Book Title: Mahatma Gandhi Santvani 06
Author(s): Meera Bhatt
Publisher: Navjivan Prakashan Mandir Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005979/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtavANI graMthAvali (6) mahAtmA gAMdhIjI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI (Mahatma Gandhiji) mIrA bhaTTa (bhAvanagara) 10) navajIvana prakAzana maMdira amadAvAda-380014 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A graMthAvalinAM 28 pustakonI kiMmata rU.300 thAya che. graMthAvalino saMpuTa kharIdanArane te rU. 200nA rAhata dare ApavAmAM Avaze. prAptisthAna navajIvana prakAzana gUjarAta vidyApIThanI pAchaLa, pA. navajIvana, amadAvAda-14 navajIvana TrasTa (zAkhA), 130, zAmaLadAsa gAMdhI mArga, muMbaI - 400 002 (3) divya jIvana saMdha zivAnaMda Azrama, jodhapura TakarI, zivAnaMda mArga, amadAvAda-15 (4) divya jIvana saMgha zivAnaMda bhavana, rAmajI maMdiranI poLa, sarakArI presa sAme, AnaMdapurA, vaDodarA-390 001 (5) divya jIvana saMgha, zizuvihAra, bhAvanagara - 364 001 (6) divya jIvana saMgha, mohana oNpTiziyana, AjhAda coka, valasADa-396 001. soLa rUpiyA (c) gujarAta divya jIvana saMgha trIjI AvRtti, prata 3, 000, jUna 1999 punarmudraNa, prata 3,000, oNkaTobara 2006 kula prata : 6,000 ISBN 81-7229-237-6 (set) mudraka ane prakAzaka jitendra ThAkorabhAI desAI navajIvana mudraNAlaya, amadAvAda-380 014 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakanuM nivedana navajIvana ane divya jIvana saMghanA saMyukta upakrame "saMtavANI graMthAvali'nA 28 pustikAono A saMpuTa. vAcakonA hAthamAM mUkatAM AnaMda thAya che. sarvadharmasamabhAvanA uddezane dhyAnamAM rAkhI A 'saMtavANI graMthAvali' saMpuTa brahmalIna zrI svAmI zivAnaMdajInI zatAbdI nimitte gujarAta divya jIvana saMgha dvArA taiyAra karavAmAM Avyo hato. te taiyAra karavAmAM aneka mitrono sahakAra maLyo hato. chatAM tenI pAchaLanI ekadhArI mahenata sva. uccharaMgabhAI svAdiyAnI hatI te noMdhavuM joIe. A graMthAvalinI pahelI AvRtti capocapa UpaDI gayA pachI 1985mAM tenuM punarmudraNa karavAmAM AvyuM hatuM. paraMtu teya pahelI AvRttinI jema ja jhaDapathI vecAI jatAM graMthAvali ghaNAM varasathI upalabdha na hatI. gAMdhIjI prasthApita saMsthAnI badhA dharmonI sAcI samajaNa phelAvavAnI javAbadArI che. vaLI ucca zikSaNamAM have mUlyazikSaNa tathA tulanAtmaka dharmonA zikSaNanuM mahattva vadhatuM jAya che. kendra sarakAranA yojanA paMce mUlyonA zikSaNane protsAhana ApavAnuM samarthana karyuM che. Ane anulakSIne A pustaka saMpuTa sAmAnya vAcako uparAMta ucca zikSaNamAM kArya karatA sahu koIne upayogI thaI paDaze. gujarAta divya jIvana saMghe A graMthAvali A yojanAmAM punarmudraNa mATe sulabha karI te mATe ame temanA AbhArI chIe. "saMtavANI graMthAvali'nA A pustaka saMpuTanA prakAzanathI gAMdhIjInA sarvadharmasamabhAvano saMdezo sarvatra vasatAM gujarAtI kuTuMbomAM prasaraze evI AzA che. ma.gAM. - 2 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navajIvana TrasTanA dastAvejamAM tenA uddezonI pUrti sAru je je pravRttio karavAnuM sUcaveluM che temAM hindamAM vaselI badhI judI judI komo vacce aikyano pracAra karavAnuM sUcavavAmAM AvyuM che. te hetu mATe navajIvane gUjarAta vidyApIThamAM prasthApita karelA anAmata kozamAMthI A "saMtavANI graMthAvali'nuM punarmudraNa jUna 1999mAM prasiddha karI rAhata dare ApavAmAM AvyuM hatuM.' "saMtavANI graMthAvali'nI mAMga cAlu rahetAM navajIvana taraphathI tenuM A trIjuM punarmudraNa prasiddha karavAmAM AvI rahyuM che. ane tenI kiMmata sAmAnya vAcakane paravaDe tevI rAkhavAmAM AvI che te noMdhavA jevuM che. amane AzA che ke sarvadharmasamabhAvanA pracArArthe thatA A prakAzanane vAcako taraphathI yogya AvakAra maLavAnuM cAlu raheze. tA. 2-10-'06 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 1. sAmAnyatAne ovAre janmelo mohana 2. satanI cAkhaDIe caDhANa 3. krAMtino aruNodaya 4. yugapuruSanuM avatAra-kArya 5. satyAgraha - ahiMsAnuM zastra 6. prabhutAne ucheratuM jelajIvana 7. Agano dariyo pInAro agatya 8. bhAratamAtAnA be TukaDA 9. aMtima parva 10. mAnavatAno merudaMDa 11. gAMdhIvANI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. sAmAnyatAne ovAre janmelo mohana 'gAMdhIjI e purAtana paraMparAnuM phaLa hatA ane nUtana paraMparAnA bIja hatA' AvuM vinobAe gAMdhIjI aMge eka vAra kaheluM. gAMdhIjInA samasta bAhyAMtara vyaktitvane sAgara jevaDI emanI jIvanayAtrAne ane emanA virATa kAryakalApane joIe chIe tyAre vinobAnI A vAta taddana sAcI lAge che. hakIkatamAM gAMdhIjI eka vyakti ke saMsthA sudhdhAM nahotA, teo to hatA eka 'vicAra'. eTale ja emane jyAre vicArarUpe joIe chIe, mUlavIe chIe, AtmasAt karIe chIe tyAre te gAMdhIjI, mahAtmA ke bApu maTIne kevaLa 'gAMdhI' banI jAya che, ane ApaNI sAthe ekAkAra thaI jAya che. gAMdhI pahelAM, mAnavIya samAjamAM mUlya, nIti, sadAcAra nahotAM tevuM to kyAMthI ja hoya ? gAMdhIe tapI tapIne paripuSTa karelAM satya, prema, ahiMsA, kSamAnAM A mUlyo pRthvI para mAnavasamAjamAM A pahelAM paNa hatAM ja. rAma, kRSNa, Izu, buddha, mahAvIra Adi mahAnubhAvonI paraMparA A mUlyone jIvI gaI ane pRthvI para mUlyavaMtI mAnavatAnI eka mIThI maheka mUkatI gaI ane e saghaLI mahekanA paripAka rUpe jANe pRthvIne gAMdhI phaLyA. agAunA sau karatAM gAMdhI eka navatara cIja laIne Avyo, jemAM 'gAMdhItva' jhaLahaLI UThe che. te che enuM 'sanAtana mUlyonuM sAmAjIkaraNa'. atyAra sudhInA mAnavIya itihAsamAM satya, ahiMsA vagere saghaLAM mUlyo vyaktigata dhoraNe jivAtAM jaI himazikharo caDI gayAM hatAM, paraMtu e Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI mUlyonuM amalIkaraNa sAmAjika dhArAdhoraNamAM dekhAtuM nahotuM. prema, satya, ahiMsA, sadAcAra vagere mUlyonuM varcasva vyaktigata jIvanamAM, bahu bahu to pArivArika jIvanamAM hatuM, sAmAjika jIvanamAM to spardhA, dveSa, hiMsA, avizvAsa vagere mUlyonI ja bolabAlA hatI. sau pahelI vAra gAMdhIe samAjanAM madAMdha, sattAdha ApakhudI tattvone kahyuM ke cAhe to amAro prANa laI lo, paNa amAro A samAja vaLato ghA nahIM kare. e mAraprahAra badhuM ja sahI leze, paNa anyAya nahIM sAMkhI le. emaNe bhAratane svarAjya meLavI ApyuM paNa lohInuM eka paNa TIpuM reDyA sivAya. pahelAM dharma ane tattvajJAna e dharmapuruSono viSaya hato, jyAre laDAI, sattAnI kheMcatANa vagere rAjakAraNano viSaya hato. gAMdhIe dharmane rAjakAraNamAM dAkhala karavAno prayatna karyo. jIvananI akhaMDitatAno e pUjArI hato. vyaktigata jIvananA mUlya ane sAmAjika jIvananAM mUlya vacce eNe ekavAkyatA siddha karavAno prayatna karyo. sArvajanika nIti ane vyaktigata nIti vaccenI dIvAla eNe toDI nAkhI. A che enuM nUtana paraMparAnuM bIjatva. Ajano yuga vyaktigata sAdhanAno yuga nathI, sAmUhika sAdhanAno yuga che. e sAdhanAno prathama niMdAdIpa laIne A yugapuruSa jamAnAnI mAgane pUrI karavA mATe pRthvI para avataryo. sAce ja, enuM jIvana dariyA jevaDuM vizALa, ane AkAza jevaDuM asIma-virATa jIvana che ! eka vyakti potAnA 78 varSanA AyuSyamAM jIvananI ATaATalI kSitijo bharI de e Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyatAne ovAre janmelo mohana jANe mAnavAmAM nathI AvatuM. AInsTAIna to bhaviSyanI peDhI mATe kahe che ke loko nahIM mAne ke pRthvI para hADacAmano Avo paNa eka manuSya thaI gayo. paNa emanI hayAtImAM svAsa lenArA sudhdhAM stabdha thaI jAya che ke kharekhara, Avo koI mANasa ApaNI vacce jIvato hato. eka ja dehamAM, eka ja jIvanamAM ATalI lAMbI majala kApavI te sAce ja, acarajano viSaya che. A zakya banyuM tenuM ekamAtra kAraNa enI satyaniSThA. A satyaniSThAmAMthI ja nIpajyAM prANImAtra mATeno akhUTa prema. A eka evo saMta hato je pahelAM Acarato ane pachI bolato. e vicAreluM jIvato nahoto, e jIvIne pachI bolato. eTale to e kahI zakyo ke "mAruM jIvana e ja mAro saMdeza'. zuM bhArata dezanA ke zuM duniyAbharanA mahApuruSo sAmuM joIe chIe to emanA bALapaNathI ja ApaNAM citta jANe ahobhAvathI bharAI jAya che! ApaNane thAya ke A to pRthvI para bhUlA paDelA koI AkAzI jIva ! emanA cAritryanuM guNagAna karIe, paNa ApaNAthI temanA jevuM jIvana nA jivAya ! paNa A mohaniyo eka evo pAkyo ke jene ApaNe, AraMbhamAM sAva taLeTIe Ubhelo joyo. enA AraMbhanI jIvanakathA vAMcI anubhavIe ke are, A to ApaNA jevo ja !... ane dhIre dhIre ApaNe ene TekarI para, DuMgarA para ane pachI himAlaya para caDI jaI mAnavatAnuM sarvocca uttuMga zikhara sara karato joIe chIe. A mANase eka ja janmamAM janmajanmAMtaranI yAtrA siddha karI. jamyo tyAre eNe potAnuM Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI vahANa lAMgaryuM ati-sAmAnyatAne kinAre, paNa maLyo tyAre asAmAnyatAnI saghaLI sarahadone e vaTAvI gayo. gAMdhInI kathA eTale ja mohanamAMthI mahAtmA thavAnI yAtrA. medAna parathI mAunTa evaresTa sudhI pahoMcavAnI yAtrA. ApaNA jevA sAdhAraNa, ati sAdhAraNa mANasanA pagamAM paNa tAkAta bharI Ape ke aneka janmo pachI nahIM, paNa A ja janmamAM jIvanasArthakya, Izvara sAkSAtkAra zakya che. jIvananuM carama sauMdarya, parama pavitrya, aMtima sArthakya A ja janmamAM zakya che. jarUrata che mAtra niSThAbharyo daDha saMkalpanI! cittanA aMtastalamAMthI svayaMskRrta rIte jAgelo saMkalpa ! - hA, mohana nAmanA eka atyaMta sAmAnya, nabaLA, bhIru tathA mohagrasta chokaraDAnA cittamAM "harizcaMdra nAmanuM nATaka joIne satyanA prabhAtanuM paheluM kiraNa phUTe che - "harizcaMdra jevA satyavAdI badhA kAM na thAya ?' - ane mohananA AMgaNe satno sUraja Uge che. jamyo che to sAva sAmAnya kAThuM laIne. bIjA bheruo sAthe zikSakone gALo paNa dIdhI che. kusaMge caDI jaIne bIDIo paNa lUMkI che, mAMsAhAra paNa karyo che ane corI sudhdhAM karI cUkyo che. sAmAnyatAthI paNa ekAda iMTa khesavIne nIce UtarI gayelo ati sAdhAraNa puruSa ! sahaja svabhAvane vaza vartanAro puruSa! vAsanAnuM pUra caDI Ave tyAre temAM taNAI javAnuM ene mATe sAva sahaja, chatAMya dara vakhate koIka akaLa zakti ene vyabhicAranA pApamAMthI ugArI le, paNa taNAI javA jeTalI prAkRta adhInatA to kharI ja! ekapatnIvratanA saMskAre durAcAramAMthI ugArI levAmAM sahAya karI, paraMtu patnI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyatAne ovAre janmelo mohana 5 sAthe to kizoravayathI ja saMsAra zarU thaI gayelo. pitAno eka paga smazAnamAM ane eka A jagatamAM che, evI zokamaya paristhitimAM paNa vAsanA enA para vijaya meLavatI rahe che. patnI mATe prema sAco, paNa enAM mULiyAM A dehAsaktimAM, eTale ja emAMthI hiMdu patinuM ekAdhipatya janma, mAlikIbhAva pravartI ane vahemanuM sAmrAjya phelAya. pariNAme kaMkAsa ! abolA ! nAnakaDI bAra-tera varSanI kastUrabAI bhale jhAjhuM bhaNelI nahotI, paNa svataMtra buddhivAna to hatI ja. patinI nakAmI johukamI sAMkhI le evI dabAyelI abaLA to nahotI ja. devadarzane ke sagAMvahAlAne maLavA javA mATe vaLI patinI maMjUrInI zI jarUra?... Ama, be kizoravayanAM kAcAM patipatnIne saMsAra to khaTamITho ja hoya ne ! vidyAbhyAsa ane vaivAhika jIvana - Ama be pATA para cAlatI gADI kayA sTezane jaI pahoce e saheje samajAya tevuM che ! paNa moTA thaIne kabA gAMdhInA dIvAnapadAno vAraso ujALavAnI zakyatA siddha karavA mATe kuTuMbIjano mohanadAsane vilAyata baeNrisTarInuM bhaNavA mokalavAno nirNaya kare che. vilAyatanI raMgaberaMgI duniyA vacce juvAnajodha dIkarAne phaMgoLI devA mATe mAnuM hRdaya kema rAjI thAya ? paNa parAkramonI kSitijo vistAravA Atura evo thanaganato navajuvAna mA pAse traNa pratijJA kare che : "mA, huM mAMsa, madirA ane strIsaMgathI sadA dUra rahIza. paNa tuM mane javA de.'' ane A pratijJAe vilAyatamAM sArI peThe kasoTI karI sonAne tapAvyuM, khUba tapAvyuM. paradezanA nokhA rItarivAja. roTI ma. gAM. - 3 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI betraNa TukaDAthI vadhAre khavAya nahIM, juvAna mANasanI ghoDA jevI teja hojarI. sAMjanA vALamAM dUdha nA maLe ! sAthI- mitro sau eka ja raTaNa calAve - "A mulakamAM mAMsa-madirA vagara cAle ja nahIM! vRddha mAtAnI ghelachAne Ama te kAMI vaLagI rahevAtuM haze !'' ' - paNa sAme hatI mA ! premamUrti mA ! taduparAMta, Izvara yAda Ave. pratijJA yAda Ave ! Izvara koNa, kevo tenI to kAMI gatAgama nahotI. nAnakaDA bALakane aMdhArAmAM jatAM gabharAto joI dAsI raMbhAe eka vakhate eka maMtra Apyo hato - "rAma". ''rAmanuM nAma le, tArAM badhAM bhaya-jokhama bhAgI jaze'' - basa, raMbhAe hRdaya sAthe rasI dIdhelo A maMtra jIvanabhara A bhAMgyAno bheru banI rahyo. bhaviSyamAM ahiMsAnI upAsanA zarU thaI tyAre mAMsAhAra-niSedhanA A gALAmAM annAhAra para beThelI zraddhAe jIvananuM navuM ja dvAra kholyuM. deza tevA veza paNa zarU thayA. bAhya TApaTIpanI sAthosAtha nAca zIkhavo, phrenca bhASA bolavI, vAyolina vagADatAM zIkhavuM... vagere vagere ghaNI ghelachAo AvI ne gaI. kazuM ja bAkI nA rahyuM. badhuM karI chUTyA. tema chatAMya A aMdhApAnuM potAnuM paNa eka ajavALuM hatuM. eka samajaNa hatI. mUchanA A kALamAMya thoDI sAvadhAnI, satarkatA kAyama hatAM. hisAba pAIe pAIno raheto. vaLI pote vidyAbhyAsa mATe Avyo che, enI satata jAgRtie jIvanamAM sAdAI prerI tathA kAMIka sAra paNa sIMcyo. satyanuM zaraNuM ja ene mATe tAraka zaraNuM banI gayuM. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyatAne ovAre janmelo mohana muzkelI UbhI thaI trIjI pratijJAnI bAbatamAM. vilAyatamAM koI vidyArthI vivAhita hoya tevuM koI mAne - svIkAre ja nahIM, pariNAme bhAratIya vidyArthIo paraNelA hoya topaNa jUThANuM calAvatA ke pote kuMvArA ja che. AmAM juvAna chokarIo sAthe ghaDIbhara gela karI levAnI manovRtti paNa kharI. mohana paNa A manovRttino zikAra thayo. cha varSano vivAhita tathA eka dIkarAno bApa hovA chatAM potAne kuMvArA tarIke gaNAvatAM e na acakAyo. paNa mohana jANe ke na jANe, chatAM enI jIvanayAtrAmAM satata, lagAtAra enI sAthe evuM koIka sadAkALa rahyuM che, jeNe ene bacAvI lIdho hoya ! je bAIne ghera e jamavA jato hato, tene tyAM AvatI eka yuvatI A bAbatamAM vadhAre AgaLanAM DagalAM bhare te pahelAM ja mohana hiMmata karIne kahI de che ke pote to paraNelo che ane eka dIkarAno bApa paNa che ! vaLI eka navuM jokhama sAme AvIne UbhuM rahe che ane nirbaLanA 'baLa'nI pharI kasoTI kare che. have to mohana vIsa varSano bharayuvAna che. vilAyatanuM A chelluM varSa che. annAhArIonA eka saMmelanamAM mitra sAthe dUranA eka gAme javAnuM thAya che. utAro koI strIne tyAM hoya che. rAtri bhojana pachI pAnAM ramavA sau bese che. ramata daramiyAna paraspara haLavI ramUja to sau koI kare, paNa ahIM halako vinoda ane bIbhatsa ramUjo zarU thaI. dhIre dhIre aDapalAM tarapha AgaLa vadhatI cAlI. pAnAM eka bAju rahI javAnI taiyArImAM hatAM, paNa mitranA hRdayamAM vaselo raMbhAno pelo 'rAma' acAnaka jAgI UThyo, ''alyA, tArAmAM A kaLajuga kevo ? tAruM e kAma nahIM, bhAga Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI ahIMthI.' mohana tyAMthI nAsI chUTe che. cittamAM nabaLAI paDI che, naryA mANasa hovAnI prakRti paNa bhArobhAra paDI che. atyAra sudhI patnI sAthenA saMsargamAM prakRti saMtoSAI jatI. paNa dUra paradezamAM parastrI joIne vikAravaza thayAno ane enI sAthe ramata ramavAnI IcchA thayAno A pahelo prasaMga ! paraMtu samayasara ghaMTa vAge che! koIka satata ugArI rahyuM che, koIka satata cetavI rahyuM che, koIka satata AMgaLI pakaDIne AgaLa ne AgaLa, khUba AgaLa laI jaI rahyuM che. vikAravazatAnA biMduthI sarvendriya brahmacarya sudhInI dIrthayAtrAnA pravAsa mATe koIka jANe mohanane taiyAra karI rahyuM che. A "koIka' sAthe koI khAsa gADha dostI to nathI. paNa ene je kAMI prArthanArUpe kahevAya che tenuM "ugamasthAna kaMTha nathI, paNa hRdaya che'. basa, ATalI ja hakIkata, ATalI ja vAstavikatA, ane jene prArthanA thAya che te prabhu dhIre dhIre potAnI prabhutAnI AbhA vIsamI sadImAM janmelA A mohana para eTalI badhI chavAvA de che ke enA jIvanAne ApaNe prazna pUchI besIe ke A te pRthvIputra ke amRtaputra? 2. satanI cAkhaDIe caDhANa sapanAMnI vaNajAra cittamAM saMgharIne thanaganato baeNrisTara yuvAna 1891mAM bhArata pAcho phare che. paraMtu baeNrisTarInI parIkSA ApavI eka bAbata che ane baeNrisTarInA pratyakSa kSetramAM phateha meLavavI te bIjI bAbata che. pratyakSa karma kSetramAM mohanadAsa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satanI cAkhaDIe caDhANa sAva binaanubhavI che. mukaddamo calAvavAnI hiMmata AvatI nathI. korTamAM paga thara thara thara kAMpe che, jIbha locA vALe che. arajIo ghaDIne gharakharca kADhavAno vAro Avyo paNa ema te keTaluM cAle ? to zuM baeNrisTarI choDI nokarIno Azaro levo? AvI badhI gaDamathala cAlatI hatI te daramiyAna dakSiNa AphrikAnI eka memaNa peDhInuM kaheNa Ave che ke emanA AphrikAmAM cAlatA eka dAvA mATe baeNrisTaranI jarUra che. ekAda varSa cAle teTaluM kAma che. navo mulaka, navo anubhava maLaze eTale pagAra aMgenI jhAjhI rakajhaka karyA sivAya mohanadAsa prastAva svIkArI laI patnI-bALakane ghera mUkI dakSiNa AphrikA javA nIkaLI paDe che. Ama hiMda sAthe hajI oLakhANa thAya te pahelAM to 1893mAM pArakI bhUmi ene bolAvI le che. dakSiNa AphrikAnA nivAsa gAMdhI mATe jIvananuM eka navuM ja dvAra khole che. Ama to enA svabhAvamAM ja satya mATe marI phITavAnI tamannA kAma karatI hatI. A sthaLe e tamannAne Dagale ne pagale paDakAra jhIlavAnI paristhiti nirmANa thatI rahe che ane mohanadAsa temAM jvalaMta phateha sAthe pAra UtaratA rahe che. virodha karavo che paNa saccAIthI. sAmAnuM ahita na thAya tevI ahiMsAthI. A badhI mathAmaNone pariNAme mohanadAsanA hAthamAM je rAma-ramakaDuM AvIne paDe che te che - satyAgraha ! samAjaparivartananI dizAmAM AgaLa vadhavA mATenuM eka abhUtapUrva amogha sAdhana. pAzerAnI pahelI pUNInI jema mAthA paranI pAghaDI pahelo paDakAra banI gaI. DarabananI korTa hajI to mAtra jovA jAya che, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 mahAtmA gAMdhIjI potAnA mukaddamAnA anusaMdhAnamAM bIjA vakIlo sAthe oLakhANa-paricaya kare che tyAM sAme beThelA maeNjisTreTanuM dhyAna jAya che ane e hukama choDe che. mAthA paranI pAghaDI utArI lo ! AphrikAmAM musalamAno pAghaDI paherI zake, paNa bAkInA hiMdI nahIM. musalamAno potAne AphrikAmAM 'araba' tarIke oLakhAve. pArasI loko parziyana tarIke oLakhAve jyAre hiMdu adhdhara laTake. tAmila, telugu ne uttara bhAratamAMthI AvelA hiMdIo ahIM egrImenTa karIne pAMca varSanI majUrInA karAramAM AvelA te 'giramITiyA' kahevAtA. egrImenTanuM apabhraMza te giramITiyA. A majUrone aMgrejo 'kulI' tarIke oLakhe. temanI saMkhyA moTI eTale lagabhaga badhA hiMdIone 'kulI' kahe. kacAreka 'sAmI'paNa kahe. 