koI Asakti nahIM banAte ki aba yaha jo mAdA hai merI patnI ho gayI; aba koI dUsarA puruSa isakI tarapha AMkha uThAyegA to maiM upadrava khar3A karUMgA yA yaha jo puruSa hai pazu, merA pati ho gayA, aura agara isane apanI najara kisI aura mAdA kI tarapha uThAyI to kalaha zurU hogii| __ nahIM, pazu sirpha zarIra ke saMbaMdha se jIte haiM, alaga ho jAte haiM / vahAM koI Asakti nahIM hai / isalie prema kI jo pIr3A hameM hai, pazuoM ko nahIM hai| _pazcima gira rahA hai prema ke upadrava se mukta hone ke lie| lekina girakara kucha bhI hala na hogA, kyoMki kitanA hI seksa ho jIvana meM, agara prema kA phUla na khile to prANa atRpta raha jAte haiM, aura jIvana kI jo camaka hai, jIvana kI jo pratibhA hai, jo AbhA hai, vaha pragaTa nahIM ho pAtI / manuSya pazu hokara tRpta nahIM ho sakatA / manuSya kevala divya hokara hI tRpta ho sakatA hai| nIce girakara koI kabhI tRpta nahIM hotA; jimmedArI se mukta ho sakatA hai, lekina tRpti ko upalabdha nahIM ho sakatA / isalie pUre pazcima meM anubhava kiyA jA rahA hai ki eka 343
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 2 mIniMgalesanesa, eka arthahInatA chA gayI hai| kyoMki prema hai artha jIvana kaa| mahAvIra kahate haiM, maiM use brAhmaNa kahatA hUM, jo prema kara sakatA hai aura Asakti meM nahIM baMdhatA / yaha ho sakatA hai / yaha taba ho sakatA hai jaba hamArA prema dUsare vyakti para nirbhara na ho, balki hamArI kSamatA ho| isa pharka ko ThIka se samajha leN| Apa isalie prema karate haiM ki dUsarA vyakti pyArA hai, to dUsare para nirbhara haiN| mahAvIra kahate haiM, isalie prema ki Apa premapUrNa haiN| jora isa bAta para hai ki ApakA hRdaya premapUrNa ho / jaise dIyA jala rahA hai to dIye kI rozanI par3a rahI hai; phira koI bhI pAsa se nikale dIye kI usa para rozanI pdd'egii| dIyA yaha nahIM kahegA ki tuma suMdara ho, isalie tuma para rozanI DAla rahA hUM; ki tuma kurUpa ho isalie apane ko bujhA letA hUM aura aMdhakAra kara detA huuN| dIye kI rozanI bahatI rahegI; koI na bhI nikale to zUnya meM dIye kI rozanI bahatI rhegii| ___ mahAvIra use brAhmaNa kahate haiM, jisakA prema usakI hArdika jyoti bana gyaa| jo isalie prema nahIM karatA ki Apa pyAre haiM; ki Apa suMdara haiM; ki bhale haiM; ki mujhe acche lagate haiM, ki mujhe pasaMda haiN| nahIM, jo sirpha isalie prema karatA hai ki premapUrNa hai; kucha aura karane kA upAya nhiiN| Apa usake pAsa hoMge to usake prema kI kiraNeM Apa para par3atI rheNgii| prema saMbaMdha nahIM. sthiti hai| aura jaba aise prema kA janma ho jAtA hai-yaha tabhI hogA jaba vyakti dasaroM se apane ko haTAye. apanI dRSTi ko 'para' se haTAye aura 'svayaM' meM gar3Aye, jise hama dhyAna kahate haiN| jaise-jaise dhyAna bar3hatA hai, vaise-vaise prema saMbaMdha se haTakara sthiti banane lagatA hai| vaha manuSya kA svabhAva ho jAtA hai| ___ mahAvIra bhI prema dete haiM, karate nahIM / karane meM to kRtya hai / mahAvIra prema dete haiN| unake hone kA DhaMga premapUrNa hai| Apa unake pAsa jAyeM to prema milegaa| aura Apako aisA bhI vahama ho sakatA hai ki unhoMne Apako prema kiyA; kyoMki Apa karane kI bhASA samajhate haiM, hone kI bhASA nahIM smjhte| mahAvIra premapUrNa haiN| jaise phUla meM gaMdha hai, aise unameM prema hai| 'jo AnevAle snehIjanoM meM Asakti nahIM rakhatA, jo unase dUra jAtA huA zoka nahIM krtaa|' aura dhyAna rakheM, zoka tabhI hogA jaba Asakti hogii| jisase hama baMdhe haiM, jisake binA hameM hone meM ar3acana hai, agara vaha na ho to hameM bahuta kaThinAI ho jaayegii| ___ jaba koI maratA hai to Apa isalie nahIM rote ki koI mara gayA / Apa isalie rote haiM ki Apake bhItara jo nirbharatA thI, vaha TUTa gyii| jaba koI maratA hai to Apa apane lie rote haiM / kucha khaNDa ApakA TUTa gayA jo usa AdamI se bharA thaa| kucha hRdaya kA konA usane bharA thA, rozana kara rakhA thA, vaha dIyA bujha gyaa| Apake bhItara aMdherA ho gyaa| koI kisI ke marane para isalie nahIM rotA ki koI mara gayA / mRtyu para hama isalie rote haiM ki hamAre bhItara kucha mara gyaa| aura tabhI taka royeMge Apa, jaba taka vaha konA phira se na bhara jAye; jisa dina vaha konA phira se bhara jAyegA, ronA baMda ho jaayegaa| AdamI apane lie hI rotA hai| to jaba Apa zoka karate haiM kisI se dara haTate yA kisI ke dara jAne para, vaha khabara detA hai ki usake pAsa rahane para Asakti paidA ho gayI thii| __mahAvIra gujarate haiM eka gAMva se premapUrNa haiM, kucha aura hone kA upAya bhI nahIM hai| gAMva pIche chUTa jAtA hai, to mahAvIra kI smRti agara usa gAMva se aTakI rahe to mahAvIra brAhmaNa nahIM haiN| gAMva chUTa gayA, smRti bhI chUTa gyii| jahAM mahAvIra hoMge, vahIM unakA bodha hogA, vahIM unakA prakAza hogA / ve lauTa-lauTakara pIche ke gAMva ke saMbaMdha meM nahIM soceMge...ki jisa AdamI ne bhojana diyA thA ki jisa AdamI ne Azraya diyA thA; ki jisane paira dabA diye the; ki jisane itanA prema diyA thaa...| 344
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga, dveSa, bhaya se rahita hai brAhmaNa agara yaha mana pIche lauTa rahA hai...pIche lauTatA mana brAhmaNa nahIM hai| agara yaha mana Age daur3a rahA hai ki AnevAle gAMva meM koI priyajana milanevAlA hai aura pairoM meM gati A gayI, to yaha mana brAhmaNa nahIM hai| brAhmaNa kA mana vahIM hotA hai, jahAM brAhmaNa hotA hai| jahAM hote haiM hama vahIM honA kAphI hai; na pIche lauTate haiM kisI Asakti ke kAraNa, na kisI zoka ke kAraNa; na Age jAte haiM kisI Asakti ke kAraNa, na kisI sukha ke kAraNa / vartamAna meM honA brAhmaNa hai| ___ mahAvIra kahate haiM ki jo na Asakti karatA hai aura jo na unase dUra jAtA huA zoka karatA hai| jo Arya-vacanoM meM sadA Ananda pAtA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| Arya-vacana, isako samajha lenA cAhie / mahAvIra ke lie koI jAti artha nahIM rakhatI / mahAvIra 'Arya' kisI jAtigata arthoM meM nahIM kaha rahe haiN| jaisI hiMduoM kI dhAraNA hai ki hiMduoM kA purAnA nAma 'Arya' hai / mahAvIra aura buddha, donoM hI 'Arya' kA bar3A anUThA artha karate haiN| ve kahate haiM, 'Arya'--usako jo aMtima zreSThatA ko upalabdha ho gayA / vaha koI jAtigata dhAraNA nahIM hai| __ koI jAti Arya nahIM hai| isase bar3e khatare hue haiN| hiMdU