________________
મહાત્મા ગાંધીજી ચિતાને વીંટળાઈને બેઠો હતો. સામેના મેદાનમાં હતો વિરાટ જન સાગર ! બરાબર પોણા પાંચ વાગ્યે દેવદાસના હાથે ચિતા. પ્રગટાવવામાં આવી અને ધીરે ધીરે અગ્નિની પાવક જવાળાઓ લાકડાના ઢગ વચ્ચે પોતાનો મારગ કરી ભભૂકી ઊઠી. સામે પથરાયેલા વિશાળ માનવસાગરમાંથી સહજ ઉદ્ઘોષ પ્રગટ્યો, “મહાત્મા ગાંધી : ઉમર હો ''
એમના અસ્થિનો અમુક ભાગ બુદ્ધ ભગવાનના પવિત્ર અવશેષોની જેમ સાચવી રાખી કોઈ જાહેર સ્મારક થાય તેવી માગણી આવી, પરંતુ એમના જીવનભરના ઉપદેશો દ્વારા એ ફલિત થતું હતું કે પંચમહાભૂત એ જ એમના અવશેષ માટે યોગ્ય આશ્રયસ્થાન છે. ત્રિવેણી સંગમમાં એમના અસ્થિનું વિસર્જન થયું, સાથોસાથ ભારતભરની તમામ નદીઓમાં પણ વિસર્જન થયું.
અભુત હતું એમનું જીવન, પણ મૃત્યુ તો એમના જીવનની અદ્દભુતતાને પણ આંટી ગયું. “મૃત્યુ' શબ્દ વપરાય છે માટે તે વાપરવો પડે, બાકી વાસ્તવમાં આ તો હતું અમૃતદાન. મૃત્યુ ભણી ધસી જતી માતૃભૂમિને પોતાના દેહનું રક્ત વહાવી એમણે સંજીવની ધારા રેલાવી. ભાઈ-ભાઈ વચ્ચેના વૈમનસ્યની ધારને એમણે બુકી કરી નાખી. અમૃતમાં પ્રવેશવા માટે કદાચ આવું મહામૃત્યુ' અનિવાર્ય હશે.