'sAmI' Ama to svAmInuM apabhraMza. tamiLa nAmonI pAchaLa lagabhaga sAmI Ave. eTale sAmI cAlu thaI gayeluM. aMgrejone to 'sAmI' kahe eTale ema ja lAge ke pote hiMdIonuM apamAna karyuM ane kulI hiMdInuM apamAna karavuM e to jANe aMgrejono janmasiddha haka ! A hisAbe ApaNA mohanadAsa game teTalA moTA iMglenDa - riTarnDa eNDvokeTa bArisTara hoya paNa AphrikAmAM to 'kulI bArisTara' ja kahevAyA. pAghaDInA kissAmAM virodharUpe chApAmAM ApyuM ane hajI to AphrikAmAM paga mUlye traNacAra divasa ja thayA hatA tyAM bhAIsAheba 'Unwelcome Visitor 'vaNanoto paroNo' - evA mathALethI chApe paNa caDI gayA. "zira sattAmata to pAi hota' ema zira saMbhALIne besI rahe evuM A sAva ThaMDuM lohI to hatuM nahIM. eTale pAghaDI to mAthA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satanI cAkhaDIe caDhANa 11 para rahI ja, balka eNe mAthAnI aMdara paNa eka krAntibIja saLavaLatuM karI mUkyuM. vaLI eka vAra mukaddamA aMge priToriyA javAnuM thAya che. pahelA varganI TikiTa lIdhI ane musApharI zarU thaI. thoDAMka sTezana gayAM ane koI aMgreja utAru DabbAmAM caDyo ane jue che to DabbAmAM 'kulI' beThelo. najara rAtIcoLa thAya che, bhamara kheMcAya che, e goro relavenA amaladArane bolAve che. sAheba AvIne kahe che, ""eya kulI, chellA DabbAmAM jA. ahIM A sAheba besaze.'' ''mArI pAse pahelA varganI TikiTa che. huM baeNrisTara chuM. mAruM nAma ema. ke. gAMdhI !'' AtmavizrvAsapUrvaka gAMdhI kahe che. "tuM je ho te, DabbAmAMthI nIce Utara, nahIMtara sipAI heTho utAraze.'' amaladArano mijAja jAya che. "tamAreya je karavuM hoya te karo, huM mArI meLe ahIMthI nahIM kharuM.' makkamatApUrvaka gAMdhI kahe che. sipAI Avyo. mohanadAsano hAtha pakaDI dhakko mArI pleTaphaoNrma para pachADyo. sAmAna paNa nIce utArI mUkyo. Trena to ravAnA thaI gaI, paNa dharatI para paTakAyelA 'kulI'nA cittamAM vidrohanI vedanA siMcAtI rahI ane pelI pAghaDIe vAveluM krAntibIja poSAtuM cAlyuM. thoDA divaso gayA ane vaLI pAcho eka vadhu saMgharSa sAme AvI paDyo. sigarAmavALo jagajAhera prasaMga. A vakhate paNa aDaga makkamatA dAkhavI mAthuM UMcuM rAkhyuM. deza choDIne Avyo tyAre pArakI bhomamAM Dagale ne pagale AvI laDatonA paDakAra jhIlavA paDaze tevo to svapneya khyAla nahoto. paNa Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 mahAtmA gAMdhIjI satyapriyatAe hRdayanI bhIrutA khaMkherI nAkhI eka dRDhanizcayI manobaLa pedA karI ApyuM. pachI to aMkoDAmAM aMkoDA bhiDAvIne eka pachI eka ghaTanA bevaDAtI gaI ane AphrikAmAM vyApaka pramANamAM phelAyelA raMgadveSanA mahAroganA chAMTA mohanane paNa UDatA gayA. ahIM AphrikAmAM AvavAnuM thayuM hatuM to kamAvA mATe, mukaddamA aMge, vyaktigata jIvananI unnatisamRddhi mATe. ene bAju para mUkI daI A praznane upADI le te to kema bane? paNa bIjI bAju asatya sAMkhI levuM, anyAya sahI levo, jAtabhAIonAM apamAna joyAM karavAM... e to svabhAvamAM ja nahotuM. saccAInuM teja A yuvakanI AMkhomAM evuM jhaLahaLatuM ke khoTuM calAvI levAnI manovRtti mAthuM UMcake te pahelAM ja e pelI satyanI agnijhALamAM baLIjhaLI jAya ! enA sateja svamAne ATaluM to pArakhI lIdhuM hatuM ke svamAna jALavavA icchanAra hiMdIne mATe dakSiNa AphrikA yogya sthAna nathI. svamAnane bhAge ja ahIM paiso kamAI zakAya. evA paisAmAM ene potAne to kazo ja rasa nahoto. to zuM je kAma laIne AphrikA AvavAnuM thayuM hatuM te hemakhema patAvI daI svadeza pAchA pharavuM ?... A mukaddamo hAthamAM levAthI ghaDatara paNa sAruM thayuM. lavAdI nImIne jhaghaDo gharameLe patAvyo. sAcI vakIlAta thaI. baMne pakSo vaccenI tUTa sAMdhI, pariNAme dravya to khovAyuM nahIM ja, AtmA paNa khovAyo nahIM. balke AtmavizvAsa vadhyo. je mukaddamA mATe AphrikA javAnuM thayuM hatuM, tene lavAda dvArA patAvI asIlane sArI peThe saMtoSa ApI have pAchA karavAnI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satanI cAkhaDIe caDhANa 13. ghaDI AvI pahoMcI hatI. zeTha abadullAe vidAyagIrIno meLAvaDo goThavyo hato, te ja divase chApAmAM AvyuM ke tyAM vasatA hiMdIono dhArAsabhAmAM sabhyonI cUMTaNI karavA mATe mata ApavAno adhikAra pAcho laI levAmAM Avaze, evo kAyado AvI rahyo che. kartavya spaSTa hatuM ke AnI sAme laData ApavI joIe. paNa vyApAra-dhaMdhA-majUrImAM rokAyelA hiMdIo A bIDuM jhaDapI laI zake e zakya ja nahotuM. "tamArA kharcAnI jogavAI ame sau karI laIzuM'nI khAtarI ApI saue mohanadAsane A laData pUratA tyAM vadhu rokAI javA mAgaNI karI. ane laDavaiyo paDakAra jhIlI le che. ane khabareya nA paDe tema enuM sAmAjika jIvana zarU thaI jAya che. A laDatane pariNAme duniyAbharamAM vasatA bhAratIonuM ane khAsa karIne hiMdustAnanuM dhyAna A prazna paratve kheMcAyuM ane duniyA samakSa eka alapajhalapa nAma camakyuM - mohanadAsa karamacaMda gAMdhI. te vakhate to matAdhikAranA bila aMge sAruM kAma thayuM ane AphrikAmAM vasatA hiMdIonA pratinidhirUpe jANe mohanadAsa gAMdhI anivArya aMga thaI paDyo. tyAra pachI to laDato umerAtI ja gaI. jAhera kAryo mATe 'nAtAla InDiyana beMgresanI sthApanA thaI tyAra pachI giramITiyA para nakhAyelA karanA virodhamAM laData cAlI. briTiza sarakAra sAme "gAMdhI' avAranavAra athaDAto rahyo ane Ama ne Ama traNa varSa nIkaLI gayAM. sAmAjika kAryo sAthe AjIvikA mATe vakIlAta to kyAranI zarU karI dIdhI hatI, have vadhu rokAvAnuM jarUrI thaI paDyuM ka.mAM.-4 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 mahAtmA gAMdhIjI hatuM eTale kuTuMbane paNa bolAvI levuM paDe tema hatuM. te nimitte 1896mAM pharI eka vAra bhArata AvavAnuM thAya che. dakSiNa AphrikAmAM je kAMI jAhera kArya thayuM, tenA anusaMdhAnamAM keTalAka prazno UbhA thAya che, paraMtu je kAMI karavuM te satya cUkayA sivAya karavuM eTalI samajaNa pAkI thaI gaI che. bhAratamAM A praznanA anusaMdhAnamAM tatkAlIna aneka rASTrabhaktone maLavAnuM thAya che. sara phirojazA, lokamAnya TiLaka, gokhale vagere sau sAthe paricaya thayo. ''sara phirojazA to mane himAlaya jevA lAgyA, lokamAnya samudra ane gokhale gaMgA jevA lAgyA. himAlaya caDAya nahIM, samudramAM DUbavAno bhaya rahe, jyAre gaMgAnI to godamAM ramAya.'' gAMdhIjIe pote lakhyuM che. pUnA-madrAsamAM atyaMta uSmAbharyo AvakAra ane sahakAra maLyo. te vakhatanAM tamAma prakhyAta dainiko 'hiMdu', 'madrAsasTenDarDa', 'sTeTsamaeNna', 'iMglizamaeNna' vageree AphrikAnI A laDatane agrimatA ApI. bhAratamAM A badhuM raMdhAI rahyuM hatuM, teTalAmAM gAMdhIne DarabanathI tAra maLe che, 'pArlamenTa jAnevArImAM maLe che, jaladI pAchA pharo.'' A vakhate to kuTuMba sAthe javAnuM che. patnI ane bALakone sAva judI ja duniyAmAM laI javAnAM che. baeNrisTara gAMdhIne te vakhate jIvananI rItabhAta, sabhyatA, TApaTIpa vagerenA cokkasa khyAlo che ane have potAnA kuTuMbane e dhArAdhoraNa mujaba teo ghaDavA mATe kaTibaddha paNa thayA che. yuropiyano je bechabe rahe te Dhabe rahevAya to ja po paDe. paNa ekadama chalAMga to marAya nahIM eTale patnI mATe sADInI pArasI Dhaba nakkI thAya che, bALako Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satanI cAkhaDIe caDhANa 15 mATe koTapATalUna, bUTa-mojAM ! khAvA mATe charIkAMTA ane evuM evuM to ghaNuMbadhuM ! dariyAI pravAsa daramiyAna vAvAjhoDuM caDI AvavAthI tophAna thAya che, musApharonA jIva tALave toLAya che paNa e saumAM nirbhaya thaIne 'gAMdhI' phare che, sevA kare che, dostI bAMdhe che ane premanI gAMTha bAMdhe che. paNa kudaratanA A tophAnane nAnuM kahevaDAve tevuM eka moTuM tophAna AphrikAmAM UtaryA pachI AvakAravA sAme tatpara thaIne UbhuM hatuM. dAktarI tapAsanA bahAnA heThaLa sTImarone divasonA divaso sudhI baMdara para ja rokI rAkhavAmAM Ave che, te daramiyAna zaheramAM gAMdhInA punaragamana sAme gorAonI jaMgI sabhAo yojAya che. mi. gAMdhI sAthe AvatA sau hiMdIone pAchA kADhI mUkavA zeTha abadullA para sTImara pAchI laI javA mATe bhAre dabANo lavAya che, dhamakIo apAya che. sTImara paranA utAruo para paNa kaheNa Ave che, ""jo tame pAchA nahIM jAo to tamane dariyAmAM DubAvI devAmAM Avaze.'' chevaTe trevIsa dahADe sTImarane lAMgaravAnI paravAnagI maLI paNa gAMdhIne to cetavaNI ja maLI, ''gorAo tenI sAme khUba uzkerAyelA che ane teno jAna jokhamamAM che.'' polIsa suparinTenDenTa tene chAnAmAnA ghare laI javA kahevaDAve che. paNa gAMdhI ema cupacApa, chAnomAno kAyaranI jema nagaramAM dAkhala thaI jAya te to kema bane? kuTuMbIjanone rustamajI zeTha potAnI gADImAM laI gayA, paNa gAMdhI to mi. laoNTananI sAthe khulleAma sTImaramAMthI nIce Utaryo. jevA UtaryA tevI ja 'gAMdhI ! gAMdhI !'nA nAmanI bUmo paDI ane ghaDIbharamAM to Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mahAtmA gAMdhIjI ToLuM vadhavA mAMDyuM. sAthIe rikSA magAvI. paNa ToLAe rikSAvALAne dhamakI ApI nasADI mUkyo ane gAMdhIne sAva ekalo tAravI tenA para kAMkarA, saDelAM IMDAM pheMkAyA, pAghaDI uDADI devAmAM AvI, lAto zarU thaI. taMmara AvatAM hatAM, zvAsa khAvA koIka gharanI jALI pakaDI. tyAM tamAcAno varasAda zarU thayo. sAme humalo karatAM to e zIkhyo ja nahoto, je kAMI thAya te badhuM sahana ja karavAnuM hatuM. ToLuM sArI peThe uzkerAyeluM hatuM. eTalAmAM polIsanA vaDAnI strI, je gAMdhIne oLakhatI hatI te AvI caDI. polIsathANA parathI TukaDI paNa rakSaNa mATe AvI gaI ane rustamajIne tyAM gAMdhIne sahIsalAmata pahoMcADAyA. paNa ToLAe to rustamajInA ghara paNa gheryuM. "amane gAMdhI soMpI do'nI cIsothI AkAza gAjI UThyuM. mitranA makAnane, enA mAlasAmAnane ane kuTuMbIjanone bacAvI levAM hoya to e ghara choDI devuM anivArya thaI paDyuM. polIsa suparinTenDenTanI salAhasUcanA anusAra chevaTe lAcAra thaI chUpA veze ghara choDAyuM ane tatkALa to uzkerAyelA ToLAthI mukti meLavI. AvuM hatuM punarAgamananuM bhavya svAgata ! polIsa suparinTenDenTanI sahAnubhUti hatI eTale humalAkhoro para phariyAda mAMDI kAma calAvI zakAya tema hatuM. paNa gAMdhIne e maMjUra nahotuM. pariNAme hiMdI komanI pratiSThA vadhI, sAthosAtha gorAomAM bhaya paNa vadhyo. tyAra pachI to dhArAsabhAmAM be kAyadAo evA dAkhala thayA, jene kAraNe hiMdIonI hADamArI pAra vagaranI vadhI jAya tevuM hatuM. gAMdhInuM kAma paNa pAra vagaranuM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satanI cAkhaDIe caDhANa vadhI gayuM. paNa e laDyo. takarAra chevaTe vilAyata gaI ane eNe e kAyadA nAmaMjUra karAvyA. 'DagaluM bharyuM te nA haThavuM!' nA haThavuM!' jAhera sevA, aMgata vakIlAta uparAMta have to gRhajIvana paNa hatuM. bALakone keLavavAnI eka daSTi khIlI hatI, paNa hAthamAM samaya nahoto. kevaLa akSarajJAna nahIM, paNa svAtaMtrya, zista, sadAcAra ane saccAInA pATha bALakone bhaNAvavA hatA. sAdAI ane sevAbhAva to bALako mATe sahaja pATha banI gayA, kAraNa ke have gAMdhI pote dhIre dhIre sAdA, saMyamabharyA jIvana pratye kheMcAtA cAlyA hatA. atyAra sudhI patnI pratyenI vaphAdArI e satyavratanuM aMga banI kAma karatI hatI, have dhIre dhIre potAnI patnI sAthe paNa brahmacaryanA prayoga e satyanA prayoga banIne AvI rahyA hatA. aMtima saphaLatA to bhale 1906mAM maLI, paNa sonuM agniparIkSAmAM sArI peThe tapI vadhu zuddha thatuM cAlyuM. patnI taraphathI asaMmatino kazo prazna ja nahoto. brahmacaryanuM saMpUrNa pAlana eTale saumAM brahmadarzana. A vRttie patnImAM paNa mAtRtva ApyuM ane tyArathI kastUrabAI kastUrabA" banyAM. AphrikAmAM sthapAyelA phiniksa AzramamAM bA saunI sAthe gAMdhInAM paNa 'bA' banyAM. sAdAI, svAzraya, sevA A badhuM brahmacaryanI senA banIne ekamekanA hAthamAM hAtha parovI jIvanamAM nAcatuM gAtuM cAlI AvyuM. sAmAjika jIvanamAM paNa kevaLa laData nahIM, paNa saphAInA, sevAnA, yuddhamAM ghAyalonI malamapaTTI karI sAravAranA, lokazikSaNanA aneka prayogo thatA rahyA ane jANe satya-ahiMsAnI vidyApIThano eka vrata-snAtaka tejasaMpanna Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 mahAtmA gAMdhIjI thaIne jagata samakSa bahAra Avyo. A divaso daramiyAna AphrikAmAM vasatA hiMdIonI paristhitino tAga Avyo tenI sAthosAtha hiMda sAme UbhelA gulAmInA prazna aMgenI samajaNa paNa vadhu ne vadhu keLavAtI cAlI. eTaluM ja nahIM, dezanA svarAjyanA eka khaDA sainika banavAnuM ghaDatara paNa cAlyuM. dakSiNa AphrikAmAM nAnakaDuM ekama hovAne lIdhe dhAryuM kAma thAya, saphaLatA paNa maLe tema chatAMya svadharma have gAMdhIne svadeza pAchA pharavA hAkala karI rahyo hato. paNa AphrikAvAsI baMdhuo ema to kema choDa? jyAre jarUra paDe tyAre pAchA pharavuM' - e zarate mitro saMmati Ape che. vidAya veLAe loko premano sAgara vahevaDAve che. sonA-cAMdI ane hIrAnI bheTothI gAMdhIne navAje che. paNa A varSo daramiyAna gAMdhI kevaLa koruM rAjakAraNa nathI bhaNyo. ene to jIvanane ArapAra vadhatI tamAma kSitija sara karavAmAM rasa hato. sArvajanika kAma daramiyAna lokasevakane maLelI sogAdo vyaktigata lAbhArthe na rAkhatAM tenuM sAmAjika drasTa banAvI lokopayogI kAmamAM vAparavA e kastUrabA tathA kuTuMbIjanone samajAvI taiyAra kare che. A che satyadharmAnuM vedhaka darzana ! 3. kAMtino aruNodaya 1902mAM bhArata AvavAnuM thayuM, temAM keTalAMka pAyAnAM tathya samajavA maLyAM. eka to e ke jyAM sudhI bhArata pote gulAma che tyAM sudhI bIjA koI saMsthAnamAM vasatA hiMdIone bahu jhAjho nyAya na apAvI zake. bhArata AvyA te arasAmAM ja koMgresanuM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAMtino aruNodaya - 19 vArSika saMmelana hatuM, temAM dakSiNa AphrikA vizeno TharAva mAtra mAMDa pasAra karAvI zakyA. mAtra eTaluM AzvAsana laI zakyA ke je muddA upara mahAsabhAnI mahora paDI che, tenA para AkhA bhAratanI mahora che, paraMtu tethI vizeSa koInuM dhyAna kheMcI zakyA nahIM. paNa A gALA daramiyAna dAdAbhAI navarojI, phirojazA, rAnaDe, gokhale vagereno saMparka vadhyo. gokhale to temane kalakattA nivAsa daramiyAna potAne ghera ja rahevA laI AvyA hatA ane gAMdhInI rojerojanI jIvanacaryA joI tenA para vadhu ne vadhu mugdha thatA hatA. gAMdhIne aMgreja saltanata heThaLa rahetA hiMdIonI manaHsthitino paNa sAro tAga maLyo. temanA citta parano aMgrejIyatano prabhAva paNa eNe nANI lIdho. haMmezAM baMgALI dhotI, paheraNa, uparaNuM paheratA. rAjAmahArAjA vAisaraoNyanA darabAramAM strI jeTalA ThAThamATha sajIne jatA, temane javuM paDatuM. sAmAnya pozAkamAM jAya te guno kahevAya. kalakattA nivAsa daramiyAna mA kAlinA bhoga prasaMganA anusaMdhAnamAM hiMdu dharmanA khokhalApaNAno paNa paricaya thayo, khristI dharmamAM paNa UMDA UtaravAnuM thayuM. AphrikAnA vasavATa daramiyAna emanA khristI mitroe gAMdhIne paloTavA mATe sArI evI mathAmaNa paNa karI hatI, paNa A to vANiyo hato. tela joto, telanI dhAra joto. kazuM ekadama gajave ghAlI de tevo bhoLo nahoto. thoDo vakhata bhAratamAM trIjA varganI musApharI karI bhAratanI asaliyata paNa pichANI lIdhI. have mamamama mATe paNa kAMI karavAnuM hatuM. mitro, vaDIlonA AgrahathI muMbaImAM vakIlAta zarU karI. dakSiNa AphrikAnA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI asIlo dvArA paNa kAma maLI rahetuM ane dhaMdho kAMIka ThIka cAlavA lAgyo. "bairI-chokarAMno vicAra karavo joIe evuM vicArI vImAnI paoNlisI paNa lIdhI. A bAju gokhalenuM dhyAna paNa potAnA bhAvi vArasadAra tarapha hatuM ja. aThavADiyAmAM betraNa vakhata cembaramAM AvI khabara kADhI jatA. Ama, gADI pATA para caDavA karatI hatI, tyAM dakSiNa AphrikAthI tAra Ave che ke "pelA kAyadAonA anusaMdhAnamAM briTiza vaDo ahIM Ave che, te vakhate tamAre hAjara rahevuM joIe." vacanathI baMdhAyelA hatA. ahIM bAMdhelo mALo toDavAno hato, paNa gAMdhI to anizcitatAmAM ja jIvyo che. ene mATe nizcita hoya to kevaLa Izvara ! satyamaya Izvara ! A vakhate thoDA vadhu pitarAI kuTuMbIjanone sAthe laI jAya che. tyAM to laDAI ja laDavAnI hatI. vaLI pAchAM e ja apamAna, tiraskAra ane haDadhUta thatA rahevAnI ghaTanAonI paraMparA. paraMtu gAMdhI have A badhA mATe khAsso rIDho thaI gayo hato. bhAratavAsIonI mAnamaryAdA jaLavAya ane teo svamAnapUrvaka potAno roTalo raLI laI zake eTaluM karavA mATe eka varSa nahIM, ghaNuMbadhuM rahevuM paDe ane kevaLa AvAM ja kAma karavAM paDe tevA saMjogo UbhA thatA gayA. AphrikAmAM uparAchAparI laDato ApavI paDI, ekAkI yAtrAmAM sAthI tarIke kevaLa "Izvara' hato, eTale Izvara uparano bharoso vadhato ane vadhato ja cAlyo. jIvananI sAdAI paNa uttarottara vadhatI gaI ane dhIre dhIre azuddhio, vikAra dUra thatAM jaI jIvana nItaryA pANI samuM cokhkhuM banatuM cAlyuM. have bahoLA parivAramAM e Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAMtino aruNodaya 21 'gAMdhI' tarIke nahIM, paNa 'bhAI' tarIke saMbodhAtA. dhIre dhIre maganalAla, chaganalAla vagere gAMdhI-parivAra kamANI uparAMtanAM jAhera kAryonAM paNa sAthIdAra thaI jAya che. have 'gAMdhI'nuM ghara 'bhAI'nuM ghara thaI gayuM hatuM. jAtajAtanA loko tyAM rahetA. DarabanamAM paNa mahetAjIone gAMdhI sAthe ja rAkhatA, temAM koI hiMdu hoya, koI khristI hoya to koI vaLI habasI paNa hoya. AvA eka habasI mahetAjInA pezAbanI kUMDI sApha na karavA badala eka vAra kastUrabAne ghara bahAra hAMkI kADhavA paNa zrImAna taiyAra thaI gayA hatA. paNa dhIre dhIre satyanA prayogomAM pAchale bAraNethI ahiMsA kayAre pravezI gaI tenI koIne khabareya nA paDI ane uttarottara AgaLa vadhI. ahiMsA e satyanA sikkAnI bIjI bAju banI gaI. tyAMnI pravRttionA pracAra mATe potAnuM chApuM hoya te khUba jarUrI hatuM. eTale 'inDiyana opIniyana' pragaTa karavAnuM zarU karyuM. A koI vyaktigata dhaMdho nahoto, chatAMya gAMdhInI ghaNIkharI kamANI A chApuM khAI jatuM. dara aThavADiye emAM lakhavAnuM thatuM. eka paNa zabda vagara vicAryuM, vagara toLye khAto nahIM. A ja arasAmAM polAka nAmanA eka mitra pAsethI raskinanuM Unto This Last pustaka vAMcavA maLe che ane cittamAM jabaradasta jhaMjhAvAta UThe che ane emAMthI pariName che phinikasanI sthApanA. miyAM-bIbI ane bALakonA sImita parivAramAMthI bahAra nIkaLI have bRhada parivAra banAvyo che. e parivAramAM kevaLa lohInA saMbaMdhavALA svajano ja nahIM, bhinna bhinna dharmonA ma.gAM. -pa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 mahAtmA gAMdhIjI loko paNa rahetA hatA. eTalA ja mATe A sAmUhika sahajIvananA prayogane "Azrama' kahevAnuM paNa e TALatA hatA, rakhe ne kadAca koI ene hiMdu paryata sImita gaNI le. AzramanA nAmAbhidhAna aMge maganalAlane lakhelA 24-11-1909nA eka patramAM gAMdhIjI kahe che : ""phiniksanuM nAma phiniksa sivAya kaMI ja nahIM, e barobara jaNAya che. mAruM nAma to bhulAI jAya ema ja mAguM , mAruM kArya rahe ema icchuM chuM. je nAma bhulAya to ja kArya rahe. nAmo vagere hAla ApavAnI vyAdhimAM paNa paDavA jevuM nathI. ApaNe to akhatarA ajamAvIe chIe, tyAM nAma zuM? ane jyAre nAma apAya tyAre paNa ApaNe madhyastha zabda zodhavo paDaze ke jemAM hiMdu-musalamAna e savAla UThe ja nahIM. maTha athavA Azrama e khAsa hiMdune lagato ja zabda che eTale te vaparAya nahIM. phinikasa e anAyAsa maLelo sarasa zabda che. eka to aMgrejI, eTale je mulakamAM rahIe tenuM mAna thayuM. vaLI te taTastha. ane teno artha e che ke phinikasa karIne pakSI potAnI rAkhamAMthI ja pAchuM pedA thAya che eTale maratuM ja nathI, evI kathA che. je hetu phiniksanA che. te ApaNe badhA rAkha thaI jaIzuM topaNa maravAnA nathI ema ApaNe mAnIe chIe tethI phinikasa e ja nAma hAla to barAbara che.'' Ama, vaLI jIvananI eka navI dizA khUle che. 