hajAroM sAla taka mAnate rahe ki ve 'Arya' haiM, unhIM ke pAsa zuddha rakta hai, bAkI saba azuddha haiN| brAhmaNa zreSThatA se dUsaroM ko hIna banAtA rhaa| isake upadrava kaI bAra hue| 'Arya' zabda kaI daphe khataranAka bana gyaa| abhI jo pichalA yuddha huA, dusarA mahAyuddha, vaha isa 'Arya' zabda ke Asa-pAsa huaa| hiTalara ko phira yaha vahama paidA ho gayA ki vaha 'Arya' hai aura nAraDika jAti 'Arya' hai, zuddha 'Arya', to sArI duniyA para nAraDika jAti ko, jarmansa ko adhikAra karanA cAhie, kyoMki bAkI saba zUdra haiN| hiTalara ko prabhAvita karanevAle logoM meM nItze thA, aura nItze ko prabhAvita karanevAloM meM manu; to hiTalara sIdhA manu se jur3A hai| aura manu se jyAdA jAtivAdI vyakti nahIM huaa| mahAvIra kA sArA virodha manu se hai| koI jAti zreSTha nahIM hai, ho nahIM sktii| khUna meM koI zreSThatA nahIM hai / khUna meM kyA zreSThatA ho sakatI hai? brAhmaNa kA khUna nikAleM aura zUdra kA, koI bhI duniyA kA bar3e se bar3A vaijJAnika bhI donoM kI jAMca karake nahIM kaha sakatA ki kauna-sA khUna zUdra kA hai aura kauna-sA khUna brAhmaNa kaa| haDDiyoM meM kucha jAti nahIM hotii| mAMsa-majjA meM koI jAti nahIM hotii| mahAvIra kahate haiM, jAti hotI hai cetanA kI zreSThatA meM / Arya kahate haiM mahAvIra usako, jo parama zreSThatA ko upalabdha ho gyaa| isa parama zreSThatA ko upalabdha vyakti ke vicAroM meM, zabdoM meM jisako bharosA hai, TrasTa hai, use mahAvIra brAhmaNa kahate haiN| yaha thor3A samajhane-jaisA hai, 'Arya-vacanoM meM jo sadA AnaMda pAtA hai|' Apa hairAna hoMge jAnakara ki Apako hamezA anArya-vacanoM meM AnaMda milatA hai kyoM? kyoMki jaba bhI koI anArya-vacana Apa sunate haiM, kSudra, to pahalI to bAta, Apa use ekadama samajha pAte haiM, kyoMki vaha ApakI hI bhASA hai| dUsarI bAta, use sunakara Apa Azvasta hote haiM ki maiM hI burA nahIM hUM, sArA jagata aisA hI hai| tIsarA, use sunate hI Apako jo zreSThatA kA cunAva hai, vaha jo cunautI hai Aryatva kI, usakI pIr3A miTa jAtI hai, saba uttaradAyitva gira jAtA hai| ___ aisA samajheM, phrAyaDa ne kahA ki manuSya eka kAmuka prANI hai / yaha anArya-vacana hai; asatya nahIM hai, satya hai, lekina zUdra satya hai, nikRSTatama satya hai| AdamI kI kIcar3a ke bAbata satya hai; ki AdamI ke bAbata satya nahIM hai ki AdamI seksuala hai; ki AdamI ke sAre kRtya kAmavAsanA se baMdhe haiM, vaha jo bhI kara rahA hai vaha kAmavAsanA hI hai| choTe-se bacce se lekara bUr3he AdamI taka sArI ceSTA kAmavAsanA kI ceSTA hai; yaha satya hai, lekina zUdra satya hai / yaha nimnatama satya hai 345
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 2 kIcar3a kaa| lekina sArI duniyA meM isa kIcar3a ke satya ne logoM ko bar3A AzvAsana diyaa| logoM ne kahA, taba ThIka hai, taba hama ThIka haiM, jaise haiM phira kucha burAI nahIM hai| phira agara maiM caubIsa ghaMTe kAmavAsanA ke saMbaMdha meM hI socatA hUM, aura nagna striyAM mere sapanoM meM tairatI haiM, to jo kara rahA hUM vaha naisargika hai| agara maiM zarIra meM hI jItA hUM to yaha jInA hI to vAstavika hai, phrAyaDa kaha rahA hai| ___ phrAyaDa ne hamAre nimnatama ko paripuSTa kiyA, isalie phrAyaDa ke vacana thor3e hI dinoM meM sAre jagata meM phaila gye| jitanI tIvratA se sAiko enAlisisa kA. phrAyaDa kA AMdolana phailA. daniyA meM koI AMdolana nahIM phailA / mahAvIra ko pacIsa sau sAla ho gye| upaniSadoM ko likhe aura purAnA samaya huaa| gItA kahe aura bhI samaya vyatIta ho gayA, pAMca hajAra sAla ho gye| pAMca hajAra sAloM meM bhI unhoMne kahA hai, vaha itanI Aga kI taraha nahIM phailA, jo phrAyaDa ne pichale pacAsa sAloM meM sArI duniyA ko pakar3a liyA-sAhitya, philma, gIta, citra saba phrAyaDiyana ho gaye haiN| hara cIja phrAyaDa ke dRSTikoNa se socI aura samajhI jAne lgii| kyA kAraNa hogA? anArya-vacana hamAre nimnatama ko puSTa karate haiM / jaba bhI koI hamAre nimnatama ko puSTa karatA hai, to hameM rAhata milatI hai| hameM lagatA hai ki ThIka hai, hamameM koI gar3abar3a nahIM hai / aparAdha kA bhAva chUTa jAtA hai / becainI chUTa jAtI hai ki kucha honA hai, ki kahIM jAnA hai, ki koI zikhara chUnA hai| sIdhI jamIna para calane kI svIkRti A jAtI hai ki ThIka hai, AdamI sabhI aise haiN| ___ isalie hama saba dUsaroM ke saMbaMdha meM burAI sunakara prasanna hote haiM / koI niMdA karatA hai kisI kI, hama prasanna hote haiM, kyoMki usa niMdA se hamAre bhItara eka rAhata milatI hai ki ThIka hai| agara koI kisI mahAtmA kI niMdA kare to hameM prasannatA aura bhI jyAdA hotI hai; kyoMki yaha pakkA ho jAtA hai ki mahAtmA-vahAtmA koI ho nahIM sakatA, saba UparI bAtacIta haiN| haiM to saba mere hI jaise; kisI kA patA cala gayA hai aura kisI kA patA nahIM calA hai| to jaba bhI Apako kisI kI niMdA meM rasa AtA hai, taba Apa samajhanA ki Apa kyA kara rahe haiN| Apa apane nimnatama ko puSTa kara rahe haiN| Apa yaha kaha rahe haiM ki aba koI cunautI nahIM, koI caileMja nahIM; kahIM jAnA nahIM, kucha honA nhiiN| jo maiM hUM-isI kIcar3a meM mujhe jInA hai aura mara jAnA hai| yahI kIcar3a jIvana hai| ___ anArya-vacana bar3A sukha dete haiN| bahuta anArya-vacana pracalita haiN| hama sabako patA hai ki anArya-vacana tIvratA se phailate jA rahe haiM; aura dhIre-dhIre hama yaha bhI bhUla gaye haiM ki ve anArya haiN| saba cIjoM ko jo loesTa DinAmineTara hai, jo nimnatama tatva hai, usase samajhAne kI koziza cala rahI hai / AdamI ko riDyUsa karake AkhirI cIja para khar3A kara denA hai / jaise hama AdamI ko kATeM-pITeM to kyA pAyeMge? haDDI, mAMsa, majjA-to hama kaheMge ki manuSya haDDI, mAMsa, majjA kA eka jor3a hai| bAta khatama ho gayI, cetanA vahAM nahIM milegii| jo zreSThatama hai, vaha hamAre upakaraNoM se chUTa jAtA hai| agara AdamI ke vyavahAra kI hama jAMca-par3atAla kareM, to kyA milegA? kAmavAsanA milegI, vAsanA milegI, daur3a milegI mahatvAkAMkSA kii| phira hara zreSTha cIja ko hama nikRSTa se samajhA leMge, aise hI jaise hama kaheMge, kamala meM kyA rakhA hai, kIcar3a hI to hai| __yaha eka DhaMga huA / isase hama kIcar3a ko rAjI kara leMge ki kamala hone kI mehanata meM mata lg| kamala meM bhI kyA rakhA hai, basa kIcar3a hI hai| to kIcar3a kI kamala hone kI jo AkAMkSA paidA ho sakatI thI, vaha kuMda ho jaayegii| kIcar3a zithila hokara baiTha jAyegI apanI jagaha; kyoM vyartha daur3a-dhUpa karanA, kyoM parezAna honaa| __ anArya-vacana sukha dete haiN| Arya-vacana dukha dete haiN| mahAvIra kahate haiM, jo Arya-vacana meM AnaMda le sake, vaha brAhmaNa hai / bhalA vaha abhI Arya ho na gayA ho, lekina Arya-vacanoM meM AnaMda lene kA artha yaha hai ki cunautI svIkAra kara rahA hai / jIvana ke zikhara taka pahuMcane kI AkAMkSA ko jagane de rahA hai| jo hai kSudra usase rAjI nahIM hai, jaba taka virATa na ho jaaye| 346
