________________
૧૮
મહાત્મા ગાંધીજી થઈને જગત સમક્ષ બહાર આવ્યો. આ દિવસો દરમિયાન આફ્રિકામાં વસતા હિંદીઓની પરિસ્થિતિનો તાગ આવ્યો તેની સાથોસાથ હિંદ સામે ઊભેલા ગુલામીના પ્રશ્ન અંગેની સમજણ પણ વધુ ને વધુ કેળવાતી ચાલી. એટલું જ નહીં, દેશના સ્વરાજ્યના એક ખડા સૈનિક બનવાનું ઘડતર પણ ચાલ્યું. દક્ષિણ આફ્રિકામાં નાનકડું એકમ હોવાને લીધે ધાર્યું કામ થાય, સફળતા પણ મળે તેમ છતાંય સ્વધર્મ હવે ગાંધીને સ્વદેશ પાછા ફરવા હાકલ કરી રહ્યો હતો. પણ આફ્રિકાવાસી બંધુઓ એમ તો કેમ છોડ? જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે પાછા ફરવું' - એ શરતે મિત્રો સંમતિ આપે છે. વિદાય વેળાએ લોકો પ્રેમનો સાગર વહેવડાવે છે. સોના-ચાંદી અને હીરાની ભેટોથી ગાંધીને નવાજે છે.
પણ આ વર્ષો દરમિયાન ગાંધી કેવળ કોરું રાજકારણ નથી ભણ્યો. એને તો જીવનને આરપાર વધતી તમામ ક્ષિતિજ સર કરવામાં રસ હતો. સાર્વજનિક કામ દરમિયાન લોકસેવકને મળેલી સોગાદો વ્યક્તિગત લાભાર્થે ન રાખતાં તેનું સામાજિક દ્રસ્ટ બનાવી લોકોપયોગી કામમાં વાપરવા એ કસ્તૂરબા તથા કુટુંબીજનોને સમજાવી તૈયાર કરે છે. આ છે સત્યધર્માનું વેધક દર્શન !
૩. કાંતિનો અરુણોદય
૧૯૦૨માં ભારત આવવાનું થયું, તેમાં કેટલાંક પાયાનાં તથ્ય સમજવા મળ્યાં. એક તો એ કે જ્યાં સુધી ભારત પોતે ગુલામ છે ત્યાં સુધી બીજા કોઈ સંસ્થાનમાં વસતા હિંદીઓને બહુ ઝાઝો ન્યાય ન અપાવી શકે. ભારત આવ્યા તે અરસામાં જ કોંગ્રેસનું