'inDiyana opIniyana'nA AkhA presane TaoNsTaoNya khetara para laI javAnuM hatuM. thoDA sAthIdAro paNa tyAM ja rahevA taiyAra thayA hatA. badhA to AphrikA AvelA te kAMI be paisA kamAI levA, gAMdhInI jema gAMThanuMya lUMTAvI devA keTalA taiyAra thAya ? paNa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMtino aruNodaya gAMdhI-parivAranA maganalAla-chaganalAla gAMdhI vagere taiyAra thAya che ane pachI to polAka paNa thoDA vakhata mATe sAmela thAya che. bhAratathI have to kuTuMba paNa AvI pahoMcyuM hatuM. harilAlamaNilAla uparAMta have trIjo dIkaro rAmadAsa paNa umerAyo hato. bALako sAthe gAMdhIjI mA thaIne rahetA. have to ghara 'Azrama' banyo hato eTale jIvananI navI rItarasamo zIkhavavAnI hatI. temanAM cAritra ghaDavA pUratuM je kAMI karavuM ghaTe te karavAmAM emaNe kazI UNapa rAkhI nahotI chatAMya emanAmAM je kAMI UNapo rahI gaI tene mATe javAbadAra to emaNe "ama daMpatI'ne ja gaNyAM che. sAdA, saMyamI jIvananA anusaMdhAnamAM khorAkanA pheraphAra paNa thatA rahyA. khorAkamAMthI mIThuM tema ja kaThoLa gayAM. dhIre dhIre dUdha paNa 1912mAM gayuM. kAcI magaphaLI, keLAM, khajUra, lIMbu ane jetUnanuM tela - A bA-bApuno sAmAnya khorAka thaI paDyo. A AzramathI dUra eka vADImAM TaoNsTaoNya phArma paNa banAvyuM. A baMne sthaLe bALakonI zArIrika, Atmika tema ja hRdayanI keLavaNI mATe prayatno thatA, kyAreka koInAthI kazI bhUla ke khalana thatuM to enuM prAyazcitta potAnA upara vahorI laI upavAso karyAnA prasaMgo paNa banyA. chevaTe AphrikAnA satyAgrahano aMta Avyo. 1914no samaya hato. have deza pAchA pharavAnuM hatuM, paraMtu gokhalenI IcchA mujaba emane iMglaMDa maLIne pachI bhArata pahoMcavAnuM hatuM, eTale julAI mAsamAM kastUrabA tathA kelanabaeNkanI sAthe IMglaDa javA nIkaLyA. rastAmAM ja paheluM vizvayuddha phATI nIkaLavAnAM eMdhANa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. mahAtmA gAMdhIjI dekhAvA lAgyAM. ahiMsA e kAyaronuM mAdhyama to che nahIM, saumAM ahiMsApUrvaka sAmano karavAnI trevaDa na Ave tyAM sudhI vIratAbharyA sAmanAno Azaro levo ja paDe, eTale yuddhane anumodana ApI sevAkArya saMbhALyuM. Ama dakSiNa AphrikAnA anekavidha prayogo karI cUkelo mohanadAsa gAMdhI svadeza pAcho pharI rahyo che. briTiza saltanata sAme mAthuM UMcakeluM eTale haju bhale jagatanI jIbhe nAma na caDI gayuM hoya, chatAMya jagatanA chApe to e caDI ja gayo che. lokadaSTie eka ahiMsaka yoddhA tarIke ja e vadhu mUlavAto rahyo che. jADI daSTie joIe to sArvajanika jIvanamAM gAMdhI eTale ahiMsaka pratikAranuM pratIka. "satyAgrahano janmadAtA. paNa gAMdhInuM ATaluM darzana ekAMgI darzana che. dakSiNa AphrikAnI sAmAjika pravRttio jhINavaTathI tapAsIzuM to temAM ja Akho gAMdhI jovA maLe che, ane temAM kevaLa anyAyano ahiMsaka pratikAra ke satyAgraha nathI. prajAjIvananuM ghaDatara karanArAM aneka vidhAyaka racanAtmaka kAryo AphrikAnI dharatI para paNa bIjarUpe vevAIne paDyAM che. AphrikAnI A bhUmi upara ja gAMdhIne raskinamAMthI kAyApalaTo karIne 'sarvodaya' ja che ane reMTiyAno zabda paNa guMjArava karato thaI jAya che. kALadharma mujaba e yugamAM gAMdhIne aMgreja saltanata sAme laDavuM e ja yugaprazna thaI paDyo eTale laDatanuM A pUraka pAsuM adhakacaruM, aNavikasyuM rahyuM. bAkI gAMdhIne Akho ne Akho AtmasAt karavo haze to anyAyanA ahiMsaka pratikAranI zaktino srota jaDaze racanAkAryomAM, e nirvivAda che. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. yugapuruSanuM avatAra-kArya 1915nA jAnyuArInI navamI tArIkha. bhAratanA muMbaInA epolo baMdara para gAMdhIjI ane kastUrabA Utare che. 5 varSanI DhaLatI uMmara che. mAthe pheMTo, keDe dhotiyuM ane paheraNa paheryA che. da. AphrikAnuM mahAparAkrama sAdhIne pUrvajIvananuM eka ujajavaLa prakaraNa pUruM karI gAMTha svarAjya prApti mATenuM eka moTuM baLa bAMdhI have to gokhalejInAM caraNomAM samAI jaI nizcita thaI dezane AjhAda karavAnA kAmamAM lAgI paDavAnI AkAMkSA haiye dhAraNa karIne AvyA che. paNa gAMdhInA jIvananuM sukAna kadI gAMdhIe hAtha nathI dharyuM to A vakhate paNa tevuM kyAMthI thAya? muMbaImAM baMnenuM hArdika svAgata thAya che. pAchA pharelA satyAgrahI gAMdhIjInA mAnamAM meLAvaDo paNa goThavAyo che. AMkhone AMjI nAkhe tevA bhapakA tathA dabadabApUrvaka yojAyelA A meLAvaDAmAM aMgarakhuM, dhotI tathA pheMTo paherelA gAMdhIjI gAmaDiyAnI jema nokhA tarI AvatA hatA. pahelA meLAvaDAmAM to aMgrejI bhASAnA varcasvane toDI gujarAtImAM javAba na ApI zakyA, paNa te ja divase goThavAyelA gujarAtI lokonA samAraMbhamAM to AgrahapUrvaka gujarAtImAM ja bolyA. gujarAtIne nAme e sabhAmAM mahamadaalI jhINA paNa hAjara hatA, jemaNe potAnuM TUMkuM ane mIThuM bhASaNa aMgrejImAM kareluM. lAMbI mudata sudhI gerahAjara rahelo dezabaMdhu svadeza pAcho pharIne tarata ja sudhArAo sUcavavA mAMDe te behUduM to lAge, paNa potAnA ja dezamAM potAnA ja bAMdhavo samakSa mAtRbhASA choDI parabhASAmAM 25 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI bolavuM te to temane tethIya vadhu behUduM lAgyuM.... muMbaInA te vakhatanA gavarnara laoNrDa viliMgDana sAthe paNa mulAkAta goThavAI gaI. gavarnare kahyuM, ''tamArI pAsethI huM eka vacana mAguM chuM. sarakArane lagatuM tamAre koI paNa pagaluM bharavuM hoya to prathama to pahelAM tame mane vAta karo ane maLI jAo ema huM IcchuM.' tyAre gAMdhI bolyA, "eka satyAgrahI tarIke mAre e niyama ja che ke jo koInI sAme kaMI pagaluM bharavuM hoya to prathama tenuM daSTibiMdu samajI levuM ne jyAM lagI tene anukULa thavAtuM hoya tyAM lagI anukULa thavuM. dakSiNa AphrikAmAM A niyamanuM meM haMmezAM pAlana karyuM che, ne ahIM paNa tema ja karavAno. A ja hatI gAMdhIjInI khUbI. koIneya anyAya na thAya te jovAnI khevanA ane sAmenI vyakti mATe bharapUra visvAsa. eka varSa sudhI bhAratadarzana karavAnI AjJA ApIne tathA gAMdhIne potAnA ja parivAramAM bheLavI daIne gokhalejI to pRthvI parathI vidAya thaI gayA. gAMdhIjI mATe A aNadhAya AghAta hato. eka varSa sudhI pagamAM joDA na paheravAnuM nakkI kare che. bhArata eTale muMbaI, kalakattA, dilhI nahIM, paNa bhAratanAM sAta lAkha gAmaDAM. ane bhAratabharano pravAsa, eTale prathama vargamAM besIne ArAmapUrvaka thayelI sahelagAha nahIM, paNa je gADImAM DabbA uparanA chApare paNa lokonI ThaTha beThI hoya tevI bhIDamAM trIjA varganI musApharI gAMdhIjIe kastUrabA sAthe karI. gADInI dhakkAmukkI, musApharonI gaMdakI, bhayaMkara garamI ane relave khAtAnI arAjakatA ! Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapuruSanuM avatAra-kArya 1915mAM haradvAramAM kuMbhameLo hato. mahAtmA munazIrAmajIne maLavAne nimitte tyAM paNa javAnuM thayuM. meLAmAM yathArtha lokadarzana thayuM. 17 lAkha loka bheLuM thayuM hatuM. koI ja phatavo nahIM, koI ja nimaMtraNa nahIM, nivedana nahIM, Ayojana nahIM ! svayaM preraNAthI loko nadInA pravAhanI jema Avye ja jatA hatA. sAdhuono to jANe rAphaDo ja phATyo hato. A badhAmAM bhoLI bhakti, bebAkaLApaNuM, caMcaLatA, kyAMka to daMbhapAkhaMDa paNa hatAM, paraMtu 17 lAkha loko pAkhaMDI nA hoI zake, koIka puNyanI preraNAthI ja takalIpha veThIne loka AvyA hoya. chatAMya tyAM je kAMI pApa cAlatuM hoya tenA prAyazcittarUpe gAMdhIjI ahIM be pratijJA le che. divasa daramiyAna pAMca vastuo uparAMta bhojanamAM kazuM na levuM tathA rAtribhojana choDI devuM. gAMdhIjI chevaTe upAsaka hatA lokAtmAnA. loka e ja eno aMtima ArAdhya devatA hato. teNe pote kahyuM che ke, ""mUMgA daridranArAyaNonA aMtaramAM vasatA prabhu sivAya bIjA Izvarane huM oLakhato nathI... ane huM e janatAnI sevA vATe ja paramezvarane satyarUpe ke satyane paramezvararUpe bhajuM chuM.'' tasubhara paNa loko UMcA UThe e ja enA jIvananI rAtadivasanI raTaNA hatI. lokonAM sukhaduHkha, pApa-puNya e saghaLAnI javAbadArImAM potAnI bhAgIdArI eNe mAnI lIdhI hatI - aMtaranA avAjane anusarIne. dhIre dhIre A ja rIte gAMdhI samAjapuruSa", "rASTrapuruSarUpe AkAra vadhArato gayo ane dhIre dhIre jIvyo toya samAjanA pApa-puNyanAM phaLa bhogavato ane maya to paNa samAjanAM ja pApa-puNyanA prAyazcitta rUpe. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 mahAtmA gAMdhIjI bhAratamAM kyAM vasavuM te nakkI karavAnuM AvyuM. have to hiMda AkhAnI vakIlAta karavAnI hatI. zraddhAnaMdajInI mAgaNI hatI ke haradvAra vasavuM, kalakattAnA mitro vaidyanAthadhAmanuM kahetA hatA, vatananA mitro to rAjakoTa mATe Agraha seve te svAbhAvika ja hatuM.... paNa gujarAtayAtrA daramiyAna amadAvAda javAnuM thayuM tyAre tyAMnA mitroe khUba AgrahapUrvaka amadAvAdane rASTravyApI pravRttionuM kendra banAvavA sUcavyuM. Azrama mATenI jamIna, makAna tathA anya kharca upADI levAnI paNa taiyArI batAvI. gAMdhIjInI paNa amadAvAda para najara TharI hatI temAM anya aneka kAraNo uparAMta eka kAraNa A paNa hatuM ke amadAvAda pUrve hAthavaNATanuM mathaka hatuM ane gAMdhIjInA cittamAM khAdI-vicAra e aMgrejo sAthenI laDAIno prAthamika moraco banI rahyo hato. ane Azrama zarU thayo. nAma nakkI thayuM - satyAgrahAzrama. A AphrikA nahotuM, bhArata hatuM. pahele ja koLiye kAMkaro banI AbhaDacheTa'no prazna Avyo. paNa gAMdhIjI ema namatuM zenA jo khe? eka aMtyaja kuTuMbane AzramamAM sAmela karavA AzramamAMthI bIjA aneka sAthIdAro sAthe sagAM bahenane paNa vidAya ApavI paDI, loko taraphathI maLatI madada para paNa avaLI asara paDI.... paNa badhAM aMtarAyo, vidgo, kaSTo e satyanA prayogo'nuM khAtara banI jatAM hatAM. bApuno Azramaprayoga e paNa eka mahattvanuM pradAna che. tyAre to e hajI gAMdhIjI' che, 'mahAtmA'nuM biruda maLyuM nathI. dezamAM jude jude sthaLe relagADImAM pahoMcavAnuM che. musApharI ekalI ja karavAnI rahetI eTale jAtajAtanA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapuruSanuM avatAra-kArya 29 anubhavomAMthI pasAra thavuM paDatuM. sarakAranA jAsUsa khAtAne paNa have A mANasathI cetavA jevuM lAgyuM hatuM eTale sAdA kapaDAMmAM koI ne koI jAsUsa emano pIcho karato ja raheto. paNa gAMdhIjInI kAryazailImAM kyAM kazI guptatA hatI ? kyAM kazuM saMtADavA jevuM paNa hatuM? khullaMkhullI, cokhIcaTa vAto karavI e ja enI rIta hatI. lakhanaumAM koMgresa mahAsabhAnuM adhivezana bharAvAnuM che. gAMdhIjI paNa tyAM pahoMce che. saradAra paTela, paM. motIlAla, maulAnA AjhAda, kRpAlAnI, jhINAM vagerenAM tIkhA tamatamatAM ane jozIlAM bhASaNo thAya che, paNa gAMdhIjI to bhArata pharIne AvyA che. sAcuM bhArata kyAM vase che ane kevI hADamArI bhogave che teno temaNe pratyakSa anubhava lIdho che eTale e kahe cheH ''bhAratane sAcuM svarAjya apAvavuM haze to A dezanAM sAta lAkha gAmaDAM khUMdavAM paDaze. kheDUtonI sAthe khetaramAM parasevo pADI temanAM sukhaduHkha samajavAM paDaze. moTAM moTAM mahAnagaromAM pharatA rahI kevaLa bhASaNabAjIthI svarAjya nahIM Ave.'' koMgresanA khullA adhivezanamAM gAMdhIjIe A paDakAra karyo tyArathI bihArano eka kheDUta temane maLavA mathI rahyo che. e kheDUta che rAjakumAra zukala. caMpAraNano vatanI. caMpAraNa eTale rAjA janakanI bhUmi. tyAMnA AMbA vakhaNAya, teTalI ja vakhaNAya tyAMnI gaLI. khetaromAM gaLInuM vAvetara thAya, sAthosAtha kheDUtonAM hADa-cAma paNa gaLAya, kAraNa ke vIsa kaThA (guMThA) jamInamAM traNa kaThThA jamIna paranuM vAvetara jamInanA mAlikane ApI devuM paDatuM. e mAliko moTe bhAge aMgreja ma. gAM. - 6 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI loko. gAmaDAMnA hajAro-lAkho garIbo pAse bIjo koI dhaMdho nahIM. milanuM kApaDa AvI javAne lIdhe kAMtaNa-vaNATanA dhaMdhA paNa tUTI paDelA. zukalajI barAbara gAMdhIjInI pAchaLa paDI gayA ane chevaTe emane caMpAraNa laI ja gayA. potAnI khAsa koI vaga nahIM, gAMdhIjIne paNa sArI peThe agavaDo bhogavavI paDe che. bhUmimAlikonA maMtrIone maLyA to sAphasApha jAkAro maLyo ke "tame paradezI gaNAo. amArI ane kheDUto vacce AvavAnI kazI ja jarUra nathI.'' sarakArI kamizanare to dhamakI ApI pravAsa tyAMthI ja pUro karI pAchA javAnuM kahyuM. paraMtu te daramiyAna bihAranA agragaNya netA vrajakizorabAbu ane rAjendrabAbu gAMdhIjI sAthe joDAI jAya che ane bihAramAM svAtaMtrya-saMgrAmanuM eka anokhuM prakaraNa zarU thAya che. jyAM jyAM gAMdhIjI jatA tyAM lokonI hakaDeThaThTha jAmatI. soya mUkavA jeTalI jamIna paNa khAlI na dekhAtI. gAmegAma khabara pahoMcI gayA hatA ke koI garIbono belI AvI pahoMcyo che. pahele ja divase hajI hAthI para besIne najIkanA gAme jaI rahyA hatA, tyAM sarakAra taraphathI noTisa maLI ke "caMpAraNa choDo." tarata ja vaLato javAba lakhI Apyo ke " "huM A dezano vArI chuM. huM game tyAM harIpharI zakuM, mATe huM caMpAraNa choDIza nahIM. mAro koI guno hoya to jaNAvo.' ghaDIbharamAM to vAta badhe phelAI gaI ane gAMdhIjI jyAM jAya tyAM pAchaLa ToLAM ne ToLa. A mANasa virodha to karato hato, paNa enA virodhamAM kyAMya dhRSTatA, tochaDAI ke avinaya nahoto, eno virodha paNa vivekI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapuruSanuM avatAra-kArya 31 virodha hato, eTale sarakArI amaladAro paNa emanA vyaktitvathI aMjAI jatA. sAva himAlayanI taLeTImAM nepALanI najIka Avelo A caMpAraNa pradeza. mohanadAsa gAMdhIne ahIM koNa oLakhe? ahIM koI mahAsabhAne paNa oLakhatuM nahotuM. vrajakizorabAbu ke rAjendrabAbu paNa ahIM eTalA ja parAyA hatA. ahIM kAma karavAnuM hatuM to kevaLa bhagavAnanA nAme. ane gAMdhIne to enA prabhunA nAmano ja moTo sadhiyAro hato. dakSiNa AphrikAmAM nAnakaDI prayogazALAmAM thayelA prayogo have moTA kSetramAM ajamAvavAnA hatA. caMpAraNanI adAlatamAM mukaddamo cAlavAno che. vAyuvege vAta phelAI gaI che. paTaNA, muMbaI, dilhI, kalakattAnA patrakAro adAlatamAM hAjara thaI gayA che. sarakArI vakIla, mejisTreTanI mUMjhavaNano koI pAra nathI. gAMdhIne pakaDyA to che, paNa kayA gunAsara ? jagatane jaNAvavuM muzkela che. ane A mANasa evo che eTale duniyAne khabara to paDe ja. eTale sunAvaNI mokUpha rAkhavAnI vAta Ave che, paNa tyAM ja gAMdhI potAnuM nivedana rajU kare che, ""sarakAranI muzkelI huM samajuM chuM, kAyadAne mAre paNa mAna ApavuM joIe, paNa tethI jemane mATe huM ahIM sudhI pahoMcyo chuM temanA pratyenA mArA kartavyamAM AghAta pahoMce eTale huM caMpAraNa choDI zakuM tema nathI. mATe hukamanA anAdaranI je kAMI sajA thAya te huM sahI levA taiyAra chuM, kAraNa ke mAruM aMtara A kAyadAthI paNa vadhAre moTo evo eka kAyado svIkAre che. mATe mane je sajA karavI hoya te jAhera karo.' Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 mahAtmA gAMdhIjI. kesanI sunAvaNI to na ja thaI, paNa pAchaLathI sajA sAMbhaLavA javAnI mudata AvIne UbhI rahe te pahelAM to gavarnarasAhebano uparathI hukama AvI gayo ke kesa pAcho kheMcI lo ane mi. gAMdhIne emanI tapAsamAM je kAMI madada joIe te karo. A badhI hilacAlathI jamInanA mAliko ciDAya, gabharAya te svAbhAvika che ane emanA roSano bhoga chevaTe to rAMkaDI raiyata ja bane ! gAMdhIjI lokonI nADa pArakhatA hatA eTale patrakArone emaNe dUra ja rAkhyA. chatAMya AkhA bhAratamAM vAta to phelAI ja gaI ! bhAratane gAMdhI taraphathI maLelo savinaya kAnUnabhaMga tathA satyAgrahano A prathama pATha ! caMpAraNa gayA hatA anyAya-nivAraNa mATe, paNa joyuM ke bihAra eTale narI garIbAI, narI achata, naryuM ajJAna ! ane gAMdhInuM kAma kadI ekAMgI to hatuM ja nahIM! AphrikAmAMya prazna hato matAdhikArano, paNa jAjarU-saphAIthI mAMDIne raktapittiyAMnA ghA dhovAnuM kAma eNe karyuM ane sAthIdAro pAse karAvyuM. ahIM paNa eNe potAnI senA bolAvI. naraharibhAI ane mahAdevabhAI to AvyA ja, paNa temanAM patnI maNibahena ane durgAbahena paNa AvyAM. pazcimanAM paMkhI pUrvamAM bhUlAM paDyAM. gAmegAma zALA ! bALakone navaDAvavA-dhovaDAvavAM ane sArA saMskAra sIMcatAM sIMcatAM je "va ' zikhavADAya te zIkhavavA. A ja pradezanI vAta che. kastUrabA to A yajJamAM patinI sAthe hoya ja ne ! "bhItiharavA' nAmanA nAnakaDA gAmanI bahenonAM kapaDAM behada gaMdAM ! dhULadhoyAM ! mULa raMga ja parakhAya nA ! gAMdhIjIe bAne kahyuM, "tuM emane kapaDAM dhovAnuM to Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapuruSanuM avatAra-kArya 33 samajAva.'' bAe baheno pAse vAta mUkI. eka bahena bAne potAnI jhUMpaDImAM laI gaI. kahe, "juo, amArI A jhUMpaDImAM che koI kabATa-peTI ke khokhuM ! A zarIra upara vIMTALela che te ja eka lUgaDuM che mArI pAse ! kaho ene huM kema dhouM ? mahAtmAjIne kaho ke te amane kapaDAM apAve to huM roja nahAvA ane kapaDAM badalavA taiyAra thaIza !'' 