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga, dveSa, bhaya se rahita hai brAhmaNa Arya-vacana meM AnaMda lene kA artha hai ki maiM--Arya-vacana jo kaha rahe haiM, vahAM taka pahuMcanA cAhatA huuN| dUra hai maMjila, lekina AMkheM merI usI tarapha lagI haiN| paira mere kamajora hoM, lekina calane kI merI ceSTA hai / girUM, na pahuMca pAUM, yaha bhI ho sakatA hai, lekina pahuMcane kI ceSTA maiM jArI rkhuugaa| Arya vacana meM AnaMda lene kA artha hai ki hama saMbhAvanA kA dvAra khola rahe haiN| loga haiM, jinheM yaha sunakara prasannatA hotI hai ki Izvara nahIM hai| loga haiM jinheM sunakara prasannatA hotI hai ki AtmA nahIM hai| loga haiM jinheM sunakara sukha hotA hai ki mokSa nahIM hai / basa, yahI jIvana saba kucha hai; khAo, piyo aura mauja kro| agara unako khayAla A jAye ki paramAtmA hai, to unake sukha meM eka kaMkar3a par3a gyaa| unheM khayAla A jAye ki isa jIvana ke samApta hone para aura jIvana hai, to sirpha khAo, piyo aura mauja karo kAphI nahIM mAlUma hogaa| phira kucha aura bhI kro| phira jIvana apane meM lakSya nahIM raha jAtA, sAdhana ho jAtA hai, kisI aura parama jIvana ko pAne ke lie| hama jo inakAra karate haiM ki Izvara nahIM hai, AtmA nahIM hai, mokSa nahIM hai, vaha inakAra hama apane ko bacAne ke lie karate haiN| kyoMki agara ye tatva haiM, to phira hama kyA kara rahe haiM / phira samaya nahIM hai / phira jIvana bahuta choTA hai aura zakti ko vyartha khonA ucita nahIM hai| agara pazcima meM itanA bhautikavAda phailA. to usake phailane kA eka kAraNa to yaha thA ki IsAiyata ne kahA ki koI panarjanma nahIM hai| pazcima meM bhautikatA ke itanI tIvratA se phaila jAne kA eka kAraNa banA IsAiyata kI yaha dhAraNA ki koI punarjanma nahIM hai, eka hI jIvana hai| agara eka hI jIvana hai, to logoM ko lagA ki phira isI jIvana ko lakSya banAkara jI lenA ucita hai| koI aura jIvana nahIM hai jisake lie isa jIvana ko samarpita kiyA jAye, tyAgA jAye, sAdhanA meM lagAyA jaaye| samaya hAtha se chUTA jA rahA hai, ise bhoga lo| pazcima meM bhogavAda eka jIvana kI dhAraNA ke kAraNa bar3I AsAnI se phaila sakA / jIsasa ke prayojana dUsare the| magara jIsasa, mahAvIra yA buddha ke prayojanoM se hameM kucha lenA-denA nhiiN| hama unake prayojana se bhI apanA svArtha nikAla lete haiN| __ jIsasa kA prayojana thA isa bAta para jora dene ke lie ki eka hI janma hai, aisA nahIM ki jIsasa ko patA nahIM thaa| jIsasa ne aisI bahuta-sI bAtoM kA ullekha kiyA hai jinase sAbita hotA hai ki unheM patA hai ki punarjanma hai| kyoMki jIsasa se kisI ne pUchA ki tumhArI umra kyA hai, to jIsasa ne kahA ki ibrAhima ke pahale bhI meM thaa| ibrAhima ko hue taba do hajAra sAla ho cuke the| ___ to jIsasa ko pUrA patA hai; hogA hii| itane jJAna ko upalabdha vyakti ko agara itanA bhI patA na ho ki jIvana eka anaMta dhAraNA hai, eka anaMta phailAva hai...lekina phira bhI jIsasa ne logoM se kahA ki eka hI jIvana hai| aura prayojana yaha thA ki tAki loga tIvratA se mokSa ko pAne kI ceSTA meM laga jAeM / kyoMki jyAdA samaya nahIM hai khone ko, samaya kama hai, lekina loga bar3e hoziyAra haiN| unhoMne dekhA ki samaya itanA kama hai, kahAM kA mokSa, kahAM kA paramAtmA ! pahale ise to bhoga lo ! hAtha kI AdhI roTI, dUra sapanoM kI pUrI roTI se behatara hai| loga apane matalaba se lete haiN| ___ maiMne sunA hai, bAjAra se eka saMbhrAMta AdamI gujara rahA thA / apane vyavasAya kI vezabhUSA meM sajA-dhajA / aura eka choTe-se garIba lar3ake ne Akara kahA, 'mahAnubhAva, kyA Apa batA sakeMge ki kitanA samaya hai? ___ usane itane Adara se pUchA ki vyApArI ruka gayA / khIse se zAna se usane apanI sone kI ghar3I nikAlI, dekhA, ghar3I vApasa rakhI aura kahA ki abhI tIna bajane meM paMdraha minaTa kama haiN| usa lar3ake ne kahA, 'dhanyavAda ! ThIka tIna baje tuma merA paira cuumoge|' aura bhAga khar3A huaa| svabhAvataH vyavasAyI krodha se bhara gayA / bhAgA Aga-babUlA hokara usake pIche / koI do mIla bhAga pAyA hogA, hAMpha rahA hai, umra jyAdA 347
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 2 hai, ki nasaruddIna mila gayA, purAnA paricita / usane vyApArI ko rokA aura kahA ki kahAM bhAge jA rahe haiM ? kyA ho gayA hai, isa umra meM hAMpha rahe haiM, pasInA-pasInA ho rahe haiM ! usa vyApArI ne kahA ki vaha dekhate haiM, nAlAyaka, vaha lar3akA ! usane mujhase pUchA ki kitanA samaya hai? to maiMne ghar3I nikAlI usake lie rukA aura maiMne kahA ki abhI paune tIna baje haiN| to usane kahA ki ThIka tIna baje tuma merA paira cuumoge| ___ nasaruddIna ne kahA, 'dena vhATa iz2a da harI, yU haiva inapha TAima-yaTa Tena minaTa laiphTa / itanI tejI se kyoM daur3a rahe ho? are, paira hI cUmanA hai na tIna baje ! itanI jaldI kyA hai ?' __ kyA AdamI artha legA, AdamI para nirbhara hai| jIsasa ne kahA ki eka hI janma hai, tejI se lago, samaya jyAdA nahIM, tAki paramAtmA kho na jAye; kyoMki dUsarA avasara nahIM hai| logoM ne kahA, itanA hI jIvana hai, dUsare kA hameM kucha patA nahIM; ThIka se ise bhoga lo| __ mahAvIra, buddha aura kRSNa ne kahA ki anaMta jIvana haiN| unhoMne bhI kisI prayojana se aisA khaa| unhoMne kahA ki anaMta jIvana haiN| bar3A laMbA saMgharSa hai; eka hI jIvana meM pUrA na ho paayegaa| lekina ceSTA karoge to anaMta jIvana meM satya ke nikaTa pahuMca jaaoge| ___ anaMta jIvana kA khayAla isalie diyA tAki tuma ceSTA kara sko| anaMta jIvana kA isalie khayAla diyA tAki tuma isa jIvana ko saba kucha na samajha lo / ise tuma upakaraNa banAo, sAdhana banAo, agale jIvana meM aura zreSThatara sthiti pAne ke lie| yaha jIvana saba kucha na ho jAye, anaMta jIvana kI dhAraNA dii| hamane kyA matalaba nikAlA ! hamane kahA, anaMta par3e haiM jIvana; pahale ise to bhoga leN| kyA hai? vhATa iz2a da harI? jaldI kyA hai, isa janma meM nahIM huA to agale janma meM kara leNge| agale janma meM nahIM huA, aura agale janma meM kreNge| anaMta avasara haiM: jaldI kacha bhI nahIM hai, pahale ise to bhoga leM jo hAtha meM hai| AdamI bahuta beImAna hai| sabhI siddhAMtoM se vaha apanA matalaba aura svArtha khIMca letA hai| mahAvIra kahate haiM ki Arya-vacanoM meM jo AnaMda pAtA hai, jo apanA svArtha nahIM khojatA aura Arya-vacanoM ko apane tala para nahIM khIMca letA, balki svayaM ko Arya-vacanoM ke tala para khIMcane kI koziza karatA hai, vaha vyakti brAhmaNa hai| use hama brAhmaNa kahate haiM, 'jo agni meM DAlakara zuddha kiye hue aura kasauTI para kase hue sone ke samAna nirmala hai, jo rAga, dveSa tathA bhaya se rahita hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|' '...agni meM DAlakara zuddha kie, kasauTI para kase hue sone ke samAna nirmala hai|' jisa agni ko Apa jAnate haiM vahI agni nahIM hai, aura bhI agniyAM haiN| jo bAhara dikhAyI par3atI hai vahI agni nahIM hai, bhItara bhI agni hai / sArA jIvana agni kA hI phailAva hai| aura jisa sone ko Apa bAhara dekhate haiM, vahI sonA nahIM hai, bhItara bhI sone kI saMbhA hai| lekina vahAM saba miTTI milA huA hai, kacarA milA huA hai| hamane kabhI use zuddha nahIM kiyaa| asala meM hama bAhara ke sone kI ciMtA meM itane par3e rahate haiM ki bhItara ke sone kI phikra kauna kre| aura bAhara ke sone ko hI khojane meM jIvana samApta ho jAtA hai; bhItara ke sone ko khojane kA maukA hI nahIM aataa| kabhI dukha, pIr3A meM, parezAnI meM hama bhItara kA khayAla bhI karate haiM, to sukha meM phira bhUla jAte haiN| sukha bahirgAmI hai| dukha meM thor3e-se bhItara bhI jAte haiM, to sukha ke Ate hI...! ___ mullA nasaruddIna bahuta bImAra thA, bahuta dukhI thA / eka dina bImArI, pIr3A kI ciMtA meM masjida calA gayA; vaise jAtA nahIM thaa| maulavI se jAkara kahA, mere lie prArthanA kro| maiM to pApI hUM, tuma to puNyAtmA ho / tumhArI prArthanA jarUra svIkAra hogii| maiM to kisa muMha se prArthanA karUM, mere lie prArthanA kro| agara maiM baca gayA isa bImArI se, cikitsaka kahate haiM ki baca na sakU~gA, bImArI ghAtaka hai, agara baca gayA isa bImArI se to pAMca rupaye-pAMca rupaye kAphI the--'pAMca rupayA masjida ko dAna karUMgA!" 348 .
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga, dveSa, bhaya se rahita hai brAhmaNa mullA ke ye vacana sunakara maulavI ko bharosA to na AyA ki vaha pAMca rupaye dAna karegA, lekina usane socA dukha meM AdamI kabhI-kabhI kara bhI detA hai| dukha meM kabhI-kabhI dharma aura paramAtmA smaraNa bhI A jAtA hai| aura phira kauna jAne dukha meM kabhI AdamI badala bhI jAtA hai| maulavI ne prArthanA kii| saMyoga kI bAta. mallA baca bhI gyaa| baca jAne ke bAda. svastha ho jAne ke bAda. maulavI ne kaI daphA koziza kI aura usake ghara kA daravAjA khttkhttaayaa| lekina usane khabara de rakhI thI apane lar3akoM ko, patnI ko, sabako ki jaba bhI maulavI dikhe to use phaurana kaha denA ki mallA ghara meM nahIM hai| do mahIne maulavI cakkara kATatA rahA masjida ke una pAMca rupayoM ke lie| Akhira eka dina usane bAjAra meM pakar3a hI liyA ki nasaruddIna, ruko ! hadda kara dI ! bImArI se baca bhI gaye, prArthanA svIkRta bhI ho gayI, pAMca rupayoM kA kyA huA? nasaruddIna ne kahA, 'kaisA pAMca rupayA? kyA maiM itanA jyAdA bImAra thA ki pAMca rupayA bola gayA dAna? maiM hoza meM na rahA houuNgaa| isase tuma samajha sakate ho! nasaruddIna ne kahA, ki maiM kitanA bImAra thA! AdamI dukha ke kSaNa meM kabhI ghabar3A jAtA hai, to bhItara socatA bhI hai / lekina usakA socanA kSaNabhara kA hotA hai; sukha kA kSaNa AyA ki phira bAhara bahane lagatA hai| bhItara bhI kucha hai, isakA hameM patA hI nahIM cala paataa| aura bhItara hI saba kucha hai| sonA bhItara hai,khajAnA bhItara hai, aura hama bhikSApAtra lie bAhara mAMgate rahate haiN| marate vakta bhikSApAtra hI hAtha meM hotA hai, khAlI / hogA hI, kyoMki sonA bAhara nahIM hai| bAhara kA sonA juTAne meM jo lage haiM, unase jyAdA nAsamajha koI dUsarA nahIM ho sakatA, kyoMki isI samaya kA upayoga bhItara ke sone ko khodane meM ho sakatA thaa| vahAM anaMta khAna hai| jise hama AtmA kahate haiM, vaha bhItarI sone kI khadAna hai| lekina usa tarapha hamAre hAtha nahIM pahuMca paate| __ mahAvIra kahate haiM ki jo bhItara ke sone kI khoja meM laga jAye, vaha brAhmaNa hai| na kevala khoja meM lage, balki bhItara ke sone ko khojakara agni meM zuddha kre| agni yAnI tapa, agni yAnI sAdhanA, tapazcaryA, yoga, taMtra-jo bhI hama nAma denA caaheN|| ___ agni kA artha hai ki bhItara apane ko tapAe / Apa apane ko kabhI tapAte haiM kisI bhI kSaNa meM? kabhI bhItara apane ko tapAte haiM kisI kSaNa meM? Apa hamezA kamajorI kI tarapha jhuka jAte haiN| Apa kabhI sabala hone kI tarapha nahIM jhukate / krodha uThA-yaha bilakula svAbhAvika, sahaja hai ki Apa krodha prakaTa karate haiM, pazu bhI kara rahe haiN| kucha khAsa nhiiN| kucha krodha karake Apa khAsa ho nahIM jaayeNge| pAzavika vRtti hai lekina kyA kabhI Apane socA hai ki yaha jo nirbala dhArA hai ki krodha uThA, bAhara zarIra se UrjA jA rahI hai ? ruka jAUM, krodha ko baiTha jAne dUM bhItara / dabAUM bhI nahIM, kyoMki dabAne se jahara bana jaayegaa| nikAlUM bhI nahIM, kyoMki nikAlane se dUsare para jahara calA jaayegaa| sirpha sAkSI-bhAva se dekhatA rahUM ki krodha uThA hai, aura koI pratikriyA na kruuN| ___ Apa agni se gujara rahe haiN| krodha agni bana jAyegI, lapaTa bana jaayegii| aura agara Apa binA kucha kiye isa lapaTa ko dekhate rahe, binA kucha kiye...koI nirNaya nahIM lenA / na to yaha kahanA ki yaha burA hai, kyoMki burA kahA ki dabAnA zurU ho gayA, to khuda ke zarIra meM jahara phaila jaayegaa| agara kahA ki bilakula ThIka hai, svAbhAvika hai; duniyA meM sabhI krodha karate haiM, maiM kyoM na karUM, aura kiyA, to dUsare ke zarIra para jahara pahuMca gyaa| aura krodha agara kiyA to aura krodha ko karane kA dvAra khula gyaa| Adata nirmita huii| kala aura jaldI krodha A jAyegA / parasoM aura jaldI krodha A jaayegaa| dhIre-dhIre krodha jIvana ho jaayegaa| ___ lekina agara na apane krodha ko dabAyA aura na krodha ko pragaTa kiyA, balki cetanA ko saMbhAlA aura krodha ko dekhA, koI nirNaya na liyA ki acchA yA burA, karUM yA na karUM, sirpha dekhA ki kyA hai krodha, to Apa eka agni se gujara rahe haiM / jo Aga dUsare ko jalAtI, 349