'mahAtmA'ne kAne vAta naMkhAya che ane pratyeka bhAratavAsI pAse kapaDAM to jyAre pahoMcADAya tyAre kharAM, paNa enA mAthAno pheMTo ane vaLI khabhAnuM uparaNuM, zarIra uparanuM kasadAra paheraNa ane keDa uparanuM lAMbuM dhotiyuM.... A badhuM sarI paDe che. sApa kAMcaLI utAre tema badhuM ja kharI paDe che ane kamare vIMTAya che eka potaDI, je joIne laMDanano carcila bolI UThelo, 'bhAratano ardhanagna phakIra !' ' lokahRdaya paNa saMtahRdayanI AtmIyatAne pArakhI jAya che ane bhAvanAbhInuM bihAra mohanadAsa karamacaMda gAMdhIne biruda Ape che - 'mahAtmA gAMdhI'! mathavuM to khUba paDe che, paNa chevaTe satya jIte che. sara eDavarDa geITanA kuzaLatAbharyA saMniSTha prayAsone lIdhe chevaTe tInakaThiyAno kAyado tUTe che ane e sAthe nIlavara rAjyano aMta Ave che. caMpAraNanI raiyatanA caherA upara AtmavizvAsanuM eka anokhuM teja phelAya che ane temanA haiyA upara besI gayelo gaLIno amITa DAgha bhUMsAya che 'mahAtmA'nA pratApe ! ---------------- caMpAraNano satyAgraha gAMdhIjInA bhAratanA kAryanuM suMdara mathALuM bAMdhI Ape che. gAMdhIjInA manamAM to satyAgrahanI sAthe Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 mahAtmA gAMdhIjI abhinnapaNe joDAyelAM racanAtmaka kAryane paNa nizcita rUparekhA ApavAnuM cAlI rahyuM hatuM, paraMtu deza gAMdhIjIne eka ThAme sthira thavA de evI paristhiti ja nahotI. Thera Thera anyAya pratikAranA muddA potAnAM mAthAM UMcakI rahyA hatA ane vahAre dhAvA gAMdhIjIne bolAvI rahyA hatA. AjhAda thavA mATenI pahelI zarata hatI ke dezavAsIo susajaja thAya - anyAya sAme laDavA. gAMdhI-senAnI laDAInAM hathiyAra hatAM - satya ane ahiMsA. cAre taraphathI 'gAMdhI'nA nAmanA pukAro thayA. 5. satyAgraha - ahiMsAnuM zastra anyAyanI sAme laDavA tathA potAne lAgatA satyane anusaravA gAMdhIjIe AphrikAmAM je kAryapaddhati apanAvI hatI tene kAMIka nAma ApavAnI jarUra tyAM ja lAgI hatI. gAMdhIjInA jIvananI ja A khUbI che. pahelAM kRti janme che ane pachI enuM nAma paDAya che, bALakanA janmanI jema sto ! kRti jyAre AkAra pakaDe che tyAre tenuM koI zAstra nathI, Ayojana nathI, pUrvavicAraNA nathI. che kevaLa aMtaHskuraNA. aMdarathI avAja Ave che ane gAMdhI ene anusare che. zarUzarUmAM AphrikAnI gAMdhI-kArya-praNAlIne sau Passive Resistance nAme oLakhavA lAge che, paNa gorAonI sabhAmAM A paddhatine nabaLAnA hathiyAra tarIke khapAvavAmAM Ave che. vaLI temAM dveSa ane hiMsA paNa hoI zake tevI saMbhAvanA dekhADavAmAM Ave che, tyAre gAMdhIjIne lAge che ke Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyAgraha - ahiMsAnuM zastra 35 mArI laDatamAM nathI nabaLAI, nathI TreSa, nathI hiMsA ! babbe A paddhatimAM to hRdaya sAmenI vyakti mATe premathI chalakAtuM hoya, to ja ene nyAya maLe, yaza maLe. sthULa hiMsAno to prazna ja nahIM, sAmAvALAnuM lezamAtra ahita na thAya tenI saMpUrNa kALajI e A paddhatinuM anivArya aMga hatuM. A badhI bAbato koI eka zabda iMgita kare tevI zodha cAlu hatI. kazuM jaDatuM nathI eTale chevaTe "InDiyana opIniyana'nA vAcako samakSa InAma jAhera karI sUcano maMgAve che. maganalAla gAMdhI A harIphAI jIte che ane zabda Ape che: sadAgraha, sat + AgrahanI saMdhi. gAMdhIjI Ane ja thoDuM sudhArIne 'satyAgraha' zabda apanAve che. jeke gAMdhIjInI je paddhati che teno pUrNa Azaya 'satyAgraha' zabdamAM pragaTa thato nathI. svarAjya pachI Thera Thera thatA rahelA satyAgrahomAM to kevaLa Agraha ja dekhAya che, satyane to temAM dIvo laI zodhavA javuM paDe tema hoya che. kevaLa satya ja satyano Agraha kare eTalI anAgrahavRtti satyAgrahIomAM dekhAtI nathI. pariNAme gAMdhIjInA nAme caDelo "satyAgraha' e Aje jANe saMzodhanano viSaya thaI paDyo che. dakSiNa AphrikAmAM ajamAvAyeluM satyAgrahanuM A sAdhana bhAratanI AjhAdInI laDAInuM mahattvanuM sAdhana banI jAya che. . caMpAraNano satyAgraha hajI aDadhe raste hato, tyAM amadAvAdamAM milamajUrono prazna Ubho thAya che, jemAM anasUyAbahena potAnA sagA bhAI sAme satyAgrahano jhaMDo laIne UbhAM rahe che. A satyAgrahamAM eka tabakke mahAtmAjIne traNa divasanA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI upavAsa paNa karavA paDe che, paraMtu chevaTe satyano vijaya thAya che. Ane anusarato AvI paDe che kheDAno satyAgraha, jenA pariNAme navA navA sevako sAMpaDe che ane jIvananA navA ja pATha teo bhaNe che. vinaya e satyAgrahano kaThaNamAM kaThaNa aMza che. vinaya eTale bApunA zabdomAM ''virodhI pratye paNa manamAM Adara, saraLa bhAva, tenA hitanI icchA ane tadanusAra vartana !'' ~~~ paNa juvAniyAone to joza joIe ane joza to tyAre Ave jyAre virodhIne nIcA pADavAnuM hoya ! mAnavamAtranI A nabaLI manovRttimAMthI chUTavuM e kAMI sahelI bAbata nahotI. paNa gAMdhIjInI A zALAnA sau navA nizALiyA banIne jIvanaghaDataranA pAyAnA pATha zIkhavA mAMDyA. jIvana paNa ghaDAya, deza paNa ghaDAya ane virodhI videzI sattA paNa ghaDAya. AvI anokhI sAmagrIne peTamAM saMgharIne A satyAgrahapaddhati UtarI AvI hatI. A laDatano aMta to pUrNa samAdhAna kare tevo na Avyo, paNa AthI gujarAtanA prajAjIvanamAM navuM teja AvyuM, navo utsAha reDAyo. AtmazaktinuM saune bhAna thayuM. ane pachI to bhAratabhUmi para satyAgrahonI paraMparA UtarI. 'kALA kAyadA'ne nAme jANItA thayelA raoNleTa eNkTano virodha, bAraDolIno satyAgraha, dAMDIno namaka-satyAgraha, vAyakamano vyaktigata satyAgraha badhAnI vigatomAM javuM azakaya che, paNa gAMdhIjInA jIvananI ekeeka kSaNa eTale bhAratanA jAhera jIvananI zALAno jANe ekeka varga banI gayelo. ghaNI ajANI kSitijo kholI ApI A manuSye. kAzmIrathI mAMDI 36 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyAgraha - ahiMsAnuM zastra kanyAkumArI sudhI ane AsAmathI mAMDI dvArakA sudhI satyAgrahanI havA phelAI cUkI hatI. khUbI e hatI ke je kSaNe lAgyuM ke laDatamAM satya cakAI rahyuM che, te ja kSaNe apamAnanI darakAra karyA sivAya A mANase potAnA satyAgrahane pAcho kheMcI lIdho ane potAnI bhUlane "pahADa jevaDI bhUla' tarIke svIkArI levAmAM pAchI pAnI nA karI. e khullA mananA satyazodhaka hatA. je kSaNe je satya samajAtuM tene amalamAM mUkavuM e ja hato emano jIvanadharma. sarakAra paNa have cetI gaI che. enI damananItino dora vadhAre Akaro banato jAya che. bhArata jeTalA vizALa dezanI badhI ja gatividhine potAnA kahyAmAM rAkhI zake teTalo samaya paNa gAMdhIjIne maLyo nathI. eTale kyAMka hiMsA thAya che, kyAMka satya haNAya che ane sarakAra khuzI thAya che ke cAlo, gAMdhIne mAravA eka maheNuM to maLyuM ! raoNleTa eNkaTanA virodha daramiyAna AkhA bhAratamAM haDatALa paDe che, sarakAra taraphathI damana thAya che tyAre sarakAra zodhe che ke damananA virodhamAMya koI thoDIghaNI hiMsAno Azaro le che ke nahIM ? loko svabhAve zAMtipriya che, e vAta gAMdhI sAbita karavA mAge che. paNa haMmezAM dhAryuM thatuM nathI. kAyadAno savinayabhaMga e ja mANasa karI zake je anya kAyadAone vinayapUrvaka svecchAe mAna Apato hoya. lokonA pakSe eka nAnakaDI bhUla ane sarakAra pUrI senA sAthe enA para tUTI paDe. paMjAbamAM A nItinuM pAzavI svarUpe pragaTa thayuM. lazkarI sipAIoe "mArzala laoN' jAhera karI nirdoSa lokone kIDAnI jema peTe calAvyA ane jaliyAMvAlA bAganI nRzaMsa ma.gAM. - 7 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 mahAtmA gAMdhIjI hatyA e to aMgrejonA ItihAsanI kadI na bhUMsAya tevI kAyamanI kALI TIlI banI gaI. hajAro niHzastra strI-puruSo para kazI ja pUrvasUcanA ke nAsI chUTavAnI cetavaNI ApyA sivAya janarala DAyare goLIonI je mRtyuvarSA karI te to briTiza sattAdhArIo mATe paNa asahya thaI paDyuM. daza miniTa sudhI ekadhArI cAlelI seMkaDo baMdUke e bAgamAM hAjara tevA seMkaDo lokonA prANa lIdhA. paNa gAMdhIjI mATe to jIvavuM AkaruM thaI paDe tevI A paristhiti hatI. "mArA zabda para loko potAnA jIvanane jokhamamAM mUke che, huM emane geraraste to dorato nathI ne ?'' - paMjAbamAM reDAyelA lohInuM buMdebuMda jANe gAMdhInA romeromamAMthI TapakI rahyuM che. asahya che manovedanA ! e paMjAba javA taraphaDe che, paNa sarakAra taraphathI paravAnagI nathI maLatI. paMjAbanI nAdirazAhInA samAcAra rojeroja AvatA jAya che, paMjAbanA keTalAka loko paNa gAMdhIjI para uzkerAyA che. rojeroja dhamakInA patro paNa maLe che. chevaTe paMjAba jAya che ane tapasvInuM tapa zItaLa dhArAnuM kAma kare che. paMjAbanA nirdoSa nAgarikonuM reDAyeluM lohI deza AkhAne beTho karI devA khAtaranuM kAma kare che. briTiza rAjyano Thera Thera virodha thAya che. aMgrejI paNa thoDA sAvadhAna thaI jAya che. dhIre dhIre vAtAvaraNa jora pakaDatuM jAya che. lokamAnya TiLaka, cittaraMjana dAsa, lAlA lAjapatarAya, 5. mAlaviyAjI, paM. motIlAlajI, maulAnA zaukataalIne paNa have gAMdhIjInI zakitano upayoga koMgresane thAya tevuM karavAmAM rasa hato. 1920mAM svarAjya mATe samagra dezanI "asahakAranI laData' Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyAgraha - ahiMsAnuM zaru 39 jAhera thAya te mATe koMgresanuM saMmelana paNa bolAvAyuM. "ahiMsaka laData' zabda to e lokone khUba dUrano lAgyo eTale chevaTe 'zAMtimaya ane vAjabI sAdhano dvArA asahakAranI laData calAvavAnuM nakkI thAya che. hiMdu-muslima ekatA, aspRzyatAnivAraNa, rASTrIya keLavaNI tathA khAdInA kAryakramone paNa mahAsabhAe mukhya kAryakrama tarIke jAhera karyA. paraMtu have TiLaka, dezabaMdhu vagere vaDIla gurujano eka pachI eka vidAya le che ane svarAjya AMdolananA mukhya sUtradhAra tarIke takhtA upara gAMdhIjI praveze che. eTalAmAM ja samAcAra Ave che ke iMglaMDano pATavIkuMvara hiMdanI mulAkAte Ave che. loko emanI sabhAno sadaMtara bahiSkAra kare che, eTaluM ja nahIM te ja samaye paradezI milanA kApaDanI hoLI saLagAvI svadezI AMdolana jAhera kare che. briTizaro mATe A moTo phaTako hato. paraMtu A ja vakhate amadAvAdamAM hullaDa phATI nIkaLe che, jemaNe kuMvaranuM .svAgata karyuM, temane mAra paDyo. gAMdhIjI temane samajAvatA hatA, te ja vakhate eka saraghasa upara polIse goLIbAra karyo eTale to cAre tarapha ho hA macI gaI ane Thera Thera hullaDo phATI nIkaLyAM.... chevaTe bApune upavAsa karavA paDe che, tyAre ja uzkerAyelAM ToLAM zAMta thAya che. paradezI mAlanA bahiSkAranuM AMdolana Thera Thera cAlyuM. badhA moTA netAone jelanA saLiyA pAchaLa dhakelI devAya che. pAchaLathI gAMdhIjIne paNa cha varSanI jela thAya che. A vakhate paNa teo yaravaDA jelanA mahemAna bane che. khAdI, harijana sevAnAM kAryo paNa Thera Thera upADAya che. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 mahAtmA gAMdhIjI aspRzyatAnA prazna para trAvaNakoramAM satyAgraha thAya che. bAraDolI tathA dAMDIno namaka-satyAgraha paNa thAya che. pariNAme vaLI pAchI ATha mahinAnI sajA thAya che. chUTe che tyAre iMglaMDanI goLamejI pariSadamAM kAMIka samAdhAna para AvavAnI vATAghATo karavA gAMdhIjIne nimaMtraNa maLe che. gAMdhIjI to potAnI potaDImAM ja laMDana pahoMce che, e joI carcila emane "bhAratano ardhanagna phakIra' kahI mulAkAta ApavAnI nA pADI de che. e pariSadamAM gAMdhIjI spaSTa chatAM vinayI zabdomAM kahe che ke, ''aMgrejo hiMdane iMglaMDanA jevo ja svataMtra gaNe ane potAnA sarakhA gaNAtA dezo sAthe jevo vyavahAra kare che tevo ja hiMda sAthe kare. huM svarAjyanI mAgaNI karuM chuM, kAraNa ke te vinA hiMdustAnanA garIbono uddhAra thavAno nathI evI mane khAtarI thaI gaI che.'' vATAghATo niSphaLa jAya che. deza pAchA phare che to paMDita javAharalAla, saradAra, bAdazAhakhAM jevA tamAma lokapriya netAo uparAMta dezabharamAM nevuM hajAra jeTalA lokone jelamAM pUravAmAM AvyA hatA. gAMdhIjInI paNa dharapakaDa thAya che. 1940nI sAla sudhI AvA aneka satyAgraho ane jela bharAyAnA kAryakramo cAle che. 1940nA vyaktigata satyAgrahamAM prathama satyAgrahI tarIke vinobAjIne pasaMda kare che ane pachI hajAro loko te satyAgrahamAM joDAya che. te daramiyAna iMgleMDa ane jarmanI vacce laDAI saLagI UThe che. aMgrejo netAonI saMmati lIdhA vagara ApaNA dezano mAla tathA sipAIone yuddhakSetra para mokalI Ape che. gAMdhIjI hiTalara para Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyAgraha ahiMsAnuM zastra 41 patra paNa lakhe che ke tame paNa amArI jema ahiMsaka rIte laDo. paraMtu vAisaraoNye A patra hiTalara sudhI pahoMcavA na dIdho. khabara nathI ke e pahoMcyo hota to eno hRdayapalaTo thayo hota ke nahIM. paNa yuddhamAM bhAgIdArI na noMdhAvavA badala aMgreja sattA ciDAyelI hatI. bhAratanA bhoge A laDAI pUrajozamAM cAlatI hatI tyAM jApAne amerikA ane tyAra pachI raMgUna para humalA karyAnA samAcAra AvyA. ApaNA dezane aMgrejo AjhAda na kare to mahAyuddhamAM aMgrejone madada na karavAno gAMdhIjIno nirNaya hato, paNa joyuM ke mahAyuddhanA bhaDakA hiMdano sarvanAza karI rahyA hatA. AthI asahakAranA AMdolana pachI 1942mAM gAMdhIjI chevaTe aMgrejone 'hiMda choDo'nuM AvAhana Ape che ane samagra bhAratamAM eno joradAra aNadhAryo pratyuttara maLe che. 'hiMda choDo' AMdolana daramiyAna dezamAM sArI peThe hiMsaka pravRttio paNa thAya che. relanA pATA ukhADavAmAM AvyA, TeliphonanA tAra kApavAmAM AvyA, khUnakharAbI paNa sArI peThe thaI. bhUgarbha-pravRttio paNa thaI. gAMdhIjI sahita sau agragaNya netAo to jelamAM pahelethI ja dhakelAI gayA hatA. paristhiti koNa saMbhALe ? sarakAre to badhAM tophAnono Topalo gAMdhI para DhoLyo. gAMdhIjIe keTalAka netAone choDavAnI vAta mUkI paNa sarakAre te na svIkArI, pariNAme 21 divasanA upavAsa karI AvI paDyA ! A vakhate gAMdhIjI yaravaDA jelamAM hatA. '42nA 'hiMda choDo' AMdolanamAM thayelAM hiMsaka tophAnothI bApu jANe saLagatI citA upara besI gayA hatA, to bIjI bAju laMDananI mahAsattA paNa bhAratano jAgelo lokajuvALa joI - Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 mahAtmA gAMdhIjI aMdarathI thoDI samasamI gaI hatI. ene thayuM ke have sattAnA hastAMtaranI vAta kahevI ja paDaze, pachI bhale amala thoDo vahelo moDo thAya. 6. prabhutAne ucheratuM jelajIvana bhAratamAtAnA sapUto mATe "jela' e koI viziSTa sthAna lAge che. bhAratano lADakavAyo kRSNa janme che ja jelamAM, bhAratanA mahAyogI zrI aravindane kRSNasAkSAtkAra thAya che jelamAM, vinobAjInAM gItA uparanAM uttama pravacanonuM janmasthAna paNa che jela ! koNa jANe A jelanuM havAmAna ja kAMIka evuM anokhuM ane AkarSaka haze te yuge yuge so TacanA sonA jevA mANasone kheMcI laI suvarNacuMbaka siddha thatI haze ! bApunA jIvanamAM to jelanivAsa e jANe jIvananuM abhinna aMga banIne Ave che. hajI to jAhera jIvanamAM pA pA pagalI thaI che tyAM dakSiNa AphrikAmAM puraskAra maLe che A jelajIvanano. tyAre to hajI nathI banyA mahAtmA ke nathI banyA gAMdhIjI. haju to che mAtra mohanadAsa karamacaMda gAMdhI. AphrikAnA sattAdhArIo mATe to kevaLa 'kulI', mAtra 'sAmI'. vAha re ! kevuM majAnuM svAgata ! sau pahelAM vajana lIdhuM, AMgaLAMnI chApa lIdhI ane pachI zarIra paranAM tamAma kapaDAM UtarAvyAM. pachI bheTamAM maLyo jelano pozAka. kALuM pATalUna, khamIsa, jAkITa, TopI ane vaLI mojAM. kapaDAM upara "N' eTale ke Native(kALA loko)nI chApa mArI ApI. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhutAne ucheratuM jelajIvana pezAba-saMDAsa-snAna badhuM samUhamAM, jAheramAM ja karavAnuM ! sUvA mATe traNa iMcanA pAyAvALA pATiyAnI pathArI, jaNa dITha be kAmaLI ane eka nAnuM ozIkuM. jamavAmAM savAre bAra ausa makAInA ATAnI rAba khAMDa-ghI vagaranuM. bapore cAra ausa bhAta ne eka ausa ghI, sAMje bAra ausa rAba ane mIThuM. sajAmAM majUrI paNa hatI. khodavAnuM kAma soMpeluM. jamIna ghaNI kaThaNa. mAthe tApa, doDha mAIla dUra khodavA javAnuM. darogo to "calAvo, jozathI calAvo'nA hukamo choDato jAya, paNa ahIM to hAthamAM phollA paDyA, temAMthI pANI paNa nIkaLyAM. eka gujarAtI jhINAbhAI to bebhAna thaIne paDyA. badhA mATe navo anubhava hato. paNa satyane khAtara sahI levAnuM hatuM. be mahinA thayA tyAM to vaLI jela badalAI. johAnisabarga jelanI koTaDImAM jaIne joyuM to sAthe kApharA tathA cInA jaMgalI, khUnI ane durAcArI kedI ! thoDI vAra banee gAMdhIjI samakSa cenacALA karI joyA paNa phAvyA nahIM eTale ekabIjA sAthe gaMdAM aDapalAM karI ekabIjAnI bhUMDI mazkarI karavA lAgyA. gAMdhIjI pAse to bhagavaddagItA hatI ! laIne besI gayA. duHkhamAM mA nA saMghare to bIjuM koNa saMghare? sUvAnuM to ThIka, paNa saMDAsa beThA hoya tyAreya bhayaMkara kApharo AvIne adhavaccethI uThADe ! nA UThe to UMcakIne paTake bhoMya para ! peTa sApha na Ave to vaLI tabiyata bagaDe !... paNa sukhaduHkha samAna karavAnI taka AvI bIje kyAM maLe? mohanadAsa to keLavAtA jAya che. A che 1909nI jela. trIjo anubhava. priToriyA javAnuM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI hatuM. varasAda paDato hato. rasto kharAba ane temAM potAnI poTalI pote ja UMcakavAnI ! baeNrisTarasAheba mAthe poTakI mUkI svasthAne pahoMce che. pelo darogo pUche che, "tuM gAMdhIno dIkaro chuM ?'' "nA, mAro dIkaro to vokasarasTanI jelamAM che.'' koTaDImAM pUre che, thoDI vAre kANAmAM moM ghAlI barADe che, ""eya gAMdhI, tuM AMTA na mAra; mArI bhoMya bagaDe che !' ""sAruM bhAI !'' gAMdhI khUNe jaIne Ubho rahe che. agiyAra vAgye DepyuTI gavarnara Ave che. "mAre copaDIo joIe che.'' ''vicArIzuM.' 'strI mAMdI che, patra lakhavo che.'' - patra lakhAyo gujarAtImAM. zerA sAthe pAcho Avyo - aMgrejImAM lakho. ''paNa ene aMgrejI AvaDatuM nathI.' "e nahIM cAle.' -- aMgrejI to parabhASA, enA karatAM patra nA lakhavo ja sAro ! ""besavA mATe eka bAMkaDo Apo' - vaLI eka mAga. e nahIM maLe.' satyAgrahIe aMgrejImAM to patra nA ja lakhyo. baporanuM khAvAnuM koTaDImAM UbhAUbha patAvavuM paDyuM. ''nAhavuM che.'' "jo, tyAM jA. (savAso phUTa dUra) paNa jo, kapaDAM utArIne jaje....'' paNa evuM zA mATe ? paDadA para kapaDAM dekhAya tema rAkhIza.' Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhutAne ucheratuM jelajIvana .. 'vAru jA, vakhata na lagADato. haju to zarIra luchAya che, tyAM '"eya gAMdhI, keTalI vAra ?''....rADa paDe che. 45 .... jAjarU jAya toya darogo bahAra vATa jue ''sAma, have nIkaLa !'' sAmane to bicArAne khAsso samaya lAge, paNa zuM thAya ? rAtre sUvA mATe doDha kAmaLA ane kAthAnI caTAI !.....kAma maLyuM to bhoya lUchyA karavAnI ane daravAjA ghasyA karavAnA. vaLI ddaza divasa pachI be phATelI kAmaLIne sAMdhIne eka karavAnuM. Akho divasa TaTAra besI kamara rahI jAya.... du:kho, kaSTo to pAra vagaranAM che paNa A to kahe che, ''satyAgrahIne haMmezAM IzvaranI sahAya hoya che. e sahana karI zake teTalo ja bojo jagatano kartA tenA para nAkhe che.'' A to thayo paradezI jelono anubhava. rIDho gunegAra svadezI kapaDAM ja pahere to svadezI jela paNa nA bhogave te kema cAle ? 1922nA mArca mahinAmAM sAbaramatI jelamAM jatAM pahelAM bhAratamAM cha vAra jelamAM jaI AvavAnuM banyuM che. emane mATe to 'eka ghara badalIne bIje ghera javA jevuM' A sthaLAMtara mAtra che ! 'jelamahela' che. paNa bhAratanI jelano paNa anubhava judo thayo. hatA to e badhA aMgreja jelara. paNa emanI sahAnubhUti gAMdhIjIe bhAratamAM jItI lIdhI hatI. jelamAM ArAma paNa maLI jato, vaLI kAMIka ne kAMIka bhASAzikSaNa, abhyAsa vagere paNa cAlatuM. A badhA anubhavo to jIvanaghaDataranA anubhavo. paNa jIvananAM mULiyAMne dharamULamAMthI hacamacAvI nAkhe tevA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 mahAtmA gAMdhIjI anubhavo paNa A jelayAtrIne kyAM nathI thayA? 194ranI hiMda choDo' laData daramiyAna thayelI yaravaDAnI jelasajA emane keTalI AkarI paDI haze ? AMkhonAM ratana samA be sAthIone pAchaLa mUkIne AvavuM paDyuM haze te koI sahelI bAbata hatI ? yeravaDAmAM jIvanabharanA sukhaduHkhanI samabhAgI yathArthapaNe sahadharmiNI kastUrabA tathA kevaLa chAyArUpa banelA abhinna aMga samA mahAdevabhAI mRtyune bheTe che. agiyAra mAsanA jelavAsa pachI jyAre emane AgAkhAna mahelanI bahAra laI javAmAM Ave che tyAre gamagInabhaya dhImA sAde e kahe che, ""bA jelamAMthI chUTavAne keTalAM badhAM IMtejAra hatAM? paNa huM jANuM chuM ke AnAthI vadhAre dhanya mRtyu tene maLyuM na hota. bA tathA mahAdeva baMnee, svAtaMtryanI vedI para potAnA prANanI Ahuti ApI che, baMne amara thaI gayAM. jelamAM marIne bA jagadaMbA thaI gaI.'' A ja jelavAsa daramiyAna emanA 21 divasanA upavAsa paNa thAya che tyAre sattAvALAo ene "rAjakIya damadATI' javAbadArImAMthI chaTakavAno sahelo upAya'mAM khapAve che. ane sAthosAtha gAMdhIjInA agnidAha mATe pUratAM sukhaDanAM lAkaDAMnI goThavaNa paNa karI rAkhI che, jelanI AsapAsa sazastra paherAnI saMkhyA bevaDAI che, gAMdhIjInA maraNa bAda prajA taraphathI thanArAM tophAno-dekhAvone dAbI devAnI saMpUrNa vyavasthA paNa karI devAmAM AvI. paraMtu upavAsa to hemakhema pUrA thAya che. vaLI pAchAM khulAyelAM jelanAM bAraNAM pharI baMdha thaI jAya che. gAMdhIjI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhutAne ucheratuM jelajIvana khaDakanI jema aDaga rahI, jarAya kaDavAza ke saMdeha lAvyA sivAya potAnA pagalAne sArthaka karatA rahyA. temaNe to potAnA jelanA sAthIone kahI paNa dIdhuM ke have to mahAdeva -kastUrabAnI jema ApaNe paNa bAkInI jiMdagI ahIM ja pUrI paravA kamara kaso. cha varSano kAryakrama paNa ghaDAI jAya che. paNa upavAsa pachI emane mRtyunA mukhamAM pahoMcADI de tevI bImArI lAgu paDe che. e maraNono apajaza lIdhA pachI sarakAra vadhAre pApanuM poTaluM bAMdhavA taiyAra nathI. joke, gAMdhIjI maraNa pAme to temanI maraNanoMdha kevI lakhavI tenI nakala paNa TheraThera pahoMcI gaI che... paraMtu briTiza sarakAranI maMzA tyAre to adhUrI ja rahI jAya che ane Izvara bApu pAse vadhAre kAma levA Icchato haze eTale bA-mahAdevabhAInA pagale tatkALa to e mRtyune varato nathI, ane sarakAra hAtha ghasatI joI rahe che. A vakhatanI AkarI tapasyA ane kasoTIomAMthI pAra UtarIne gAMdhIjI bahAra Ave che tyAre lokonA dilamAM vaLI AzAnAM kiraNa phUTe che. "bApu beThA che ne, e jarUra kAMIka ne kAMIka karaze.' - AvI zraddhA rASTrapitA para TharIThAma thaI che. thoDo vakhata ArAma le che, zarIra sudhAre che. lokone thoDuM aMtaraparIkSaNa karI bhUla sudhAravA kahe che. emanA hRdayamAM to ciMtana gheruM banyuM ja che. hameza mujaba, "eka DagaluM basa thAya''nI prArthanA kare che. ane AgaLanA DagalAnI zodha Adare che. "jela" ane "upavAsa' A baMne bApunAM kevaLa virAmasthAna nathI, te "rAma-Azraya' paNa che. UMDuM ciMtana tathA saghana Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 mahAtmA gAMdhIjI sAdhanA dvArA aMtastalanA rAmane teo vadhu ne vadhu AtmasAtuM karatA jAya che. gAMdhI jeTaluM vyasta jIvana bhAgye ja koI jIvyuM haze. jelamAM paNa ekeeka paLano pUrepUro upayoga thato. covIse kalAkanI ekeeka paLano hisAba enI pAse hato. jIvanane sarvAgIpaNe jIvavAno emaNe tema chatAMya prayatna karyo. emanuM jIvana ja hatuM satyanI zodha mATe. satyazodhananA kAryamAM zrImad rAjacaMdrathI mAMDIne aneka guruvaryone temane madada karI. aMtarataranI guhyatama vAto paNa kyAreka pragaTa thaI jatI. eka prasaMga samajavA jevo che. bAdazAhakhAM sAthe sarahadanA prAMtamAM javAnI vicAraNA cAlI rahI hatI tyAre tyAMthI kadAca pAchA na pharAya evI saMbhAvanA vicArI vinobAjIne keTalIka vAto karavA bolAve che. betraNa divasa sudhI e savAlo pUchatA gayA ane vinobA javAba detA rahyA. paNa pachI eka divasa vinobA emane pUche che, " "tame satya e ja paramezvara che, ema kaho cho, paNa eka upavAsa vakhate tame kahyuM hatuM ke, tamane aMdarathI avAja saMbhaLAyo to e zuM vAta che? emAM koI rahasya che ?" "hA, emAM kaMIka evuM che kharuM. e taddana sAdhAraNa bAbata nathI. mane avAja sApha sApha saMbhaLAyo hato. mANasa bole ne saMbhaLAya tema saMbhaLAyo hato. meM pUchyuM ke, "mAre kazuM karavuM joIe? to eNe javAba dIdho ke, ""upavAsa karavA joIe.'' meM vaLatuM pUchyuM ke, "keTalA upavAsa karavA joIe?'' eNe kahyuM, ''ekavIsa.'' IzvaranuM koI rUpa hoI zake?'' - vinobA. ''rUpa to na hoI zake, paraMtu mane avAja saMbhaLAyo hato.'' ''rUpa anitya Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhutAne ucheratuM jelajIvana 49 che, to avAja paNa anitya che. tema chatAMya avAja saMbhaLAya, to pachI rUpa kema na dekhAya ?'' - ane vinobAe keTalAka anubhavo saMbhaLAvyA. pachI pAchuM pUchyuM, ''tamArA manamAM savAla-javAba thayA teno saMbaMdha Izvara sAthe to che ja ne ?'' ''hA, enI sAthe saMbaMdha che. paraMtu meM avAja sAMbhaLyo paNa darzana na thayAM. meM rUpa na joyuM. ene rUpa hoya evo anubhava mane nathI thayo, ane enAM sAkSAt darzana nathI thayAM, paraMtu thaI zake kharAM....'' bApue jIvanamAM je hanumAna-kUdako mAryo che te jotAM lAge che ke IzvarI sparza vagara AvI krAMti saMbhavI ja nA zake. chevaTa sudhI e kahetA rahyA ke haju Izvara mArAthI dUra che. potAnA sAthIdAronI koI bhUla ke khalana jotA to kahetA ke mArAmAM hajI vikAro paDyA che.... tema chatAMya jANe chevaTe A badhI adhUrapa saMkrAMta thaIne paripUrNatAmAM pariNamI, ane enuM ekamAtra kAraNa - kevaLa rAmamaya thavAno avirata prayatna ! A vAta vinobAjIe kahI che ke ""bApunA moMe jyAre chevaTe rAmanAma nIkaLyuM tyAre te ja have bAkInuM aMtara kapAI gayuM, emanA jIvanamAM krAMti sarjANI ane emanI jyoti paramAtmAmAM bhaLI gaI. eka pavitra AtmA paramAtmAmAM laya pAmyo." Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. Agano dariyo pInAro agastya jyArathI bhAratanA kSitija upara gAMdhIjInI svarAjya mATenI ahiMsaka laDAIno sUryodaya thayo, lagabhaga tyArathI ja aMgreja zAsakonuM kadI na AthamanAruM sAmrAjya manomana DagavA mAMDyuM hatuM. koNa che A misTara gaMdhAI ? (pUro 'gAMdhI' uccAra paNa nahoto AvaDato !) zuM che enI pa6pratiSThA ? kevaDI che enI kAyA ? khAsa kazuM nahIM chatAMya e kAMI evuM bole che je atyAra sudhI koI nahotuM bolyuM. e kAMI evuM kare che, je atyAra sudhI kacAreya nahotuM thayuM. kAMIka navatara thavAnI dizAmAM badhuM jaI rahyuM che. AvI AMtarapratIti sau koIne thaI rahI hatI. paNa aMgreja zAsako bAhoza hatA, mutsaddI, vyavahAraDAhyA ane anubhavI hatA. sattAnuM lohI cAkhI gayela rIDhA sarvasattAdhIza hatA. eTale jyAre emaNe joyuM ke gAMdhIjIno 'hiMda choDo' maMtra enA yazasvI pariNAmanuM kauvata laIne ja pragaTa thayo che tyAre emaNe phUTa pADIne rAjya karavAnI nIti, Divide and rulenI nIti apanAvI, sAMkaLanI majabUtI enI kamajora kaDI para nirbhara che e vAta teo sArI peThe jANatA hatA ane bhAratanI kamajora kaDI kayAM che te paNa teo ATalAM varSonI hakUmata daramiyAna pArakhI gayA hatA. kaho ke nabaLI kaDI temaNe ja samajapUrvaka taiyAra karelI. muslima lIga, mahammadaalI jhINA vagerenI nADa temanA hAthamAM AvI gaI hatI. ''ame to bhArata choDIne jatA rahIe paNa tamAre tyAM A hiMdu-muslima ekatAno tathA ATaATalA rAjA-mahArAjA vagerenA pecIdA 50 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 Agano dariyo pInAro agatya savAlo che, eTale javuM muzkela che. A kAraNa rajU thayuM tyAre gAMdhIe to makkamatApUrvaka kahI dIdheluM ke, "AvA savAlo e kAMI bhAratanI ja vizeSatA nathI. dareka dezane potapotAnA savAlo hoya che ane je te deza potapotAnI zaktithI gharameLe te ukelI paNa le che. mATe e aMge ame samajI laIzuM. enI ciMtA karyA sivAya maherabAnI karIne tame to jAo ja.' paNa ema ne ema jIvanabhara kho nA bhUlI javAya tevuM kazuM toDyA- . phoDyA vinA jAya to e aMgreja zAnA ? teo pelI komI tirADane vadhu ne vadhu pahoLI karatA jaI musalamAno mATe dezanI bhUmi judI tAravAya ane e "pAkistAna' bane e vAtane vahetI mUkI de che. mAnavamana nabaLuM che. eka vAra kIDo saLavaLe eTale enuM UMcakatuM mAthuM besADI devuM muzkela che. dezamAM kyAMya paNa nAno amatho prazna Ubho thato ane tarata ja e komI svarUpamAM palaTAI jato ane emAMthI komI taMgadilI ja nahIM, kyAreka kyAreka komI ramakhANo paNa phATI nIkaLatAM. Ama hovA chatAM 'hiMdanA bhAgalA'nA gAMdhIjI kaTTara virodhI hatA. emane to e eka dehanA be TukaDA jevuM lAgatuM. koMgresanA ghaNAkharA sabhyonI paNa vattIochI A ja bhUmikA hatI, paraMtu 1946 pachI paNa muslima lIga bhAgalAnI mAgaNI karatI ja rahI, madhyastha pradhAnamaMDaLamAM bIjI bAbatomAM paNa e nakAmI aDacaNo UbhI karatI ja rahI tyAre sarakAramAMnA koMgresIone lAgyuM ke AvuM ja hoya to bhale emane pAkistAna maLe. emanuM e saMbhALe, ApaNuM ApaNe saMbhALIe. zAMtithI rahI zakIzuM to kharA. gAMdhIjInI A bAbatamAM saMmati haragija nahotI, balake A Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para mahAtmA gAMdhIjI eka asahya, jIravI nA zakAya tevI bAbata hatI. paNa jemane A yogya na lAge teo paNa potAnA ja vicArone anusare evo Agraha temaNe rAkhyo nahIM. teo bhAratanA lokahRdayanA 'betAja bAdazAha' hatA. paraMtu emanI je kAMI sattA hatI te naitika sattA hatI. emanI ANa mAtra premanI ANa hatI. baLajabarIthI kazuMya koInI pAse karAvavAnuM temaNe isuM nahotuM. eTale aMgrejI saltanatanI nIti, jhINAno haThAgraha ane koMgresI netAonI icchAnI sAme e satata jhajhUmatA rahevA chatAM chevaTe jhUkI paDyA. bIjo koI upAya ja nahoto. dezanI pahelI rASTrIya lokasabhA bane che temAM paNa jhINA ADoDAIpUrvaka vartI saune mUMjhave che. aneka risAmaNAM-manAmaNAMne aMte lokasabhAmAM joDAvAnuM svIkAre che. dilhImAM rAjakIya stare A badhI rAjakhaTapaTa, levA-devAnI saMkucita manovRtti ane sattAnAM sUtra dhAraNa karI levAnI huMsAtuMsI jora pakaDI rahI che, te ja vakhate samAcAra Ave che ke kalakattAmAM hiMdu-muslima vacce bhISaNa komI ramakhANo phATI nIkaLyAM che. 16-17-18 oNgasTa daramiyAna kalakattAno bhISaNa hatyAkAMDa cAlyo. e kAMDanuM vigate varNana ahIM azakaya che, paNa e traNa divaso daramiyAna e virATa nagarImAM pazutAnuM sAmrAjya phelAyuM. sAmAnya musalamAna nAgarikanA hRdayanI A pazutA nahotI, A pazutA to hatI sattAbhUkhyA lobhI-lAlacu rAjakAraNIonI. cALIsa cALIsa kalAko sudhI rastAo upara muDadAMo rajhaLatAM paDyAM rahyAM. gaTaronAM DhAMkaNAM ughADIne keTalAMka maDadAMnA DhagalA aMdara sarakAvI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agano dariyo pInAro agatya 53 devAmAM AvyA hatA, pariNAme gaTarono mArga rUMdhAI gayo hato. zerIomAM DhagalAbaMdha maDadAMnA khaDakalA para kUtarAM, ziyALa ane gIdho kamakamATI upajAve tevI ujANI mANatAM hatAM. sTeTsamene tyAre lakheluM, "yuddhanI ispitAlonA anubhavone lIdhe huM rIDho thaI gayo chuM, paNa yuddha kadI AvuM nahotuM.'' - "adhamatAnI parisImA' hatI. muslima lIge dezane "sIdhAM pagalAM"no kAryakrama Apyo ane baMgALanA mukhya pradhAna suharAvardIe tene adhamatama rIte pAra pADI dekhADyuM. te vakhate aMdAja nIkaLyo ke kalakattAnA A hatyAkAMDamAM pAMca hajAra karatAM vadhAre mANaso marAyA, paMdara hajArathI vadhu ghAyala thayA. eka paNa ghara evuM nahIM hoya, jyAM kAMIka ne kAMIka kSati pahoMcI nA hoya. "allAha o akabara' ane "jaya bajaraMga balI'nA udghoSo sAthe sAmasAme ToLAM ekabIjA para tUTI paDatAM ane lohInI nadIo vahetI, jANe gAMDapaNa savAra thaI gayuM hatuM. koI jotuM nahotuM ke sAme bALaka che, strI che ke vRddha che ! musalamAnane hiMduno aNasAra maLato ane e khatma thatuM, hiMdune musalamAnano aNasAro maLato ane e khatma thatuM. strIonAM apaharaNa, khulleAma baLAtkAra, bALakonAM nirdayI khUna...seMkaDo varSothI sAthe rahenArA pADozI ekamekanA zatru banI gayA. . .bApune tyAM pahoMcavuM ja paDyuM. gheraghera pharyA, zerIe zerIe sabhA karI. hiMduone samajAvyA, musalamAnone samajAvyA. musalamAnone visvAsa bese te mATe rahevAnuM paNa eka muslimane tyAM rAkhyuM, chatAMya Aga bhabhUkatI rahI. kalakattAmAM eka sabhA bolAvI, jemAM lAkhonI saMkhyAmAM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nuch mahAtmA gAMdhIjI hiMdu-musalamAna AvyA. gAMdhIjIe temane premano, baMdhutAno saMdezo Apyo ane kahyuM ke huM IcchuM ke A ghaDIe sau potapotAnI pAse je koI hathiyAra hoya te mane soMpI de. paNa hathiyAro soMpavAnI bAbatamAM lokono jhAjho utsAha dekhAyo nahIM eTale bApune kasara vartAI. lokonA manamAM hajI mela paDyo che ene dhovA bApu chevaTe upavAsa para Utare che. bIjuM game te thAya, paNa 'bApu'ne khovA deza taiyAra nathI, eTale mane-kamane paNa loko bApunI pathArI pAse hatyArA hathiyAro phekI jAya che..... upavAsa to pUrA thAya che, paNa agnisnAna haju cAlu ja che. verajheranI lapeTamAM AkhuM hiMdustAna jhaDapAI gayuM che. eka sthaLe ThAro to daza ThekANe Aga bhaDakI UThatI. dharmanI othe mANasa Ama mANasAI gumAvI bese e bhAratanA pitAthI joyuM jAya tema nahotuM. have je kAMI mUThI hADakAM zarIramAM bacyAM che tenI Ahuti A jherIlI Agane zamAvavA kAma AvatI hoya to bhale Ave ema vicArI teo nIkaLI paDavAno saMkalpa kare che. bhAratane svAtaMtrya to have hAthavaguM che, paNa bApunA jIvana jevuM e niSkalaMka nathI. enA para lohInAM dhAbAM lAgyAM che, jheranAM kUMDAM enA para ThalavAyAM che. ane pote ja potAne janamaTIpanI sajA ApatA hoya tema bApu noAkhalI javAno nirNaya kare che. pUrva baMgALano A noAkhalI jillo kudaratI rIte atyaMta ramaNIya pradeza che. DAMgara, zaNa, nALiyera ane sopArI e tenA mukhya pAko che. tyAM bhAre varasAda paDe che. Akho pradeza jANe khUbasUrata bagIco hoya tevo lIlochama che. apAra zAkabhAjI, Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agane dariyo pInAro agatya papa vividha phaLa, raMgaberaMgI kamaLothI bharelAM taLAvo !....paNa prakRtinA A lakhalUTa sauMdarya vacce mANasanI vikRtinuM mahAbhayaMkara, vinAzakArI pAzavI tAMDava khelAyuM. spaSTa ja hatuM ke A bhISaNa hatyAkAMDa pAchaLa yojanAbaddha saMgaThana hatuM. rakSako pote ja bhakSako banyA hatA, tyAM koNa kone bacAve ? atyaMta kAramI ane kamakamATIbharI ghaTanAonI vAta nirAzritonAM ToLeToLAM gAMThe bAMdhI lAvyAM hatAM. saMpanna parivAranAM badhAM ja hiMdu kuTuMbonAM gharo baLAyAM, temano baLajabarIthI dharmapalaTo karavAmAM Avyo, kuMvArI tema ja paraNelI strIonAM lagna musalamAno sAthe karavAmAM AvyAM. temane niSiddha khorAka khAvAnI pharaja pADavAmAM AvI ane saheja paNa AnAkAnIno aNasAra maLato ke tenI hatyA thatI. tyAMnI chAvaNIomAM kAma karatAM suprasiddha samAjasevikA myuriyela lesTara pahelA aThavADiyAnA potAnA hevAlamAM lakhe che, " "aneka bahenoe temanA pati-putra-bhAI - pitAnI katala sagI AMkhe joI. pachI temano baLAtkAre dharmapalaTo karAvI, temanA dhaNIonI ja katala karanArAomAMthI koIne parANe paraNAvI devAmAM AvI. e baheno sAkSAt mRtyunI pratimA samI lAgatI hatI. e kaMI nirAzA nahotI, evI kazI sakriyatA temanAmAM hatI ja nahIM. e to hatI naradama zUnyatA...'' ane ra7mI oNkaTobare bApu noAkhalI javAnuM jAhera kare che. " "AvuM jokhama kheDavuM e Apane mATe barAbara che ? noAkhalImAM ApanI zastrarahita hAjarI ramakhANonA bhoga banelA lokone zuM rakSaNa ApI zakavAnI hatI ?'' koke dalIla Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 mahAtmA gAMdhIjI karI, "tyAM huM zuM karI zakIza e to huM nathI jANato. huM mAtra ATaluM ja jANuM chuM ke tyAM gayA vinA mane zAtA vaLe tema nathI.... huM to tyAM IzvaranA sevaka tarIke jAuM chuM.' mahAtmA gAMdhIjInI A noAkhalIyAtrA e mAnavaitihAsanuM eka addabhuta prakaraNa che. kALADibAMga aMdhakAranuM chelluM TIpu nicovIne je kALAza UtarI Ave, tevI kAjaLakALI kAlimA vacce ajavALAnuM kiraNa banIne pharato A phirasto ! have to e jiMdagInA Are AvIne Ubho che. jIvana AkhuM khUba macyo che, khUba tapyo che, khUba ghavAyo che ! atyAre paNa enuM hRdaya lohInIgaLatuM janmI hRdaya ja che, chatAMya e dUdhe dhoyo che, yathArthapaNe tape dhoyo che. potAnA jIvanamAM tapazcaryA ane samarpaNanI paraMparA sajIne enuM hRdaya nItaryA jaLasamuM nirmaLa ane zuddha banyuM che. koI kahetAM koIne paNa mATe enA hRdayamAM dhRNA nathI, tiraskAra nathI, dveSa nathI ane rAga paNa nathI. che to kevaLa prema ! eTale ja e adhikArapUrvaka kevaLa hiMduone ja nahIM, musalamAnone paNa sAcesAcI, AkheAkhI vAta, cokhecokhI vAta kahI saMbhaLAve che. noAkhalI jatAM ghavAyelA kalakattA tathA bihArane paNa saMbhALavAnuM che. hajI veranA badalAnI havAthI AkAza tarabatara che. rahevAtuM nathI tyAre nachUTake A dAjhelo mANasa potAnA ardha-upavAsa' jAhera kare che, tabiyata to nAjuka che ja, uMmara paNa kAMI ochI nA kahevAya....paNa ghUme che, phare che, rakhaDe che gAmegAma ! zerIe zerIe ! enI rIte ! e badhA prasaMgomAM to nA jaI zakIe, paNa eka pratIka prasaMga joIe, Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 Agano dariyo pInAro agamya je hRdayane sAtame pAtALethI paNa UMcakI laI adhdhara karI mUke che. 11mI navembara '46 rAmagaMja polIsathANAmAM AvelA noAkhalI, sonAcAka ane khilapADA gAma. hoDImAM besIne nahera pAra karavAnI hatI. A gAmonAM badhAM ja gharo AganI lapeTamAM AvI jaI rAkha banI cADI khAtAM hatAM. AsapAsanAM sopArI tema ja nALiyerInAM jhADa paNa bhUMjAI gayAM hatAM. eka aDadhA baLelAjhaLelA gharamAM eka kizoranuM maDaduM paDeluM hatuM, jenI bhaNavAnI copaDIo ane tAjI lakhelI noTabuko bhoMyataLiyA para veravikhera paDelI hatI. anekonI hatyA ane thoDAkanA dharmapalaTA pachI paNa eka mANasa tyAM hajI hato. e mUMgo hato. cIMtharAmAM vIMTALelI potAnI coTalI karuNAjanaka pAgala izArAo dvArA saune dekhADyA karato hato. gAmanI smazAna zAMti gaNIgAMThI strIonAM hRdayane gAMDuM karI mUkatA kalpAMtathI khaMDita thatI hatI. bApu khaDaromAMthI bahAra nIkaLe che, tyAM eka tibeTI kUtaro bApu pAse AvI duHkhada rIte jANe raDato hoya tema maMda maMda bhasavA lAgyo. ane pachI gamagInIpUrvaka thoDo AgaLa jAya, vaLI pAcho Ave ane ema satata AMTA mAryA kare. gAMdhIjInA sAthIo enI vartaNUka joI mUMjhAyA ane pachI ene bhagADI mUkavA tatpara thayA tyAM gAMdhIjIe emane rokyA, ''tame nathI jotA ke e ApaNane kAMIka kahevA mAge che ?'