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 2 jo Aga agara dabA dI jAtI to Apake snAyuoM ko naSTa karatI aura Apake zarIra ko viSayukta karatI, agara usa Aga kA koI bhI upayoga na kiyA jAye, vaha tapa ho jAtI hai| usa Aga ko agara sirpha dekhA jAye, to vaha Aga Apake sone ko nikhArane lagatI hai| aura agara Apa eka krodha ko sirpha dekhane meM samartha ho jAye to Apa itane AnaMdita hoMge isa anubhava ke bAda, ki Apa kalpanA nahIM kara sakate / itanA bala mAlUma hogaa| Apa apane mAlika hue / aba koI dUsarA AdamI Apako krodhita nahIM karavA sktaa| isakA matalaba huA ki aba dUsare loga Apake Upara hAvI nahIM ho skte| aba duniyA kI koI tAkata Apako parezAna nahIM kara sakatI / Apa, cAhe sArI duniyA Apako parezAna kara rahI ho, to bhI nizciMta raha sakate haiN| __ isakA nAma jinatva hai, aisI nizciMtatA jo dUsare se mukta hokara upalabdha hotI hai| jaba Apa krodha karate haiM, taba Apa dUsare ke gulAma haiN| yaha sunakara hairAnI hogI, kyoMki krodha karanevAlA socatA hai, maiM dUsare ko ThIka kara rahA huuN| krodha karanevAlA samajhatA hai agara maiMne krodha na kiyA to dUsarA merA mAlika huA jA rahA hai| Apako patA nahIM hai ki jIvana bar3I jaTila bAta hai| jaba Apa krodha karate haiM, to Apane dUsare ko mAlika svIkAra kara liyA, kyoMki usane Apako krodhita karavA diyaa| ApakI cAbI usI ke hAtha meM hai| kisI ne Apako gAlI dI, usane cAbI ghumA dI, ApakA tAlA khula gayA / usakI cAbI ghUmatI rahe aura tAlA nahIM khule, to cAbI bekAra ho gyii| vaha cAbI pheMkane jaisI ho gyii| agara duniyA meM adhika loga apane krodha ko, apane sone ko nikhArane kA upAya banA leM, to dUsare logoM ko bhI apanI cAbiyAM pheMkane kA maukA mile. kyoMki unakA koI artha na rhegaa| jo cAbI lagatI hI nahIM usakA kyA karoge? agara koI gAlI detA ho aura usakI gAlI kI koI pratikriyA nahIM hotI, to duniyA se gAliyAM gira jaayeN| gAliyoM meM vajana hai, kyoMki gAliyoM se loga prabhAvita hote haiN| saca to yaha hai ki Apa cAhe kisI aura cIja se prabhAvita na bhI hoM, gAlI se jarUra prabhAvita hote haiM / koI jarA gAlI de de, Apa ekadama AMdolita ho jAte haiM, jaise taiyAra hI baiThe the| bArUda taiyAra thI, kisI kI cinagArI kI jarUrata thii| jarA-sI cinagArI aura bhabhaka uTha aayegii| kAmavAsanA uThatI hai; agni hai, vastutaH agni hai| roAM-roAM Aga se bhara jAtA hai, khUna garama ho jAtA hai, snAyu tana jAte haiN| isa Aga ko Apa kisI para ur3ela de sakate haiM / yaha kAmavAsanA kisI para ur3elI jA sakatI hai aura yaha kAmavAsanA khuda meM bhI dabAyI jA sakatI hai| donoM hI galata haiN| kyoMki khuda meM dabAne para hara cIja roga bana jAtI hai; dUsare para ur3elane para roga aura phailatA hai| aura roga kI Adata nirmita hotI hai| - kAmavAsanA jagI hai aura Apa cupacApa sAkSI-bhAva se dekha rahe haiN| bhItara khar3e ho gaye haiM, bhItara ke maMdira meM, AMkha baMda kara lI hai aura dekha rahe haiM ki zarIra meM kaisI kAmavAsanA phaila rahI hai, kaisA ro-roAM usase kaMpita aura AMdolita ho rahA hai| use dekhate rheN| yaha Aga ApakI cetanA ko nikhAra jaayegii| isa Aga kI camaka meM Apa jaga jaayeNge| isa Aga kI taptatA meM Apake bhItara kA kacarA jala jaayegaa| jIvana kI samasta vAsanAeM agniyAM bana sakatI haiN| unake tIna upayoga haiM : yA to dUsare ko nukasAna pahuMcAyeM, yA apane ko nukasAna pahaMcAyeM, aura yA phira apanI AtmA ko usa agni se nikhaareN| isa nikhAra ke lie mahAvIra kaha rahe haiM ki jo agni meM DAlakara zuddha kiye hue, kasauTI para kase hue sone ke samAna haiM...! kasauTI para bhI kasA jAnA jarUrI hai / kyoMki patA nahIM agni sone ko nikhAra pAyI yA nahIM nikhAra pAyI / isakI kasauTI kahAM hogI? agni meM sonA DAla denA kAphI nahIM hai| ho sakatA hai agni kamajora hI ho, sone kA kacarA majabUta rahA ho, parte gaharI rahI hoM, sonA 350
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga, dveSa, bhaya se rahita hai brAhmaNa na zuddha ho pAyA ho-kaseMge kahAM? __isa saMbaMdha meM eka bAta samajha lenI bahuta Avazyaka hai| mahAvIra, buddha, muhammada yA krAIsTa yA koI bhI kucha samaya ke lie samAja se haTa jAte haiM / vaha samAja se haTane kA vaha samaya Aga ko jalAne kA samaya hai| lekina phira samAja meM lauTa Ate haiN| vaha lauTanA kasauTI kA samaya hai| kasauTI kahAM hai ? ____ maiM ekAMta meM jAkara baiTha jAUM aura mujhe krodha na uThe, kyoMki vahAM koI gAlI denevAlA nahIM hai / varSoM baiThA rahUM, krodha na uThe, to mujhe vahama bhI paidA ho sakatA hai ki aba maiM krodha kA vijetA ho gayA / kasauTI kahAM hai ? mujhe lauTakara AnA pdd'egaa| mujhe bhIr3a meM khar3A honA pdd'egaa| mujhe logoM se saMbaMdhita honA pdd'egaa| koI mujhe gAlI de, koI mujhe nukasAna pahuMcAye, aura taba mere bhItara krodha kI jhalaka bhI na Aye, taba agni kI eka lapaTa bhI na uThe, mere bhItara kucha bhI jale nahIM, to kasauTI hogii| samAja kasauTI hai| ucita hai, jarUrI hai ki sAdhaka kucha samaya ke lie samAja se haTa jaaye| lekina sadA ekAMta meM rahanA khataranAka hai| Aga se to Apa gujare, lekina kasauTI kahAM hai ? isalie jo sAdhaka vana meM hI raha jAte haiM sadA ke lie, adhUre raha jAte haiN| jaMgala kI tarapha jAnA jarUrI hai| Aga se paka jAne aura gujara jAne ke bAda vApisa lauTa AnA bhI utanA hI jarUrI hai kyoMki yahIM kasauTiyAM haiN| yahAM cAroM tarapha kasauTiyAM ghUma rahI haiM, ve Apako ThIka se kasauTI karavA deNgiiN| yahAM dhana hai, yahAM vAsanA hai, yahAM kAma ke saba upakaraNa haiM, yahAM Apako patA clegaa| ___ abhI eka kaiMpa thA mAuNTa AbU meM / eka jaina muni bar3I himmata karake...bar3I himmata...! kyoMki unhoMne kahA ki maiM dekhane AnA cAhatA hUM ki vahAM dhyAna loga kaisA kara rahe hai? maiMne unase kahA ki dekhane se kyA dikhAyI par3egA, Apa kareM hI / to unhoMne kahA ki vaha to jarA muzkila ho jAyegA-Dara kyA hai ? to vaha kahane lage ki vahAM to abhivyakti hotI hai, kisI ke bhItara kucha bhI ho vaha bAhara