... ane bApu e kUtaro emane jyAM laI javA mAgato hato tyAM gayA. te sthaLe traNa hADapiMjara ane bIjI keTalIka khoparIo ane hADakAM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 mahAtmA gAMdhIjI verAyelAM hatAM. ramakhANa daramiyAna potAnA mAlika tathA bIjAM sAta kuTuMbIjanone eNe najaronajara rahesI nAkhatA joyelA, enI pIDA hajI zamatI nahotI. bhAratabharamAM vasatA mitrone jaNAvI dIdhuM, "ahIM huM je kAmamAM rokAyo chuM te kadAca mAruM chelluM kArya haze. ahIMthI huM jIvato ane sAjosamo pAcho pharIza to te mAre mATe mArA punarjanma samAna haze. ahIM mArI ahiMsAnI, pahelAM kadI paNa thaI nahotI, evI kasoTI thaI rahI che.'' A kasoTIne vadhAre eraNe caDAvavA emaNe potAnA sAthIdArone judAM judAM kendromAM kAma karavA mokalI ApyA ane kevaLa be sAthIo sAthe ekAkI yAtrA zarU karI. potAnI pathArI pote karI levI, potAnAM kapaDAM pote ja sAMdhI levAM ane khorAkamAM a zera dUdhamAM zAkanuM eTaluM ja pANI. sAMje paNa ATaluM ja, vattA thoDI drAkSa ! noAkhalImAM zAMtisainikanI ekAkI zAMtiyAtrA cAlatI hatI te daramiyAna avAranavAra bihAramAM pahoMcI javA mATenuM dabANa vadhI rahyuM hatuM. muslima lIga tathA musalamAna varga taraphathI to AkSepa bAjI paNa thaI rahI hatI ke bihAramAM musalamAno para asahya trAsa gujArAyA chatAM gAMdhIjI noAkhalInA hiMdu paranA julmanI ja malamapaTTI karye rAkhe che. paNa A to satyano pUjArI hato. ene jyAre sAcI hakIkata samajAya tyAre ja te nirNaya badale.... dararojanA DhagalAbaMdha gussAbharyA, damadATIbharyA, gALothI bharapUra patronA jheranA ghUMTaDA e pIdhe jato hato. bihAranA eka pradhAna DaoN. mahamUdane sAcI jANakArI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agano dariyo pInAro agatya pa9 ApavA puchAvyuM hatuM, paraMtu koI gUDha kAraNosara e mauna hatA. chevaTe emano patra laIne emanA maMtrI Ave che, jemAMthI sUra UThe che ke bihAranI Agane bhaDakAvavAmAM tathA musalamAno para akathya trAsa gujAravAmAM sthAnika koMgresIono paNa ocho phALo nathI. ane noAkhalInA bAkInA bhAgamAM vicArAyelI padayAtrAne aTakAvI bApu bihAranI rAha pakaDe che. ane enA nasIbamAM to e ja lakhAyuM che. Agano dariyo pIvAnuM! bhalIbhoLI, bhakta hRdayanI bhAvuka gaNAtI bihArI prajA ATalI badhI hiMsaka banI zake e ja enA mATe moTo AzcaryAghAta ! kyAM gayuM rAmAyaNa ne kyAM gayA tulasIdAsa ! gAmegAma, lokelokane maLyA, musalamAna strI-puruSonAM hRdayanAM dvAra khakhaDAvyAM.... paristhiti samajAI, paDado UMcakAyo ke bihAranI Aga e kalakattAnA hatyAkAMDanI pratikriyA hatI. bihAranAM gAmaDAMnAM ghareghara kalakattAthI bhAgI AvelA baMgALI nirAzritothI chalakAtAM hatAM. eka nirAzrita, enI sAthe vahI Ave. asaMkhya ghaTanA ! nirmama, niSphara, hRdaya kaMpAvI mUke tevI najaronajara joyelI anekAneka ghaTanA ! temAM bhaLe che aphavA....""AkhA bihArane pAkistAnamAM samAvI levA muslima lIga kaTibaddha thaI rahI che.'' ane bhayabhIta bihArIoe zastrono sahAro lIdho, badalAnuM zaraNuM lIdhuM ane pariNAme sarjAyo bhISaNa AtaMka ! abhUtapUrva khUnarejI ! bhISaNa hatyAkAMDa ! tulasIdAsanuM bihAra, buddhanuM bihAra smazAna nahIM ghora naraka banI gayuM ! paraMtu bihAranuM zAMtikArya hajI kAMI kAThuM kADhe te pahelA dilhIthI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI navA vAIsaraoNya mAunTabeTananuM teDuM Ave che ane gAMdhIjIne vahelI take dilhI pahoMcavuM paDe che. lorDa mAunTabeTana thanaganato, taravariyo ane chatAMya Tharela, AkarSaka ane umadA vyaktitvavALo vAIsaraoNya hato. A zaktizALI pratibhAvAna puruSe laMDanathI ja samajI lIdhuM hatuM ke, bhAratane have A varSe, eTale ke 1947mAM ja svAtaMtrya ApavAnI jAherAta karI devAnI che. pahelI ja mulAkAtamAM bhAratIya svAtaMtrya ItihAsanA mazAlacI jevA gAMdhIjIne e kahe che, ""baLane jarAya namatuM nahIM jokhavAnI briTiza sarakAranI nIti rahI che, paraMtu ahIM mahAtmAnI ahiMsA vijayI nIvaDI che. hiMdanI ahiMsaka laDatane pariNAme briTizaroe ahIMthI cAlyA javAno nirNaya karyo Ama, rASTrapitA biradAvAya che, paraMtu emanI A svapnasiddhimAM kazo prANa raheto nathI. hiMdu-muslima mAnasa vaccenI maDAgAMTha ukelavAno e jIva para AvI jaIne taMtotaMta prayatna kare che, paNa e je kAMI karavA jAya che te badhuM pAchuM paDe che. bApunA zabdo para prANa nyochAvara karanArA sAthIo sudhdhAM bApunI hAjarI jANe sahI zakatA nathI. jenA netRtva heThaLa svarAjyanuM AkhuM AMdolana cAlyuM, tenI vAta svarAjya-prAptinI bhUmikA nakkI karatI vakhate koIne na saMbhaLAI. vAstavikatA e hatI ke gAMdhI hato himAlaya ane bAkInA sau medAna paranA mATInA mAnava ! gAMdhInI ahiMsA e samagra jIvana-parivartananI dharI hatI, tyAre bAkInA loko mATe svarAjya meLavavAnI te eka nIti, yukti mAtra hatI. kadAca Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agano dariyo pInAro agastya 61 'pyAduM' ja. chellAM ghaNAM varSothI gAMdhI A vAta kaLI gayA hatA, eTale emaNe dhIre dhIre potAnI jAtane kheMcI lIdhI hatI. jAtane kheMcI levAmAM paNa koI kaTutA, vakratA ke rIsano bhAva lezamAtra AvavA dIdho nahoto. karoDo hiMdIonAM haiyAMno hAra pharI pAcho sAva ekAkI banIne, araNyarudananI paristhitimAM pahoMcI jaI lokadevatAnI sevAmAM pAcho bihAra pahoMcI jAya che. emanA dilamAM to pAkI khAtarI ja che ke, ''briTiza rAjakartAo tathA ucca kakSAnA amaladAro saccAIpUrvaka potAno bhAga bhajave to dezamAM kazI arAjakatA na vyApI zake. tema chatAMya e arAjakatA, aMdhAdhUMdhI ane parANe lAdavAmAM AvelI sulehazAMti e be vacce durbhAgye mAre pasaMdagI karavAnI Ave to huM jarAye acakAyA vinA aMdhAdhUMdhI pasaMda karuM. sulehazAMtinI kiMmata tarIke huM koI paNa saMjogomAM briTizaroe pADelA dezanA bhAgalA nahIM svIkAruM'' ane paristhitinI nADanA jANakAra cikitsakanI jema kahe che, 'briTiza sattA ahIM na hoya toye amAre A dAvAnaLamAMthI pasAra thavuM paData. paraMtu eno tApa amane tAvIne zuddha karata. '' muzkelI hatI sarahada prAMta tathA balucistAnanI. eka vAra bAdazAhakhAne kahyuM, '"mahAtmAjI, have tame amane pAkistAnI ja lekhazo ne ?' ' ''ahiMsA kadI nirAza thatI nathI. amane pAkistAna khapatuM nathI evuM tame jAhera karo. saMjogo anukULa thatAM huM paNa sarahada prAMtomAM AvavA mAguM chuM. huM pAsaporTa nahIM kaDhAvuM, kema ke Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 62 mahAtmA gAMdhIjI bhAgalAmAM huM mAnato nathI. ane pariNAme koI mane mArI nAkhe to evA motane huM vadhAvI laIza. pAkistAna thaze to mAruM sthAna pAkistAnamAM haze.'' bApue bAdazAhakhAnane chevaTa sudhI sadhiyAro ApyA kyo. chellA divaso khUba becenInA divaso hatA. ""loko mane kAzI athavA himAlaya cAlyA javA kahe che paNa jyAM duHkha che, viTaMbaNA che, tyAM ja che mArI tapazcaryAno himAlaya ! bAdazAhakhAnanI pIDA mArA hRdayane valovI nAkhe che, paraMtu huM AMsu sAruM to e kAyaratA thAya ane e bhaDavIra paThANa bhAMgI paDe. bhAgalA jovA kadAca huM jIvato naye rahuM. paNa kadAca e aniSTa hiMda para AvI paDe to eno vicAra karatAMya A DosAe zI zI manovedanA bhogavI hatI e bhaviSyanI prajA jANI le. ema na kahevAmAM Ave ke gAMdhI hiMdanA dehachedanano pakSakAra hato.'' chevaTa sudhI e satya kahetA rahyA ane dilhInA gUMgaLAvanArA vAtAvaraNamAMthI bihAranI pragaTa hoLI vacce baLavAjhaLavA jaI pahoMcyA. 8. bhAratamAtAnA be TukaDA eka bAju dIrgha tapazcaryA bAda bhAratanI kSitija para svarAjyano sUryodaya Uge che to bIjI bAju akhaMDa bhAratamAtAnA be lohIluhANa TukaDA thAya che. bhAratanA pATanagaramAM je divase jhaLahaLatI rozanI vacce triraMgI jhaMDo pharakAvI khuzAlIno mahotsava UjavavAno che, te ja divase Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratamAtAnA be TukaDA 63 bhAratamAtAno eka panoto putra potAnA jIvananI saMdhyA TANe sAva ekalo potAnI jIrNazIrNa kAyAne DhasaDato kheMcato bihAra, noAkhalInA ramakhANagrasta lokonAM lohIbhInAM AMsu lUchato kAjaLakALA aMdhakAramAM gAmegAma bhaTake che. svarAjyanI ghoSaNA sAthe ja rAvalapiMDI, lAhoramAM bhayaMkara khUnakharAbI thAya che, to tenA vaLatA javAbarUpe paMjAbamAM paNa akalpya komI tophAno phATI nIkaLe che. dhAvaNAM bALako ThaMDe kaleje bhAlAthI vIMdhAyAM, lAja lUMTelI strIonI kAM lANI karavAmAM AvI, kAM emanI chAtI kApI nAkhavAmAM AvI. katalabAjI, Aga, lUMTaphATa, relagADI para humalA, strIonAM apaharaNa A badhuM to jANe chApAMnA rojiMdA vAsI samAcAra banI gayA. A ramakhANomAM baMne pakSe sArI evI krUratA, hiMsA tathA pAyamAlI paNa thaI ja. lohIno relo vaheto vaheto pATanagaramAM paNa AvI pahocyo. eka bAju karoDo nirAzritone vasAvavAno prazna, bIjI bAju rojeroja thatI katleAma. bApune bolAvyA sivAya rasto sUjhe tema nathI. bApune AvavuM paDe che. hiMdu-musalamAna baMne vargomAM kare che ane nirbhayatApUrvaka je kAMI kahevAnuM che te kahI saune AzvAsana, dhairya gAMThe bAMdhe che, ''mANase je bagADI mUkyuM che te Izvara saMbhALI leze tevI zraddhA rAkho.'' paraMtu mahAtmA jeTalI UMcAI sAdhAraNa mANase kyAMthI prApta karI hoya ! e to rIjhe topaNa mA upara ane khijAya topaNa mA upara. eka bAju pIDAyelA, dAjhelA, trAselA musalamAnono prahAra to bIjI bAju rASTrIya svayaM sevaka saMghanA hinduono prahAra ! Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 mahAtmA gAMdhIjI Dholaka beya bAjuthI ThIka piTAtuM rahyuM, sAthosAtha gAMdhIjInA jIvana aMgenuM jokhama paNa vadhatuM cAlyuM. gRhapradhAna tarIke saradAra paTela mATe to bApunI salAmatI e bhAre moTI ciMtAno viSaya thaI paDyo, paNa bApu to prANanI paravA karyA vagara satata jhUjhatA ja rahyA. zarIra, mana, buddhine satata tANa paDatI ja rahI. pariNAme zarIra ghasAtuM cAlyuM. UdhamAM paNa A ja prazna aMge svapno satAvavA mAMDyAM. koIke kahyuM ke, Apano samagra AtmA A mizanane varI cUkyo che, eTale AvuM thAya che. paNa bApu gAphelA nathI. e tarata ja kahe che ke saMpUrNa svArpaNa eTale Izvara pratye saMpUrNa zaraNAgati ane tethI saMpUrNa anAsakti. ciMtAno artha e ja ke pariNAmane vize phikara. e IzvarathI judApaNAnuM lakSaNa che. "hajI huM saMpUrNapaNe IzvaramAM samAyo nathI ane tethI mArI sAdhanA apUrNa che." rASTranI AvI gaMbhIra kaTokaTInI paLa paNa A mANasa potAnI sAdhanAnA saravALA-bAdabAkI karI jANe che, enuM ekamAtra kAraNa e che ke eNe kadI jIvananA TukaDA nahotA pADyA. zuM vyaktigata jIvana ke zuM sAmAjika jIvana - ene mATe prabhunAM caraNomAM dharavAnI eka Ahuti hatI, e adhUrI hoya, kalaMkita hoya te kema cAle ? 1948no jAnyuArI mahino bese che. chellA keTalAya vakhatathI hamaNAM to dilhImAM ja nivAsa che, "o vA mane'nI bhAvanA sAthe beThA che. zaktinuM chelluM TIpuM kharcAI rahyuM che, paNa komI taMgadilInI paristhitimAM jhAjho pharaka vartAto nathI. sarakAramAM beThelA sAthIdAronI dAnatamAM kazI kacAza che tevuM Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 bhAratamAtAnA be TukaDA nathI, paNa samasyA ja evI vikarALa che ke saunA hAtha heThA paDe che. upara uparathI to kadAca evo bhAsa paNa thAya ke have badhuM dhIre dhIre thALe paDI rahyuM che, paNa saunA aMtaramAM bhArelo agni che. eno dAvAnaLa pragaTavAmAM paLanoya vilaMba na thAya. gAMdhIjI A badhuM jotAM-cakAsatA hatA. dilhI jANe kabrastAna banI gayuM hatuM. chevaTe aMtarAtmAnA AdezathI gAMdhIjI 13mI jAnyuArIthI ra1 divasanA upavAsano AraMbha kare che. A satyAgraha koI ekaladokala vyakti ke sarakAra sAme nahoto. A to rASTranA hRdayane toDI nAkhatI viSama paristhitimAMthI UgaravA sau koIne maLavAnI preraNA deto satyAgraha hato. A upavAsane pariNAme zIkha, hiMdu, musalamAna sau koInI hRdayazuddhi thAya, sau koI AMtaraparIkSaNa kare e paNa emane abhipreta hatuM ja. upavAsanI A jAherAte dezane halabalAvI mUkyo. khijAyelA, risAyelA, pIDita, trasta loko paNa samajatA hatA ke bApu to sadaMtara nirdoSa che. A badhuM to ApaNAM karyAM ApaNe bhogavIe chIe, bApuno emAM zuM vAMka? paNa bIjI rIte vicAranAro paNa eka varga bhAratamAM hato. hajI to upavAsano pahelo divasa che. pradhAnamaMDaLanA sabhyo bApunI pathArInI AsapAsa besI pAkistAna sAthenI Arthika bhAgIdArIno prazna carcA rahyA che. gAMdhIjI musalamAno tarapha " vadhAre paDatA DhaLI rahyA che. temano khullo pakSapAta, hiMdane teo Dagale ne pagale anyAya kare che. AvuM vicAranAruM eka jUtha A divaso daramiyAna AkAra laI rahyuM hatuM. rASTrIya svayaMsevaka Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI saMghano to virodha spaSTa ja hato, kAraNa ke teo to hiMdu rASTranA ja himAyatI hatA. sabhA cAlI rahI hatI te daramiyAna biralAbhavananI bahArathI pokAro saMbhaLAvA lAgyA. 'lohIno badalo lohI', 'amAre vera levuM che', 'gAMdhIne maravA do'.. te ja vakhate paMDitajI moTaramAM besavA bahAra AvyA. ""koNa pokAre che ke gAMdhIne maravA do ? hiMmata hoya to mArI hAjarImAM pharI bolo jouM ? gAMdhIne jemaNe mAravA haze temaNe prathama mane mArI nAkhavo joIze.'' bApue aMdara pUchI lIdhuM ke dekhAva karanArA keTalA che? "jhAjhA nathI'no javAba sAMbhaLI, ni:svAsa nAkhI rAmanAma japavA lAgyA. paNa A upavAsanI khabara jema jema sarvatra pahoMcatI gaI tema tema tenA sAnukULa pratyuttaro paNa maLatA gayA. lAhorathI mRdulA sArAbhAIno tAra hato, "gAMdhIjInI jiMdagI bacAvavA ame zuM karI zakIe e ja ahIMnA musalamAna-hindu jANavA mAge che.'' potAnA paDadAnA ekAMtamAM rahI asaMkhya muslima strIoe mahAtmAnA prANa bacAvavA khudAne baMdagI karI. je lokoe caMgIjhakhAna ane hUlAkUne paNa TapI jAya tevA julamo gujAryA hatA tevA lokoe paNa jAheramAM kahyuM ke gAMdhIjInA prANa koI paNa zarate bacAvI levA joIe. paraMtu trIje ja divase emanI tabiyate 'jokhamanA pradezamAM praveza karI dIdho. vajana ghaTavuM, nabaLAI vadhavI, pezAbamAM esiTona javo, pezAba ghaTI javo vagere ciMtAjanaka hatuM. chatAMya prArthanA-pravacano cAlu rahyAM. zuM karIe to bApujI upavAsa choDa? - e te vakhatano rASTrano jANe dhruva prazna thaI gayo. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratamAtAnA be TukaDA 67 sarakAre paNa jAhera karI dIdhuM ke bhArata pAkistAnane papa karoDa rUpiyA tatkALa cUkavI deze ane be deza vacce gharSaNa pedA karanArAM saghaLAM kAraNo dUra karavAne te iMtejAra raheze. eTalAmAM dilhImAMthI hAMkI kADhavAmAM AvelA musalamAnono karAMcIthI tAra Avyo ke, ''ame amArAM asala gharomAM pAchA AvI pharI vasI zakIe ?'' A tAra vAMcatAMnI sAthe ja gAMdhIjIe kahyuM ke, 'mArA upavAsa chUTavAnI A rahI kasoTI.'' ane vAtAvaraNamAM jANe vidyuta saMcAra thayo hoya tema pravAha jhaDapathI UlaTI dizAmAM vahevA lAgyo. A upavAsamAM mAtra gAMdhIbhaktonI nahIM, taTasthapaNe paristhitine cakAsanArA lokonI paNa sahAnubhUti hatI. sTeTsamaeNnanA bhUtapUrva maMtrI Arthara mUra pahelAM to upavAsa mAtranA virodhI hatA, paNa je divasathI bApue khAvAnuM choDyuM te ja divasathI A praznanI sahAnubhUtimAM temaNe paNa kevaLa pANI para saMmatisUcaka upavAsa zarU karI dIdhA hatA. upavAsano chaThTho divasa hato. bhArata-pAkistAnanA vyApaka gAMdhI-parivAranAM badhAM ja cakro potapotAnI rIte gatimAna thaI gayAM hatAM. bApue upavAsa choDavAnI je cha-sAta zarato lakhI ApI hatI te upara baMne dezonI vividha prAtinidhika saMsthAonI sahI ekaThI thaI rahI hatI. hajI thoDIka mahattvanI sahIo bAkI hatI teTalAmAM A bAju biralAbhavanathI phona Avyo ke gAMdhIjInI sthiti gaMbhIra che. ghaDIbharamAM to gAMdhIjIno oraDo khIcokhIca bharAI gayo. chevaTanI sahI paNa AvI gaI hatI. rAtorAta jAgIne yuddhanA dhoraNe kAma thayuM hatuM. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 mahAtmA gAMdhIjI saue upavAsa choDavA bApune vinaMtI karI. gAMdhIjIe spaSTa kahyuM ke, "mane chetarIne upavAsa choDAvazo to pharI zarU karatAM pAcho paDuM evo mANasa huM nathI, e dhyAna rAkhajo''... aMte, maulAnA AjhAdanA hAthe 18mI jAnyuArIe bapore poNA vAgye mosaMbIno rasa laI bApue upavAsa choDyA. sau vikherAyA, paMDitajI rokAyA hatA. chellA traNa divasathI temaNe paNa pANI upara ja upavAsa karyA hatA te vAta temanA gharamAM paNa koI jANI nA zakyuM. bApu A vAta jANI gadgadita thaI gayA....e gayA pachI, bAputhI rahevAyuM nahIM, ciThThI lakhIne ApI - "javAhara, upavAsa choDo... bahuta varSa jIo aura hiMdake javAhara bane raho... vApU nAradra ! Arthara mUrane paNa tarata ja upavAsa choDavA mATe phona karavAmAM Avyo. mUre javAbamAM kahyuM, "hamaNAM ja sukhada samAcAra maLyA eTale eka kapa kaoNphI laI sigAra pheMkI rahyo chuM.'' so jeTalI muslima nirAzrita bahenoe paNa cha divasanA rojA rAkhelA. A upavAsa chUTyA ne tarata ja bApunuM dhruvapada pAchuM zarU thayuM ke, ""have mAre jhaTa pAkistAnamAM pahoMcavuM che.'' Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. aMtima parva paraMtu IzvaranI yojanA kAMIka judI ja hatI. haju to upavAsa chUTyAne mAtra be ja divasa vItyA che ane sAMjanI prArthanAsabhAmAM ra0mI jAnyuArIe gAMdhIjInI beThakathI Azare 5 phUTa dUra eka baoNmba phUTe che ane pazcima paMjAbathI Avelo pacIsa varSano madanalAla pahavA nAmano nirAzrita hAthamAM bIjA eka baoNmba sAthe pakaDAya che. A ghaTanA aMge bApu to emanI UMcAIethI ja pratyAghAto Ape che - "enA pratye koI krodha ke dhRNA nA karazo. huM hindu dharmano duzmana chuM tema teNe mAnI lIdhuM haze. Izvara enuM bhaluM kare. ene koI satAve nahIM teTaluM jojo.... goLIo chUTatI hoya chatAMya huM svastha rahuM, rAmanAma leto rahuM ne tamArA sau pAse levaDAvato rahuM evI zakti Izvara mane Ape to ja huM dhanyavAdane lAyaka TharuM kharo.' gAMdhIjI bhoLA ke mUrakha nahotA. e jANatA hatA ke A koI bejavAbadAra gadhApacIsIno nirupadravI aTakacALo nahoto. A ghaTanAnI pAchaLa bhayaMkara ane rASTradrohI saMkucita manovRtti kAma karI rahI hatI tene temane aMdAja hato. hiMduonuM varcasva ja IcchatI manovRtti bhAratanA TukakaDA karI nAkhe tenI temane bhArobhAra ciMtA hatI. hiMduone mukhyatve A ja vAta teo samajAvatA. upavAsa pachI kevaLa gAMdhIno deha svAcya pAchuM nahoto meLavI rahyo, deza paNa pote gumAveluM svAcya dhIre dhIre sameTI rahyo hato. bhArata-pAkistAnanA vaDA pradhAno sAthe besI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 mahAtmA gAMdhIjI baMne dezone lagatA prazno nivAravA prayatna kare, jarUra paDe to gAMdhI-jhINA emAM salAhasUcanA Ape. A bAbatamAM prayatno AgaLa vadhI rahyA hatA. gAMdhIjI pAkistAna pahoMcI javA talapI rahyA hatA. A bAju gAMdhIjInAM vardhA ane sevAgrAma paNa potAnA bApune potAne ghera jovA jhaMkhI rahyAM hatAM. svarAjya lIdhA sivAya sAbaramatI pAcho nahIM karuM'' e pratijJA paNa have to pUrI thaI zake tema hatI, paNa ene to duHkhIonAM AMsu lUchavAM hatAM. enI AMtaraDI kakaLatI hatI. pelA hajAro trasta loko mATe, je jIvanamAM kadI na kalpalAM, narapazuneya zaramAve tevAM pAzavI kRtyonA dariyAmAM gUMgaLAI rahyA hatA. zuM bhAratamAM ke zuM pAkistAnamAM, mANasa mANasa maTI gayo hato ane narI hevAniyata pragaTa thaI rahI hatI. dila sau koInAM ghavAyelAM hatAM ane ghavAyeluM dila potAnAne ja lAta mAre tema sau bApune Thebe caDAvatuM hatuM. ra9mI tArIkhe bapora pachI keTalAka hiMdu nirAzrito gAMdhIjIne maLavA Ave che. paMjAbanA gujarAta relave sTezana para gADImAM thayelI kaleAmamAMthI bacI gayelA A hiMdu loko hatA. roSamAM ne roSamAM teoe bApune kahyuM, ''have tame ArAma zA mATe nathI letA ? Apa pUratuM nukasAna karI cUkyA cho. Ape amAruM satyAnAza vALyuM che. Ape have amane amAruM phoDI levA devuM joIe, ane himAlayamAM jaIne vasavuM joIe.'' ''koInA kahevAthI huM nivRtti laI zakuM nahIM. meM mArI jAtane ekamAtra InvaranA Adeza para choDI dIdhI che' daDhatApUrvaka bApu bolyA. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtima parva 71 "amane paNa AvuM kahevA amAro Izvara ja Adeza ApI rahyo che. zokathI ame pAgala banI gayA chIe.'' mAro zoka paNa tamArAthI ocho nathI.' ...pelA loko vidAya le che, paraMtu A vAta emanA hRdayamAM Akho divasa paDaghAtI rahI. te ja divase gvAliyaranA zrInivAsana maLavA Ave che. temane bApu kahe che, ""biralAbhavana sAme UbheluM ToLuM tame joyuM? teo veNuthI AvyA che. temAMno eka te mArA upara khUba khijAyelo hato. mane kahe, 'gAMdhIjI, have tamAre maravuM joIe.' meM kahyuM ke, "mAro aMtara avAja nA kahe tyAM sudhI huM nahIM karuM. ane khabara che, eNe mane zuM kahyuM? e bolyo, 'paNa mAro aMtarAtmA kahe che ke tamAre maravuM joIe.'' ''bApu, e loko tamArA ja zabdo popaTanI jema raTI jAya che. teno artha ane tenuM gAMbhIrya teo jANatA nathI'' zrInivAsane kahyuM. paNa mane temanI dayA Ave che. emanA mATe paNa mArA hRdayamAM bhArobhAra vyathA che. tamAruM paNa ghara baLI jAya, tamArI ja hAjarImAM tamArAM bairI-chokarAM lUMTAya, satAvAya ane katala karAvAya, to zuM tamane gusso nA caDe? emane lAge che ke A badhA mATe huM javAbadAra chuM ane emanA mATe sahAnubhUti che. emanA krodhane paNa huM samajI zakuM chuM.'' e ja sAMje sAyaMpravacanamAM kahyuM, "himAlaya jaI zAMti bhogavavA huM tamArAthI dUra jaI nA zakuM, paraMtu tame sau jo himAlaya cAlyA jAo to tamArA sevaka tarIke tamArI pAchaLa huM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI AvuM. mAro himAlaya tame ja cho.'' Akho divasa bharacaka kAmamAM vItyo. A rAtre thoDuM mAthuM dukhavA lAgyuM. udharasanuM sakhata khAMkhaNuM AvyuM to goLI levA kahevAmAM AvyuM to kahe, "jo rogathI maruM, are, eka nAnakaDI phoDakIthIya maruM, to tuM duniyAne pokArI pokArIne kaheje ke A daMbhI mahAtmA hato. to ja huM jyAM hoIza tyAM mArA AtmAne zAMti thaze. bhale mAre khAtara loko kadAca tane gALo de, mArI nAkhe. aThavADiyA pahelAM jema dhaDAko thayo tema kadAca koI mane goLIthI mAre ane te sAmI chAtIe jhIluM chatAM moDhAmAMthI sisakAro na nIkaLatAM rAmajInuM raTaNa cAlatuM hoya to ja kaheje ke A sAco mahAtmA hato." khabara nahIM, emanI pAse koNa A badhuM bolAvatuM 30mI jAnyuArI, 1948no zukravAra ! gojhAro kahIzuM ke ujiyAra? bhagavAna Izuno balidAna vAra to kharo ja ! maLasake sADAtraNa vAgye mahAtmAno divasa Uge che. eka sAthIdAra prArthanA mATe jAgI na zakyA, sAthInI A kSati potAnI kSati samajI manamAM ochuM ANe che. jIvananI adhUrapa ene sAle che. e eka dehamAM nathI Avato, aneka dehamAM jIve che. prArthanA pachI kAme caDI jAya che. koMgresanI punarracanA aMgeno gaIkAlano adhUro rahI gayelo eka musaddo pUro karavAno che, jemAM "loka sevaka saMgha'no paryAya Ape che, je gAMdhIjInA aMtima vasiyatanAmA tarIke jagaprasiddha thayo. savAre poNA pAMce hameza mujabanuM madha, lIMbu ane garama pANInuM pINuM le che. eka Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtima parva 73 kalAka pachI 16 ausa mosaMbIno rasa le che. thoDAka ADA paDI pAchA patravyavahAranuM kAma zarU kare che. zarIramAM thoDI nabaLAI vartAya che eTale savAre pharavA javAne badale oraDAmAM ja AMTA mAre che. mana sAthe nathI rahI zakatI kAraNa udharasa mATe laviMgano bhUko vATavAno bAkI rahI gayo che, jenI jarUra sAMje paDaze. tyAre bApu manune Takora kare che, "rAta paDatAM pahelAM zuM thaze ane huMye jIvato hoIza ke kema enI kone khabara ? ane rAta sudhI huM jIvato hoIza to tyAre tuM sahelAIthI laviMgano bhUko banAvI zakIza.'' mAliza-snAna pachI teo praphulla lAgatA hatA. vajana lIdhuM - 109 ratala, baMgALI pATha lakhyo. noAkhalInI yAdamAM roja baMgALI bhASAnuM zikSaNa cAlu karyuM hatuM. sADA nava vAgye bApheluM zAka, bakarInuM 12 ausa dUdha, cAra mosaMbI, kAcA gAjarano rasa tathA AduM, khATAM lIMbu, tathA dhRtakumArInA ukALAnuM bhojana lIdhuM. bhojana karatAM karatAM koMgresanA musaddA paranA pyArelAlajIe karelAM sUcano joI sudhArAvadhArA karyA. tyAra pachI temanA maMtrI pyArelAlajI sAthe noAkhalInA kAma aMge vAto karatAM kahyuM, ''tame noAkhalI jaI tyAMnA kAmamAMthI phArega thaI mArI sAthe pAkistAna javA vakhatasara pAchA Avo.'' - "to huM Aje ja nIkaLI jAu' pyArelAlajI kahe che. "nA, huM vadhu javA nIkaLuM pachI ja tame jaI zako.'' bApu mATe AvuM kahevuM kAMIka navatara hatuM. pharajanA sthAne pahoMcI javAno vilaMba emane mATe asahya hato, ene badale teo rokI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 mahAtmA gAMdhIjI rahyA hatA. sADA daza vAgye ArAma karatAM pahelAM pAcho baMgALI pATha vAMcI lIdho. ArAma pachI pAchI mulAkAto cAlI. bapora pachI dilhInA maulAnAo maLavA AvyA. varSAthI jaladI pAchA pharavA aMgenI vAtacItamAM bolyA, ''14mI phebruArI sudhImAM ahIM pAchA pharavAnuM jarUra dhAruM chuM, paraMtu vidhie kaMIka juduM ja nirmANa karyuM hoya to judI vAta. parama divaseya huM ahIMthI nIkaLI zakIza enI mane khAtarI nathI. e badhuM IzvaranA hAthamAM che. pahocavAnA khabara tArathI ApavAnI vAta nIkaLI to kahe, 'tAra mATe paisA zAne kharacavA ? huM sAMje pravacanamAM kahIza sevAgrAmavALAone tAra maLe te pahelAM chApAMomAM khabara maLI jaze.' bapora pachI eka patrakAre pUchyuM, ''tame sevAgrAma javAnA ho'' "" ''hA, chApAMoe jAhera karyuM che kharuM ke gAMdhI pahelI tArIkhe varSA jaze. paNa e gAMdhI koNa che, e huM nathI jANato.'' bhASA badalAI gaI che. bhaviSya jANe jIbha para AvIne besI gayuM che. mulAkAto para mulAkAto ! chelle cAra vAgye saradAra temanAM putrI maNibahena sAthe Ave che. reMTiyo kAMtatAM kAMtatAM kalAka sudhI vAto cAle che. saradAra-neharunA matabhedavALI bAbata carcAya che, chevaTe AgrahapUrvaka kahe che ke pradhAnamaMDaLamAM baMnenI hAjarI anivArya che. tamArA baMne vacce vaimanasyanA pretane chevaTanuM daphanAvavAmAM nahIM Ave tyAM sudhI huM dilhI choDIza nahIM. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtima parva 75 sADA cAra vAgye manu sAMjanuM bhojana lAvI. lagabhaga savAranA jevuM ja !.. prArthanAno samaya thavA Avyo hato. AbhA UMcInIcI thatI hatI. paNa saradAra sAthenI vAtacIta hajI pUrI thatI nahotI. chevaTe sAme ghaDiyALa dharavAmAM AvyuM to "have to mAre gaye ja chUTako' kahI UbhA thayA. kAThiyAvADathI AvelA be mulAkAtIone mATe kahyuM, ''prArthanA pachI temane AvavAne kaho. tyAre huM temane maLaza - jIvato hoIza to.' ane manu-AbhAnI lAkaDInA Teke majAka uDAvatA, hasatA prArthanAbhUmi tarapha cAlyA. cotarA tarapha vaLatAM kahe, "huM daza miniTa moDo chuM. moDA thavAnuM mane bilakula pasaMda nathI. barAbara pAMcane Takore prArthanAmAM huM houM e mane game.'' tyAM vAtacIta ekadama aTakI gaI. emanA sAthIdAro sAthe chUpo karAra hato ke prArthanAbhUmimAM dAkhala thatAM ja saghaLI vAtacIta, majAka baMdha ! kevaLa prArthanAmaya hasti sAthe ja prArthanAbhUmimAM pravezavAnuM ! hajI to vyAsapITha para pahoMcavA thoDAM DagalAM bharavAnAM bAkI che. bhIDa emane namaskAra karI rasto karI Ape che, bApu emanA namaskAra jhIlI vaLatA namaskAra karavA potAnA baMne hAtha uThAve che, AMgaLIomAM AMgaLI parovAya che tyAM jamaNI bAjuethI lokone haDaselI koI sAme AvI UbhuM rahe che. manu ene aTakAvavA kare che to tene jorathI dhakko mArI potAnA hAtha joDI vAMkA vaLI sAta bAranI oNTomaeNTika pistolamAMthI eka pachI eka ema traNa bAra kare che. pahelI goLI chAtImAM vAgatAMveMta Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 mahAtmA gAMdhIjI AgaLa vadhavA karato paga vAMko vaLI jAya che, bIjI ane trIjI goLI vakhate paNa paga para UbhA ja che ane pachI tarata 'ja' DhaLI paDe che ane mukhamAMthI nIkaLe che, rAma ! rAma ! temano cahero dhoLo pUNI jevo thaI gayo. sapheda kapaDAM para phelAto lAla DAgha ane khabhA para zithila thaI DhaLI paDato DhagalA jevo deha anubhavyo tyAre stabdha thaI gayelI chokarIone bhAna thAya che ke zuM banavA pAmyuM che ! goLI eTalI badhI najIkathI chUTelI ke eka goLInuM kocaluM to pAchaLathI gAMdhIjInA kapaDAnI gaDImAMthI maLI AvyuM hatuM. pahelI goLI peTamAM jamaNI bAjue ghUMTIthI aDhI iMca upara, bIjI goLI madhyarekhAthI eka iMca jamaNI bAjue sAtamI pAMsaLInI nIce ane trIjI goLI ura-sthaLathI eka iMca upara ane madhyarekhAthI cAra iMcane aMtare vAgI hoya che. pahelI be goLI ArapAra ane trIjI phephasAmAM bharAI gayelI maLI hatI. sau koI stabdha thaI gayuM hatuM. jANe AkAzamAMthI vIjaLI na paDI hoya ! eka strI DaoNkTare haLavekathI emanuM mAthuM UMcakIne potAnA khoLAmAM mUkyuM. temano deha tenI sAme UbaDo paDyo hato, kAMpato hato ane AMkho ardha baMdha hatI. pachI nizceSTa ane zithila thaI gayelA dehane biralAbhavanamAM aMdara UMcakI lAvyA ane jyAM teo besatA ane kAma karatA hatA te sAdaDI para haLavekathI mUkyo. pachI eka nAnI camacI bharIne madha tathA garama pANI temanA momAM mUkavAmAM AvyuM, paNa te aMdara UtaryuM ja nahIM. maraNa lagabhaga tatkALa ja thayuM hovuM joIe. saradAra AvI pahoMcyA hatA. nADI tapAsI, maMdamaMda cAlatI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtima parva bhAsI. DaoN. bhArgave nADI-AMkha tapAsI dhIrethI kahyuM, ""daza miniTa pahelAM ja badhuM patI gayuM che !'' thoDI vAre paM. neharu AvyA. gAMdhIjInAM kapaDAMmAM potAnuM moM DhAMkI daIne bALakanI jema te raDI paDyA. sau raDyA, te divase koNa nahotuM rahyuM ? saradAra jevA durdevI kahe che, ""AMsu sArIne mAro zoka haLave huM karI zakato nathI. raDatAM mane AvaDatuM nathI. paNa ene laIne mArA magajano loco thaI jAya che.'' A to hatA bApunA DAbA-jamaNA hAtha. paNa jemaNe kadI janama dharIne bApune sadehe joyA paNa nahotA, tevA karoDo lokonI AMkhomAM A samAcArathI AMsu UmaTyAM. bApue jIvanabharanI tapasyA dvArA ugADelAM A phUla hatAM ! jIvatejIvata bApu lAkhonA hatA, marIne bApu karoDonA thaI gayA. baMgalAnA mALInI samayasUcakatAthI nAthurAmane tarata ja pakaDI laI polIsane soMpI devAmAM Avyo. agnisaMskAranI vyavasthA karavAno havAlo saMrakSaNa khAtAne soMpavAmAM Avyo. khUnI musalamAna che evI aphavA vahetI thAya to gAmegAma tophAna phATI nIkaLavAno bhaya hato. vAyuprasAraNa dvArA tarata ja samAcAra vahetA mUkavAmAM AvyA. bIje divase abhUtapUrva smazAnayAtrA nIkaLI ane rAjaghATa pAse barAbara covIsa kalAka pachI atyaMta bhavya tathA UMcA vyAsapITha upara khaDakelI citA upara rASTrapitAno deha mUkavAmAM Avyo. laoNrDa tathA leDI mAunTabeTana, paMDitajI, saradAra, dezavidezanA elacIo tathA svarAjyayAtrAnA aneka jUnA jogIo ane gAMdhI-parivAra e Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI citAne vIMTaLAIne beTho hato. sAmenA medAnamAM hato virATa jana sAgara ! barAbara poNA pAMca vAgye devadAsanA hAthe citA. pragaTAvavAmAM AvI ane dhIre dhIre agninI pAvaka javALAo lAkaDAnA Dhaga vacce potAno mAraga karI bhabhUkI UThI. sAme patharAyelA vizALa mAnavasAgaramAMthI sahaja udghoSa pragaTyo, "mahAtmA gAMdhI : umara ho '' emanA asthino amuka bhAga buddha bhagavAnanA pavitra avazeSonI jema sAcavI rAkhI koI jAhera smAraka thAya tevI mAgaNI AvI, paraMtu emanA jIvanabharanA upadezo dvArA e phalita thatuM hatuM ke paMcamahAbhUta e ja emanA avazeSa mATe yogya AzrayasthAna che. triveNI saMgamamAM emanA asthinuM visarjana thayuM, sAthosAtha bhAratabharanI tamAma nadIomAM paNa visarjana thayuM. abhuta hatuM emanuM jIvana, paNa mRtyu to emanA jIvananI addabhutatAne paNa AMTI gayuM. "mRtyu' zabda vaparAya che mATe te vAparavo paDe, bAkI vAstavamAM A to hatuM amRtadAna. mRtyu bhaNI dhasI jatI mAtRbhUmine potAnA dehanuM rakta vahAvI emaNe saMjIvanI dhArA relAvI. bhAI-bhAI vaccenA vaimanasyanI dhArane emaNe bukI karI nAkhI. amRtamAM pravezavA mATe kadAca AvuM mahAmRtyu' anivArya haze. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. mAnavatAno merudaMDa emanA jIvananI A uttama pUrNAhuti hatI. teo pote ja kahetA ke, koI paNa pavitra manuSya potAnA prANa karatAM vadhAre kImatI bIjI koI cIja kurabAna na karI zake. emanA jIvanamaMdirano suvarNakaLaza banI jAya tevuM suMdara hatuM A mRtyu ! pratikSaNa je jAgrata hato, tapasyA jenA jIvanano svAsethvAsa hato, prema jenI nADIonuM jenuM rakta hatuM tevo nitAMta parizuddha paramayogI kevaLa prabhumaya banIne prabhunAM caraNomAM sarvasva samarpita karavAnA bhAva sAthe prArthanAbhUmimAM pagalAM mAMDe che. e pagalAM koI dehadhArI manuSyanAM nathI, e pagalAM to che tapasyAnAM, premanAM, samarpaNanAM, prArthanAnAM ! prArthanA svayaM jANe prabhu pAse pahoMcI rahI hatI ane ene AvakAravA, bheTavA prabhutA svayaM jANe sAme cAlIne AvI ! ApaNA jevA sAmAnya jana mATe goDase kadAca pazutAno pratinidhi hoI zake, paNa svayaM prArthanA sAme to e harirUpa ja hato ! tyAre to saradAra paTele kahyuM, " "mRtyu vakhate gAMdhInA caherA para nimitta banela aparAdhI pratye dayA ane kSamAvRttino bevaDo bhAva dekhAto hato.'' emanA mATe prANImAtra harirUpa hatA, eTale ja acAnaka AvI paDelA AghAtanA pratyAghAtamAM paNa 'o bApare !' ke evo bIjo koI ugAra na nIkaLatAM 'rAma ! rAma !'no udgAra nIkaLe che. tulasIdAsajI kahe che ke nanama nAma muni tana rAve, vasaMta rAma chuM vata nAde .....janmAro Akho sAdhusaMto rAma rAma raTatA 79 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 mahAtmA gAMdhIjI rahe che paNa aMtakALe 'rAma' jIbhe caDato nathI. bApunI jIbhe aMtima zabda bolAya che rAma ! jIvanabharanI tamAma kSaNo rAmanAmanA rase rasAI hatI, tyAre A chellI ghaDI bhavya siddha thaI zakI. nAnakaDI avasthAmAM vAtavAtamAM ajANatAM ja raMbhA dAsIe 'rAma' zabda gAMThe bAMdhI Apyo hato. A jIvanane pele pAranI yAtrAe nIkaLatAM pahelAM paNa e ja 'rAma' sAthe jIvananuM pele pAranuM mahAjIvana gaMThAya che ! - bApunI 'pUrNAhuti' jotAM yAda Ave che -- IzunuM krUsArohaNa ! 'bhagavAna, tuM emane mApha karaje. teo jANatA nathI ke teo zuM karI rahyA che !' najara sAme taravare che bhagavAna zrIkRSNa. e paNa mohana, ne A paNa mohana. baMnee potapotAnI rIte samagra vizvane mohita karyuM. eka mohane mAkhaNa lUMTAvyuM bIjAe mIThuM lUMTAvyuM. hakIkatamAM baMneya jIvanano sAra ! eke calAvyuM sudarzana cakra, bIjAe calAvyuM caravaDA cakra. kRSNa paNa chelle A ja vAta uccAre che ke, 'he vyAdha ! tuM ciMtA nA karIza. mAre maravuM ja hatuM. paNa have tuM jaIne mArA mAnavabaMdhuone kaheje ke jyAre teo koI paNa jIvane haNe che tyAre teo mane haNe che.'' . pRthvInA putra vidAya thAya che ane vizvanI cAreya dizAomAMthI zraddhAMjalinAM bhAvakusuma jhare che. AinsTAIna bolI UThe che, 'bhAvi peDhI vizvAsa nahIM kare ke Avo paNa koI mANasa sadehe A pRthvI para vicarato hato.' bApunA lADalA javAhara kahe che, '"A badhAM varSo daramiyAna je prakAza A dezane ajavALato rahyo che te AvanArAM aneka Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavatAno merudaMDa varSo sudhI A dezane ajavALato raheze. ane hajAra varasa pachI paNa e prakAzanI prabhA A dezamAM dekhAtI raheze ane agaNita mAnavInAM saMtapta hRdayone te sAMtvana ApatI raheze, kema ke te prakAza jIvaMta satyano dyotaka hato ane sAMtvata satya vyakata karato zAzvata mAnavI ApaNI paDakhe hato. teNe ja A prAcIna dezane svAdhInatAnA maMdire pahoMcADyo.' naoNbala prAIjha vijetA suprasiddha lekhikA parla bake mahAtmAnI zahAdatane bIjA 'krUsArohaNa' tarIke varNavI. phrAMsanA liyo blane kahyuM, "gAMdhIjIne meM kadI joyA nahotA, temanI bhASA huM jANato nathI, temanA dezamAM kadIya meM paga mUkyo nathI ane chatAM mArA ati nikaTanA priyajanane gumAvyo hoya evA zoka huM anubhavuM chuM. e asAmAnya puruSanA avasAna AkhI duniyA zokasAgaramAM DUbI gaI che.' habasI AgevAnoe kahyuM, ''svataMtratA mATe laDatA Aphrikano mATe gAMdhIjInuM jIvanakArya sadA dhruvatArakarUpa ane preraNArUpa banI raheze.'' zrImatI merI bethunoe kahyuM, "hUMpha ApanAro mahAna prakAza olavAI gayo che. ame dharatInI mAtAo jeTa vimAnonI garjanAnA, aNubaoNmba paDavAnA ajJAta bhISaNatAonA DarathI kAMpatI hoIe chIe tyAre, mahAtmAno sUrya soLe kaLAe jyAM prakAze che te pUrva tarapha ame AzAbharI mITa mAMDIe chIe.' ghaNuMya lakhAyuM, ghaNuMya kahevAyuM ane chatAMya jANe kahevAnuM to bAkI ja rahI gayuM! vinobAjIe bApunI rAmalaganane varNavatAM khUba suMdara tathA yathArthapaNe kahyuM che ke, "narasiMha mahetAnA "vaiSNavajana'nAM lakSaNo huM bApumAM cakAsato ane mane lAgatuM ke Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 mahAtmA gAMdhIjI rAmanAma zuM tALI lAgI" e lakSaNa kAMIka ochuM lAgu paDe che. A vAta 1920nI, paNa tyAra pachI to e eTalI jhaDapathI AgaLa vadhatA gayA ke jotajotAmAM teo rAmanAmamAM tanmaya thaI gayA ane chevaTanA gALAmAM to jANe emaNe rAmanAmanI raTa ja lIdhI hatI. traNaso sADA traNaso varasa pahelAM tulasIdAsa ane tukArAme lagAvI hatI tevI ja ane chevaTe e ja nAma laIne teo gayA. te vakhate roja emanAM prArthanA-pravacano chapAtAM. chApAvALAoe chellA divasanuM vyAkhyAna chApyuM - "ha rAma !' emanAM badhAM vyAkhyAno karatAM A AkharI vyAkhyAna sauthI mahAna che!'' A aMtima prArthanA-pravacana jIvanamaMdiranuM rAmakaLaza banI gayuM, kAraNa ke temAM "rAma' saMkrAMta thayo, jIvanamAM krAMti sAkAra thaI ane paramacaitanyamAMthI vikhUTuM paDeluM Atmatattva pAchuM paramadhAma pahoMcI gayuM. pRthvI paranI mATI keTalI UMcI UDI zake te jovuM hoya to himAlayane juo, ane mAnavatA keTalI UMcI UThI zake te jovuM hoya to gAMdhIne juo. Ama, mAnavatAnA mApadaMDa tarIke e mUlavAyo. gurudeve bApunA jIvatAM ja eka vAra lakheluM ke, ""yajJadevane mAnavadehe janmavAnI utkaMThA thaI ane te gAMdhIrUpe avataryA! gAMdhInuM jIvana e vAstavamAM eka yajJarUpa hatuM. 'gItA -zikSaNa' nAmanA eka pustakamAM chaThThA adhyAyane samajAvatAM gAMdhIjI lakhe cheH ''savAranA pahoramAM sUryanArAyaNa potAno uddhAra kare che. yogArUDha thaIne Ave che; ane saMdhyAne samaye zAMta thAya che. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhIvANI sUrya kharekhara zAMta thAya che? huM marIza tyAre paNa thoDo ja zAMta thavAno chuM.'' phinikasa vizenA patramAM lakhelI emanI vAta paDaghAyA kare che, "pelA phinikasa paMkhInI jema potAnI rAkhamAMthI ja pAchA sajIvana thaIne UThazuM ne? .... UThazuM ne ?'' harinA jana to mukti na mAge, mAge janmojanma avatAra re ! 11. gAMdhIvANI bALapaNathI ja satyano upAsaka hovAno mAro dAvo che. mAre mATe e sauthI sahaja vastu hatI, mArI bhaktibharI khojane pariNAme "Izvara satya che e pracalita sUtrane badale "satya e ja Izvara che' e vastusthitinuM hArda pragaTa karanAruM sUtra mane lAdhyuM. e sUtranI sahAyathI ja huM jANe ke IzvaranuM pratyakSa darzana karI zakuM chuM, mArI rageragamAM huM tene vyApI rahelo anubhavuM chuM. ahiMsA mAro dharma che, mAro Izvara che. satya mAro dharma che, mAro Izvara che. satyane draDhuM chuM tyAre ahiMsA kahe che ke mArI mAraphata TUMDho; ahiMsAne dUThuM tyAre satya kahe che ke mArI mAraphata TUMDho. pUrNa satya sAMpaDavuM eTale AtmasAkSAtkAra karavo. ane potAnA jIvananuM dhyeya lAdhavuM, eTale ke pUrNAvasthAe pahoMcavuM. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 mahAtmA gAMdhIjI huM satyano eka vaTemArgu mAtra chuM. ane tene zodhI vaLavAne huM satata prayatna karI rahyo chuM, eTalo ja dAvo karuM chuM. satyanAM darzana ahiMsA vagara thaI ja na zake. tethI ja kahyuM che ke, "ahiMsA paramo dharma !' satyanuM zodhana ane ahiMsAnuM pAlana asteya, aparigraha, abhaya, sarvadharmasamAnatva, aspRzyatAnivAraNa ItyAdi vagara thaI na zake. * * asteyano artha corI na karavI eTalo ja nathI. je vastunI ApaNane jarUra nathI te rAkhavI, te paNa corI che. corImAM hiMsA to bharelI ja che. satyanA darzana mATe saMtonuM caritra vAMcavuM ane tenuM manana karavuM Avazyaka che. mIrAMbAInA jIvanamAMthI mahattvanI vAta ApaNe e zIkhIe chIe ke teNe bhagavAnane mATe potAnuM sarvasva choDyuM - pati paNa. zraddhAthI mANasa pahADo oLaMgI jAya che. gItA anusAra anAsaktinI parAkASThA te mukti. A ja artha ApaNane IzopaniSadanA pahelA maMtramAM maLe che. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 gAMdhIvANI ahiMsA eTale sarvavyApI prema. eka aMgrejI vAkya che ke kudaratanA nakha lohIthI raMgAyelA rahe che. eTale ke hiMsA to A jagatamAM bharelI ja che. paNa A rAtA nakhavALI kudaratanI vacce manuSya evA nakha vinAne zobhI rahelo che. manuSyanuM tene zobhe evuM kAMI kartavya hoya to te ahiMsA ja che. manuSyasvabhAva hiMsA nathI, paNa ahiMsA ja che, kema ke te ja potAnA anubhavathI nizcayapUrvaka kahI zake che, ""deha nathI, paNa AtmA chuM.'' ane A dehane AtmAnA vikAsa arthe ja vAparavAno mane adhikAra che ! emAMthI te dehadamanano, kAmarAgAdi zatruone jItavAno prayatna Adare che ane jyAre evo vijaya meLave tyAre ja teNe manuSyajAtinA svabhAvane anukULa kArya karyuM kahevAya. tethI rAgadveSAdi jItavA e amAnuSI kArya nathI, paNa mAnuSI kArya che. ahiMsAnuM pAlana e UMcAmAM UMcA prakAranI vIratAnuM lakSaNa che. ahiMsAmAM bhIrutAne kyAMye sthAna nathI. sukha ane duHkha, mitra ane zatru, potAnuM ane pArakuM - badhuM samAna samajavAthI anAsakti vadhe che. tethI anAsaktinuM bIjuM nAma samabhAva che. vikArI vicAra te bImArInI nizAnI che. tethI ApaNe sau vikArI vicArathI dUra rahIe. teno eka amogha upAya - Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI rAmanAma che. nAma kaMThamAMthI ja nahIM, paNa hRdayamAMthI nIkaLavuM joIe. anubhava leto jAuM chuM tema jouM chuM ke mANasa pote ja potAnAM sukhaduHkhanuM kAraNa che. je aMtaramAM kharekhara svaccha che te bahAra asvaccha hoI ja nA zake. sarvane dhAraNa kare te dharma eTale ke dharma dareka avasthAmAM ne dareka samaya jIvanamAM otaprota che. mANasamAM bIjAne chetaravAnI zakti karatAM potAne chetaravAnI zakita ghaNI vadhAre che. dareka samaju mANasa A vAtanuM pratyakSa pramANa che. je vaDe samAja eTale ke sau loko UMce caDe te sAcI samAjasevA che. amuka samAja kaI rIte UMce caDe te mANasa samAja joIne ja kahI zake. - Izvara manuSya nathI, eTale e koI paNa manuSyamAM Utare che ke avatare che ema kahevuM e paNa pUrNa satya nathI. Izvara koI manuSyamAM Utare che eno artha mAtra eTalo ja ke te mANasamAM ApaNe vadhAre aizvarya ke InvarapaNe joIe chIe. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhIvANI kharuM jotAM Izvara eka zakti che, tattva che. te zuddha caitanya che, sarvavyApaka che, chatAM teno Azraya ke upayoga badhAne maLato nathI; athavA kaho ke badhA teno Azraya meLavI zakatA nathI. hiMdu dharma mahAsAgara chetemAM aneka ratno paDelAM che, jeTalA UMDA jAo teTalAM vadhAre ratno maLe. hiMdu dharmamAM IzvaranAM aneka nAma che. huM to badhAM nAmo kAyama rAkhIne badhAmAM nirAkAra, sarvavyApI rAmane ja jouM chuM. mAro rAma sItApati, dazarathanaMdana kahevAto chatAM sarvazaktimAna Izvara ja che. enuM nAma hRdayamAM hoya to sarva duHkho nAza pAme che. * * * brahmacarya eTale mana-vacana-kAyAthI sarva Indriyono saMyama. A saMyama sAru tyAganI AvazyakatA che. tyAganA kSetrane sImA ja nathI, tema brahmacaryanI mahimAne nathI. satyanArAyaNa para avicaLa zraddhA rAkhyA sivAya brahmacaryanuM pAlana karavuM azakya che. brahmacaryano pUro artha che brahmanI zodha. Atmazuddhi vagara jIvamAtra sAthe ekatA na sadhAI zake. Atmazuddhi vagara ahiMsA dharmanuM pAlana sarvathA azakya che. azuddhAtmA paramAtmAnAM darzana karavA mATe asamartha che. eTale jIvananAM tamAma kSetromAM zuddhi jarUrI che. A zuddhi sAdhya che, kAraNa ke vyakti ane samaSTi vacce evo nikaTano saMbaMdha che ke ekanI zuddhi anekonI zuddhi barobara thaI jAya che. vyaktigata prayatna karavAnI zakti satyanArAyaNe saune janmathI ja ApI rAkhI che. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjI paraMtu zuddhino mAraga kaparo che. zuddha thavuM eTale mana, vacana ane kAyAthI nirvikAra thavuM, rAgadveSAdithI mukta thavuM. jyAM sudhI manuSya potAne svecchApUrvaka sauthI pAchaLa na rAkhe, sauthI nAno na mAne tyAM sudhI enI mukti nathI. ahiMsA namratAnI parAkASThA che ane A namratA vagara mukti koI kALeya nA maLI zake. A anubhavasiddha vAta che. saMyamanA pAlanamAM patipatnInI ekabIjAnI saMmatinI jarUra na hoya. bhogamAM baMne saMmata hovAM joIe. tyAga to pratyekanuM khAsa kSetra che. mAro evo abhiprAya che ke saMyamanA pAlanamAM strI pahela karanArI hoya che. pati ja tene aTakAyata karanAra hoya che. * 88 * jeTalI zakti vadhu zAMta ane sUkSma, teTalI te vadhu kAragara. duniyAmAM prema e sUkSmatama zakti che. * * * mArI ahiMsA to haMmezAM mane mArI ekeeka pravRttiomAMthI mukta thavAnI preraNA Ape che. bIjI tarapha, duniyAmAM eka paNa anyAya ke eka paNa du:khanA lAcAra sAkSI thavAnuM hoya tyAM sudhI mAro AtmA sukhI thavAnI nA kahe che, paraMtu mArA jevA durbaLa, alpa jIvAtmA mATe duniyAnA dareka du: kha maTADI devAM te zakaca nathI. A baMne kheMcatANImAMthI mukta rahevAno mArga che, paraMtu e sthiti khUba dhImA krame ane aneka vyathAo pachI prApta thaI zake tevI che. kAryamAM pravRtta nahIM rahevAthI nahIM, paNa samajapUrvaka niSkAma paddhatithI kAma karatAM karatAM e mukti mAre meLavavI paDaze. A AMdolananuM rahasya ja, Atmatattvane mukta Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhIvANI 89. ane pUrNa svAdhIna karavA mATe, zarIra tattvano satata yajJa karatA rahevAmAM che. * prArthanA mATe mane bhAre moTI zraddhA che. prArthanAmAM bhAna kevaLa paramezvaranuM rahe, tyAre to bhASA paNa aMtarAyarUpa banI jAya. prArthanAno uddeza ja ekatAna thavAno che. sAmUhika prArthanAmAM vyaktie samAjamAM lIna thaI javAnuM che. vyakti samAjamAM ane samAja IzvaramAM lIna thAya che. je Izvaramaya hoya che te AkhA jagatane Izvaramaya jue che. AvI sthitie pahoMcavA mATe sAmAjika kAryamAM sAmUhika prArthanA e paheluM DagaluM kahevAze. * anAsakita dvArA manuSya bhUtakALanI khoTI Tevone tathA vaMzaparaMparAgata ane paristhitimAMthI janmelI khAmIonI asarane jItI zake che. sAmAnyataH jANyeajANye karelA kudaratanA kAnUna-bhaMga, jevA ke krodha, cIDa, utAvaLa vagerenI kiMmata cUkavavI paDe che, paraMtu jo tame pUrNa nirAsakta thaI zako to A badhuM lUchI zako cho. pharIthI janma lIdhA sivAya zAzvata jIvana tame prApta karI zako cho. ahIM ja, A kSaNe ja tame navI jiMdagI zarU karI zako cho. bhUtakALa A jIvanapravAhamAM avarodha nAkhI nahIM zake, zarata ATalI ja ke tame bhUtakALa tathA enI paraMparAne anAsaktinI kuhADIthI saMpUrNapaNe kApI nAkhyo hoya. mAruM jIvana sakriya samAjasevAmAM lAgeluM che. "akarmamAM karma'nI je avasthA kahevAI che, tyAM sudhI huM pahoMcI zakyo Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 mahAtmA gAMdhIjI nathI. hAla pUratuM to dekhAya che ke mArI pravRtti mArA chellA svAsa sudhI cAlu raheze. jIvanamAM eka evI avasthA Ave che, jyAre mANasane potAnA vicAra pragaTa karavAnI jarUra rahetI nathI, ane bAhya karma dvArA ene abhivyakta karavAnI jarUriyAta to tenAthI paNa ochI rahe che. kevaLa vicAra kAma kare che. vicAromAM ja evI zakti Ave che tyAre evA manuSya mATe kahI zakIe ke enI akarmaNya dazAmAM ja karma bhareluM che. mArI sAdhanA e dizA bhaNInI che. brAhmI sthiti eTale ke jJAnapUrvaka rAgadveSarahita thavuM ane evA thaIne ja jIvana jIvavuM, e ja che mokSa. jagata mithyA eTale ke jenAmAM pratyeka paLe parivartana thAya che, te jagata. pravAha-patita-karma eTale ke zodhyA vinA ja sAme AvI caDeluM yajJakarma. jJAna eTale AtmAno anubhava. karma eTale AtmAnA anubhava mATe karavAnI ceSTA mAtra. bhakti eTale zraddhApUrvaka karavAnuM karma. yoga eTale evAM kamoMmAM kuzaLatA ane emAMthI pedA thanArI samatA. dhyAna eTale karmamAM tanmayatA. vagara jarUre hAjato vadhAravI e pApa jevuM lAge che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhIvANI jenI AMkho phUTI gaI che te AMdhaLo nathI, paNa je potAnA doSo DhAMke che te AMdhaLo che. yathAzakti eTale potAnI badhI zakti jarAye saMkoca vagara vAparavI te. evA zubha prayatnamAM ghaNuM karIne saphaLatA maLe che. bhayamAtrathI mukti to te meLavI zake jene AtmasAkSAtkAra thaI gayo hoya. abhaya e moharahita sthitinI parAkASThA che. nizcaya karavAthI, satata prayatna karavAthI ane AtmA para zraddhA vadhavAthI abhayanI mAtrA vadhI zake che. ApaNe to bAhya bhayothI mukti meLavavI che. aMdara je zatruo beThA che, emanAthI to DarIne ja cAlavAnuM che. kAmakrodhAdino bhaya te vAstavika bhaya che. ene jItI levAthI bahAranA bhayono upadrava enI meLe maTI jAya che. bhayamAtra dehane kAraNe che. deha aMgeno rAga gayo to abhaya sahaja lAdhI jaze. AtmAno vikAsa karavo eTale cAritrya ghaDavuM, IzvaranuM jJAna meLavavuM, AtmajJAna meLavavuM. manuSyanuM manuSyatva svecchAe aMkuzita banavAmAM che. svarAjya eTale AtmazAsana, mAre mana svarAjya eTale lokasaMmati anusAra bhAratavarSanuM zAsana. bahujanasamAjanA bahu moTA bhAganA mAnavIonA nizcayane huM lokasaMmati lekhuM chuM. sattA prApta karI enuM niyamana karavAnI kSamatA potAmAM che e Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92. mahAtmA gAMdhIjI vAtathI prajA sabhAna ane jAgrata hoya e svarAjya. sarvodayanA siddhAMto huM Ama samajyo chuM: (1) badhAnA bhalAmAM ApaNuM bhaluM raheluM che. (2) vakIla tathA vALaMda baMnenA kAmanI kiMmata ekasarakhI hovI joIe; kema ke AjIvikAno haka badhAne ekasarakho che. (3) sAduM majUrInuM kheDUtanuM jIvana ja kharuM jIvana che. AtmabaLa e zarIrabaLa karatAM hamezAM caDiyAtuM ja che. AtmabaLa mANasajAta jeTaluM ja purANuM che. hiMdustAnamAM A baLano upayoga asala jamAnAthI cAlato Avyo che. A baLa vAparavAmAM vizeSa hiMmatanI jarUra che. A baLa vAparanAra kadI hArato nathI, ke nathI tene kadI pariNAmanI ciMtA rahetI. satyAgrahI koIne duHkha deto nathI, paNa pote duHkha uThAve che. duniyAmAM sukha karatAM duHkhano AMkaDo vadhu jovA maLe che. tyAre satyAgrahI samajapUrvaka duHkha uThAve che ane Ama duHkha uThAvavAmAM ene lahejata Ave che. mAnavajIvanathI UtaratI kakSAnA jIvanano gAya zuddhamAM zuddha namUno che. jIvavALAM prANIomAM prathama darajajo dharAvanArA mANasa pAsethI tenAthI UtaratI kakSAnA badhAye jIvo mATe nyAya meLavavAne te temanI vatI ApaNI AgaLa vakIlAta kare che. tenI AMkho vaDe te ApaNane evuM kahetI hoya ema lAge che ke, "tamane amArI katala karavAnuM ane amAruM mAMsa tamArA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhIvANI AhArane mATe vAparavAne athavA amane bIjI rIte raMjADavAne nahIM, paNa amArA mitra tema ja vAlI thaIne rahevA mATe amArI upara mUkavAmAM AvyA che.' gAya e mAre sAru karuNAnuM kAvya che. huM tene pUjuM chuM ane AkhI duniyAnI sAme thaIne tenI pUjAno bacAva karato rahIza. keLavaNIno artha akSarajJAna nathI, paNa cAritryagaThana che eTale ke pharajanuM bhAna che. AtmAne zodhavAne sAru prathama to nIti daDhAvavI joIe. nIti eTale abhaya, satya, brahmacarya vagere guNonuM saMpAdana karavuM te. Ama karatAM dezasevA tenI meLe thaI zake che. kharI nizALa anubhava che. je prajA svataMtratA che tenI pAse potAnI rakSAnA aMtima ilAja hovA joIe. satyAgraha e zuddha ahiMsaka zastra che. satyAgraha te sarvoparI zastra che e vize paNa mane zaMkA nathI. satyAgraha AtmazuddhinI laData che, dhArmika laData che. bIjAnA gaja jevaDA doSone ApaNe raja jevaDA karI joIe ne potAnA rAI jevaDA lAgatA doSone pahADa jevaDA jotAM zIkhIe tyAre ja ApaNane potAnA ne pArakAnA doSonuM ThIka ThIka pramANa maLI rahe. A sAmAnya niyamanuM pAlana satyAgrahI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94. mahAtmA gAMdhIjI thavA icchanAre to ghaNI vadhAre sUkSmatAthI karavuM joIe. | vijaya prAptimAM nahIM, prayatnamAM che. pUrNa prayatna e ja pUrNa vijaya che. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 0 0 0 | 0 0 0 | 0 0 0 12 - 00 | * 0 0 | * 0 0 | 0 0 0 | 0 0 0 | 0 0 0 | 0 0 deg, 9- 00 10-00 | * 0 0 saMtavANI graMthAvalI - 2006 kiMmata 1. jagadguru zrI Adi zaMkarAcArya 2-00 2. zrIrAmakRSNa paramahaMsa 3. svAmI vivekAnaMda 4. zrI zrImA AnaMdamayI mA 5. bhagavAna mahAvIra 6. mahAtmA gAMdhIjI '7. Izu khrista 8. maharSi vinobA bhAve 9, hajarata mahaMmada payagaMbara 10. bhagavAna gautama buddha 11. svAmI sahajAnaMda 12. azo jarathuSTra 13. guru nAnakadeva 10-00 14. saMta kabIra 15. mahAprabhu zrIvallabhAcArya 16. zrI svAmI rAmadAsa (kanahanagaDha-kerAlA) 17. maharSi dayAnaMda 18. zrImad rAjacaMdra 19. sAdhu vAsavANI 20. pUjya zrImoTA * 9-00 21. zrI ramaNa maharSi 22. maharSi araviMda 23. zrI raNachoDadAsajI mahArAja 24. zrI raMga avadhUta 25. zrI punita mahArAja 26. svAmI muktAnaMda 27. svAmI zivAnaMda sarasvatI (hRSIkeza) 28, svAmI cidAnaMda sarasvatI 12- 00 300-00 A graMthAvalinAM 28 pustakonI kiMmata rU.300 thAya che. graMthAvalino | saMpuTa kharIdanArane te rU.200nA rAhata dare ApavAmAM Avaze. rU.200 (seTanI) ISBN 81-7229-237-6 (set) | * 0 0 | 0 0 0 | 0 0 0 10 - 00 10-00 12-00 | 0 0 0 | 6 0 0 | 0 9 0 | 9 0 0 | 8 0 0