nikAlanA hai| to maiMne kahA, 'bhItara kucha hai to nikalegA, nahIM hai, to nahIM nikalegA / Dara kyA hai ? hai to nikAlakara jAna lenA jarUrI hai; kasauTI ho jAyegI ki bhItara par3A hai| nahIM hai, to bhI AnaMda kA anubhava hogA ki bhItara kucha bhI nahIM par3A hai|' para unhoMne kahA ki nahIM, Apa to itanI hI AjJA deM ki maiM baiThakara dekha skuu| ApakI marjI-lekina jo kara nahIM sakatA, maiMne kahA, vaha ThIka se dekha bhI nahIM paayegaa| __ aura yahI huaa| jaba logoM ne dhyAna karanA zurU kiyA to vaha koI do minaTa taka to dekhate rahe, phira sAmane hI eka yuvatI ne apanA vastra alaga kara diyaa| muni ne tatkAla AMkheM baMda kara liiN| phira vaha dekha nahIM sake!...nagna strI! strI ko dekhane kI hI ghabarAhaTa hai, to nagna strI ko dekhane meM to bahuta ghabarAhaTa ho jaayegii| lekina ghabarAhaTa bAhara hai yA bhItara? bhItara koI kaMpita ho gyaa| bhItara koI vAsanA uTha gayI, bhItara koI parezAnI khar3I ho gyii| AMkha usa strI se thor3e hI baMda kI jA rahI hai| AMkha baMda karake vaha jo bhItara uTha rahA hai, use dabAyA jA rahA hai| yaha jo dabAyA jA rahA hai isase kabhI mukti na ho paayegii| yaha dabA huA sadA pIchA karegA, janmoM-janmoM taka staayegaa| maiMne unheM kahA ki Apa socate the, dekha pAyeMge, lekina dekha nahIM paaye| kyoMki jo Dara karane meM thA, vahI Dara dekhane meM bhI hai| vAsanA bhItara khar3I hai / ekAMta meM isakA nirIkSaNa, isakA sAkSI-bhAva ucita hai / aura acchA hai ki prAraMbha meM sAdhaka ekAMta meM calA jAye, tAki aura cIjoM ke upadrava na raha jAyeM / eka hI bAta raha jAye jIvana meM sAdhanA kii| lekina vana aMta nahIM hai, lauTa to samAja meM hI AnA pdd'egaa| to mahAvIra kahate haiM ki jo agni meM DAle hue zuddha kiye hue aura kasauTI para kase hue nirmala sone kI taraha hai; jo rAga, dveSa tathA 351
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 2 bhaya se rahita hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| ....rAga, dveSa tathA bhaya se rahita hai|' rAga, dveSa se rahita kauna ho sakatA hai ? rAga aura dveSa do cIjeM nahIM haiM, eka hI sikke ke do pahalU haiM / jo rAga se bharA hai, vaha dveSa se bhI bharA hogA; jo dveSa se bharA hai, vaha rAga se bhI bharA hogaa| lekina ise samajhA nahIM gayA hai| Amataura se to hAlata bar3I ulaTI ho gayI hai| duniyA meM do taraha ke loga haiM isa vakta : rAga se bhare hue loga, jinheM hama gahastha kahate haiM aura dveSa se bhare hae loga, jinako hama sAdhu-saMnyAsI kahate haiM / jisa-jisa cIja se Apako rAga hai, sAdhu ko usI-usI se dveSa hai| lekina mahAvIra kahate haiM, rAga aura dveSa donoM se jo mukta hai, vaha brAhmaNa hai| kyoMki dveSa rAga kA hI zIrSAsana karatA huA rUpa hai| eka AdamI strI ke pIche dIvAnA hai, pAgala hai, basa use sirpha strI dikhAyI par3atI hai| yaha AdamI kala saMnyasta ho sakatA hai| taba yaha strI se bacane ke lie pAgala ho jAyegA / taba kahIM koI strI chU na le, koI strI pAsa na A jAye, kahIM koI strI ekAMta meM na mila jaaye| taba yaha bhayabhIta ho jAyegA, yaha bhAgegA, yaha ddregaa| pahale bhI bhAga rahA thaa| pahale yaha strI kI tarapha bhAga rahA thA, aba strI kI tarapha se bhAga rahA hai / lekina dhyAna strI para hI lagA huA hai| pahale rAga thA, aba dveSa hai| pahale dhana ikaTThA kara rahA thA, aba dhana ko dekhatA hai to AMkha baMda kara letA hai| pahale dhana ko chUkara bar3A majA AtA thaa| jaise dhana meM bhI prANa ho / aba koI dhana ko pAsa le Aye to hAtha sikoDa letA hai ki kahIM cha na jAye, jaise dhana meM aba bhI prANa hai aura dhana isako bigAr3a sakatA hai| pharka nahIM par3a rahA hai| ___ rAga aura dveSa meM pharka nahIM hai| dveSa rAga kI hI ulaTI tasvIra hai| jo bhI rAga karate haiM, kisI bhI dina dveSa kara sakate haiN| jo bhI dveSa karate haiM, kisI bhI dina phira rAga kara sakate haiN| aura rAga, dveSa ghar3I ke peMDulama kI taraha badalate rahate haiN| subaha dveSa, sAMjha rAga; sAMjha rAga, subaha dveSa / Apa apane hI jIvana meM anubhava kareMge to patA calegA, pratipala yaha badalAhaTa hotI rahatI hai| yaha badalAhaTa, yaha dvaMdva hamAre vikSipta mana kA hissA hai| ___ mahAvIra kahate haiM, rAga, dveSa se mukti, donoM se eka sAtha / na to kisI cIja ke prati Asakti aura na kisI cIja ke prati virakti / yaha bar3I kaThina hai kyoMki hama to virakta ko saMnyAsI kahate haiM; mahAvIra nahIM kahate / mahAvIra ne eka nayA zabda khojA, use ve kahate haiM, 'vItarAga' / Asakti meM baMdhA huA AdamI aura virakta, donoM eka-jaise haiM / vItarAga kA artha hai : donoM se pAra / vIta--donoM se pAra calA gayA, aba vahAM donoM nahIM haiM-AdamI sarala ho gayA, sahaja ho gyaa| - eka bar3I adabhuta zarta sAtha meM lagAyI hai ki jo rAga, dveSa aura bhaya se rahita hai| __ kyoMki yaha bhI ho sakatA hai ki hama rAga, dveSa se rahita hone kI koziza bhaya ke kAraNa kreN| hamameM se bahuta-se loga dhArmika bhaya ke kAraNa hote haiM, Dara ke kAraNa / Dara naraka kA, Dara pApa kA, Dara agale janma kA, mRtyu ke bAda satAye to nahIM jAyeMge? patA nahIM kyA hogA! ___ AdamI mRtyu se utanA nahIM DaratA, jitanA dukha se DaratA hai| mere pAsa bUr3he loga Ate haiM, ve kahate haiM ki mRtyu kA hameM Dara nahIM hai, itanA hI AzIrvAda de deM ki sukha se mreN| koI dukha na pakar3e, koI bImArI na pakar3e ; sar3e-galeM nhiiN| mRtyu kA Dara nahIM hai, Dara dukha kA hai| mRtyu meM kyA hai, koI phikra nahIM hai| lekina kaiMsara ho jAye, TI.bI. ho jAye, saDeM-galeM, dukha pAyeM, usakA Dara hai| jaise haiM, svastha mara jaayeN| mRtyu se bhI jyAdA Dara dukha kA hai| aura purohitoM ko patA cala gayA hai ki AdamI dukha se DaratA hai, isaliye unhoMne bar3e naraka kA 352
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga, dveSa, bhaya se rahita hai brAhmaNa iMtajAma kara diyA hai| unhoMne naraka banA diyA ki agara tumane pApa kiyA, agara rAga kiyA, dveSa kiyA, yaha kiyA, vaha kiyA to naraka meM sdd'oge| naraka ke Dara ke kAraNa bahuta-se loga dhArmika bane haiN| ___ aba yaha naraka kA Dara roja-roja kama hotA jA rahA hai, logoM kA dharma bhI kama hotA jA rahA hai usI anupAta meM / jisa dina naraka bilakula samApta ho jAyegA, Apa bilakula adhArmika ho jAyeMge, kyoMki ApakA dharma sivAya bhaya ke kucha bhI nahIM hai| bhagavAna kI mUrti ke sAmane jaba Apa ghuTane Tekate haiM, vaha bhaya meM Teke gaye ghuTane haiN| aura bhaya se kyA saMbaMdha satya se ho sakatA hai ! mahAvIra kahate haiM, abhaya satya kI khoja kA pahalA caraNa hai| aura jo abhaya nahIM hai, vaha brAhmaNa nahIM ho sktaa| isalie mahAvIra ne to prArthanA taka ko visarjita kara diyaa| mahAvIra ne kahA, prArthanA meM bhaya chipA rahatA hai, mAMga chipI rahatI hai| prArthanA kI bhI koI jarUrata nahIM hai, sirpha abhaya ho jAne kI jarUrata hai| kauna AdamI abhaya ho sakatA hai? bhaya maujUda hai, vAstavika hai| mauta hai, dukha hai, pIr3A hai| to eka to upAya yaha hai ki koI dukha na raha jAye, taba AdamI nirbhaya ho jAye, abhaya ho jaaye| para dukha to rheNge| koI duniyA kA vijJAna AdamI ko dukha se mukta nahIM kara sakatA; eka dukha ko badalakara dUsare dukha meM hI DAla sakatA hai / koI sthiti nahIM ho sakatI jamIna para, jaba koI dukha na ho| pAMca hajAra sAla kA anubhava hai| purAne dukha haTa jAte haiM, naye dukha A jAte haiN| purAnI bImAriyAM calI jAtI haiM / plega nahIM hai aba / bahuta-se mulkoM se maleriyA vidA ho gyaa| plega kho gaI / kAlA bukhAra nahIM rahA; lekina kyA pharka par3atA hai, usase bhI bhayaMkara bImAriyAM maujUda ho gayI haiN| AdamI sukha meM nahIM ho sakatA, akele sukha meM nahIM ho sakatA; dukha sukha ke sAtha jur3A hai| hama idhara sukha kA iMtajAma karate haiM, utane hI dukha kA iMtajAma usake sAtha hI ho jAtA hai| to mahAvIra kahate haiM ki dukha se mukta hone kI koziza eka hI artha rakhatI hai ki merI cetanA dukha aura sukha se pRthaka ho jAye / aura koI upAya nahIM hai| ___ vijJAna manuSya ko AnaMda meM nahIM utAra sakatA; bar3e sukha meM le jA sakatA hai, lekina sAtha hI bar3e dukha meM bhI le jaayegaa| isalie jitanA vijJAna suvidhA juTAtA hai, utanA hI AdamI ko asuvidhA kA anubhava hone lagatA hai| eka AdamI dhUpa meM dinabhara kAma karatA hai, use dhUpa kA dukha niraMtara anubhava se kama ho jAtA hai| eka AdamI chAyA meM baiThakara kAma karatA hai| chAyA meM niraMtara baiThane se chAyA kA sukha hotA hai, lekina dhUpa kA dukha bar3ha jAtA hai| dhUpa meM jAyegA to bahuta dukha pAyegA, jo dhUpa meM kAma karanevAlA kabhI nahIM paayegaa| Apa jitanA sukha bar3hAte haiM, unake sAtha hI dukha kI kSamatA bar3hatI jAtI hai| kyoMki sukha ke sAtha hI sAtha Apa DelikeTa hote jAte haiM, nAjaka hote jAte haiM aura jitane nAjaka hote haiM, utanA rejisTensa kama ho jAtA hai, pratirodha kama ho jAtA hai| to hamane saba bImAriyoM kA iMtajAma kara liyA, lekina AdamI kA pratirodha kama ho gayA aura AdamI kA pratirodha kama ho jAne se hajAra nayI bImAriyAM khar3I ho gyiiN| hama AdamI ko jitanA sukha deMge, utanA hI usake sAtha dukha kI khAI bar3hatI jAyegI / vijJAna bar3e sukha de sakatA hai; bar3e dukha degaa| mahAvIra kahate haiM, AnaMda kI to eka hI saMbhAvanA hai ki sukha dukha se maiM apanI cetanA ko pRthaka kara luuN| rAga, dveSa se alaga hone kA artha hai, maiM sAkSI ho jaauuN| na to maiM kisI ke khilApha, na kisI ke pakSa meM, na to sukha kI AkAMkSA aura na dukha kA virodha / jo bhI ghaTita ho, maiM usakA dekhanevAlA raha jaauuN| mahAvIra kA dharma abhaya para khar3A dharma hai / aMgrejI meM eka zabda hai, gADa phiyariMga / hiMdI meM bhI eka zabda hai, IzvarabhIru-Izvara se Darane vAlA, mahAvIra aise zabda ko dharmazAstra meM jagaha nahIM deNge| mahAvIra kaheMge, jo DaratA hai, vaha to kabhI satya ko upalabdha nahIM ho sktaa| bhayabhIta citta kA koI saMbaMdha satya se hone kI saMbhAvanA nahIM hai| to mahAvIra kahate haiM : rAga, dveSa aura bhaya se jo rahita hai, use hama brAhmaNa 353
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 2 kahate haiN| 'jo tapasvI hai...|' jo bhItara jIvana kI vAsanA kI jo agni hai, usako yajJa banA rahA hai| jo bhItara apane ko nikhAra rahA hai| apane jIvana kI pUrI UrjA kA upayoga jovyartha bAhara nahIM kho rahA hai| balki sArA IMdhana ekahI kAma meM lA rahA hai ki mere bhItara kA sonA nikhara jAye, vaha tapasvI hai| '...jo dubalA-patalA hai|' __ yaha jarA socane-jaisA hai, kyoMki mahAvIra kI pratimA dubalI-patalI nahIM hai| isase bar3I bhrAMti paidA huI hai| mahAvIra kI pratimA bar3I baliSTha aura svastha hai, dubalI-patalI jarA bhI nahIM hai / aura mahAvIra kI eka bhI pratimA upalabdha nahIM hai, jisameM ve dubale-patale hoM / hAM, buddha kI eka pratimA upalabdha hai, jisameM ve haDDI-haDDI raha gaye haiM, mahAtapa unhoMne kiyA jisameM ve bilakula sUkha gaye haiM, aura unakI pITha aura peTa eka ho gaye / ve itane kamajora ho gaye haiM ki uTha bhI nahIM skte| nadI meM snAna karane gaye haiM niraMjanA meM, itane kamajora ho gaye haiM ki nadI se bAhara nikalane kI tAkata nahIM to eka vRkSa kI jar3a ko pakar3akara laTake hue haiN| ___ jarUra mahAvIra aura buddha kI tapazcaryA meM kucha buniyAdI pharka hai / buddha jarUra kucha galata tapazcaryA kara rahe haiN| aura isIlie buddha ko chaha sAla ke bAda tapazcaryA chor3a denI pdd'ii| aura buddha ne kahA ki tapa se koI mukta nahIM ho sktaa| unakA anubhava ThIka thaa| unhoMne jo tapa kiyA thA, usase kabhI koI mukta nahIM ho sktaa| vaha usa tapa ko chor3akara mukta hue| lekina isa para bahuta gaMbhIra vicAraNA nahIM huI, kyoMki mahAvIra tapa se hI mukta hue| lekina mahAvIra ne vaisA tapa kabhI nahIM kiyA, jaisA baddha ne kiyA / baddha ke tapa meM koI bhrAMti thii| baddha eka tarapha bhogI the: phira ekadama viparIta tapasvI ho gye| unhoMne zarIra ko sakhA DAlA; khUna, mAMsa saba sUkha DI ho gaye; itane kamajora ho gaye ki UrjA hI na bacI jo ki bhItara ke sone ko nikhAra ske| to unheM usa tapa ko chor3a denA pdd'aa| lekina mahAvIra kabhI haDDI-haDDI nahIM hue| __to mahAvIra kA yaha vacana samajhane-jaisA hai| mahAvIra kahate haiM, 'jo dubalA-patalA hai, jo iMdriya-nigrahI hai, ugra tapasAdhanA ke kAraNa jisakA rakta aura mAMsa sUkha gayA hai, jo zuddhavratI hai, jisane nirvANa pA liyA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|' mahAvIra kI pratimA ko khayAla meM rakhakara isa vacana ko samajhanA jarUrI hai, nahIM to bhrAMti mahAvIra ke anuyAyI bhI karate rahe haiN| mahAvIra kahate haiM ki manaSya ke zarIra meM rakta aura mAMsa akAraNa nahIM hotaa| rakta aura mAMsa ke hone ke do kAraNa haiN| eka to zarIra kI jarUrata hai ki zarIra binA rakta aura mAMsa ke jI nahIM sakatA / vaha zarIra kA bhojana hai, zarIra kA IMdhana hai / lekina jitanA zarIra ko cAhie, utane se jyAdA AdamI ikaTThA kara letA hai aura vaha jo jyAdA ikaTThA kiyA huA hai, vaha manuSya ko vAsanAoM meM le jAtA hai / dhyAna rahe, agara Apako acAnaka lAkha rupaye mila jAyeM, to Apa kyA kareMge? Apa ekadama, ApakI jo-jo bajhI par3I vAsanAeM haiM, unako sajaga kara leNge| eka lAkha kA khayAla Ate hI se ApakI vAsanAeM bhAgane lgeNgii| kyA kara lUM? kahAM bhoga lUM? __nayA-nayA dhanI huA AdamI bar3A pAgala ho jAtA hai| nayA dhanI apanI sArI vAsanAoM ko jagA huA pAtA hai| isalie nae dhanI ko pahacAnane meM kaThinAI nahIM hai / usakA dhana uchalatA huA dikhAyI par3atA hai / usakA dhana vAsanA kI daur3a bana jAtA hai| jaise hI Apake zarIra meM jarUrata se jyAdA khUna, mAMsa majjA ikaTThI ho jAtI hai, Apa isakA kyA kareMge? aura manuSya ke pAsa saMgraha karane kA upAya hai| manuSya ke zarIra meM upAya hai| tIna mahIne ke lAyaka to bhojana hama apane zarIra meM ikaTThA rakhate hI haiN| isalie koI bhI AdamI tIna mahIne taka upavAsa kara sakatA hai, maregA nhiiN| svastha, sAmAnya svastha AdamI agara nabbe dina bhUkhA taka rahe to maregA nahIM, kyoMki nabbe dina ke lie bhojana zarIra meM riz2arva, surakSita rahatA hai| hama apanA mAMsa pacAte jAyeMge nabbe dina tk| isalie jaba Apa upavAsa karate 354
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga, dveSa, bhaya se rahita hai brAhmaNa haiM to hara roja pauMDa, Der3ha pauMDa vajana girane lagatA hai / kaise gira rahA hai vajana ? yaha vajana kahAM jA rahA hai ? zarIra ko bAhara se bhojana nahIM diyA jA rahA hai, to zarIra ke pAsa eka doharI vyavasthA hai, zarIra apane hI mAMsa ko pacAne lagatA hai| __ upavAsa eka taraha kA mAMsAhAra hai, apanA hI mAMsa pacAnA hai| Der3ha pauMDa, do pauMDa mAMsa roja pacA jAyegA / svastha AdamI ke zarIra meM tIna mahIne taka ke lAyaka surakSita vyavasthA hotI hai| lekina isa tIna mahIne se jyAdA bhI hama ikaTThA kara lete haiN| hama bar3e kRpaNa haiM, kaMjUsa haiM / hama saba cIjeM ikaTThI karate rahate haiN| hama itanA ikaTThA kara lete haiM ki use pheMkanA jarUrI ho jAtA hai| use na pheMkeM to vaha bojha ho jaayegaa| vaha jo atirikta bojha ho jAtA hai, vaha hamArI vAsanAoM meM phiMkane lagatA hai| to mahAvIra jaba kahate haiM, 'dabalA-patalA'. to unakA matalaba hai sAmAnya, svastha, jo kapaNa nahIM hai, jo mAMsa-majjA ko ikaTThA karane meM nahIM lagA hai; kyoMki vaha ikaTThI mAMsa-majjA galata mArgoM para le jAyegI; bojha ho jaayegaa| ___ pazcima meM agara Aja vAsanA kA jvAra A gayA hai, to usakA eka kAraNa yaha hai ki jarUrata se jyAdA bhojana Aja pazcima meM pahalI daphA upalabdha hai| itanA bhojana upalabdha hai ki bar3I hairAnI kI bAta hai, usa bhojana kA upayoga kyA kiyA jAye? agara Apako bahuta jyAdA dUdha aura pauSTika padArtha mileM, to kAmavAsanA bar3ha jaayegii| itanI bhI jyAdA bar3ha sakatI hai ki Apako caubIsa ghaMTe kAmavAsanA hI ghere rhe| kyoMki itanA vIrya Apa roja utpanna kara leMge ki use pheMkanA jarUrI ho jaayegaa| mahAvIra kahate haiM, zarIra para dRSTi rakhanI jarUrI hai| eka vaijJAnika dRSTikoNa hai ki zarIra meM atirikta ikaTThA na ho| atirikta ikaTThA hogA to vAsanA meM khiiNcegaa| zarIra meM utanA hI ho jitanA jarUrI hai tAki jitanA AtmA ko jagAne aura rozana karane ke lie kAphI hai utanA dIyA bhItara jala jAye aura bAhara kI tarapha kI vAsanA na utthe| to mahAvIra kahate haiM ki jo dubalA-patalA hai, jisakA rakta aura mAMsa sUkha gayA hai| isakA yaha matalaba nahIM ki usakA rakta aura mAMsa bilakula sUkha gayA hai / rakta, mAMsa sUkha gayA hai, matalaba : atirikta rakta, mAMsa sUkha gayA hai| jisake pAsa vyartha IMdhana nahIM hai, jo use galata mArga para le jaaye| 'jo zuddhavratI hai, jisane nirvANa pA liyA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|' isa AkhirI zabda-nirvANa ko samajha lenA jarUrI hai| nirvANa bar3A kImatI zabda hai| isa zabda kA matalaba hotA hai, dIye kA bujha jAnA / jaba kisI dIye ko hama phUMka dete haiM aura usakI jyoti bujha jAtI hai, to kahate haiM : dIyA nirvANa ko upalabdha ho gyaa| mahAvIra kahate haiM : jo nirvANa ko upalabdha ho gayA, vaha brAhmaNa hai| to kisa dIye kI bAta kara rahe haiM? jaba taka ahaMkAra hai, taba taka hama jala rahe haiM vyakti kI taraha / jaise hI ahaMkAra kI jyoti bujha jAtI hai, hama vyakti kI taraha samApta ho jAte haiM; ahaMkAra kho jAtA hai| aba hama hote haiM; lekina vyakti kI taraha nahIM hote haiM; ahaMkAra kI taraha nahIM hote, asmitA nahIM hotii| hamArI koI sImA nahIM raha jAtI, hamArI koI dIvAleM nahIM raha jAtIM, aura 'maiM' kA koI bhAva nahIM raha jaataa| ___ 'maiM-bhAva' kA bujha jAnA nirvANa hai| jisa kSaNa maiM hUM, aura mujhe patA nahIM calatA ki maiM hUM, merA honA zuddha ho gayA / isa zuddhatama avasthA ko mahAvIra kahate haiM, 'maiM brAhmaNa kahatA hUM mahAvIra ne jitanA Adara 'brAhmaNa' zabda ko diyA hai, utanA kisI aura ne kabhI bhI nahIM diyA hai| 'brAhmaNa' zabda kI aisI parAkASThA na to upaniSadoM meM upalabdha hai aura na vedoM meM upalabdha hai| lekina phira bhI brAhmaNoM ne samajhA ki mahAvIra brAhmaNoM ke duzmana haiM / samajhane kA kAraNa thA, kyoMki unhoMne brAhmaNa kI janmajAta bapautI chIna lI, svArtha chIna liyA, usakA dhaMdhA chIna liyA, usakA vyavasAya chIna 355
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 2 liyaa| lekina agara koI ThIka se samajhe to mahAvIra brAhmaNa ke duzmana nahIM haiM, brAhmaNa hI brAhmaNa ke duzmana haiM / mahAvIra to parama premI mAlUma par3ate haiM brAhmaNatva ke / brAhmaNa ko unhoMne ThIka brAhmaNa ke nikaTa biThA diyA / aura brahmaNa tabhI kahane kA koI apane ko adhikArI hai, jaba mahAvIra kI paribhASA pUrI karatA hai| janma se jo brAhmaNa hai, usakA brAhmaNatva aupacArika hai, phAramala hai| usakA koI mUlya nahIM hai| brAhmaNa kI upalabdhi aura brahma kI upalabdhi ke mArga para calate hue, par3ate hue kadama aura paDAva, ve hI brAhmaNa hone ke par3Ava haiN| Aja itanA hii| 356