Book Title: Maharshi Arvind ki Sarvang yoga Sadhna
Author(s): Brajnarayan Sharma
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211636/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janya yogasAdhanAeM aura maharSi aravinda kI sarvAMga yogasAdhanA / brajanArAyaNa zarmA 'nAyamAtmA pravacena labhyaH na medhayA na bahunA zrutena' 'nAyamAtmA balahInena labhyaH' (-muNDaka upaniSad 3 / 2 / 4-5) ukta upaniSad vANI kA udghoSa yahI hai ki AtmA kI upalabdhi na to pravacana-upadeza se, na buddhi se, na bahuta sunane se hotI hai / balavihIna manuSya isako prApta nahIM kara sktaa| samasta bhAratIya dArzanika dhArmika sampradAyoM kA parama puruSArtha AtmA kA sAkSAtkAra karanA rahA hai| yogasAdhanA bhI usa prAtmA ko anubhUta karane kA anupama mArga hai| vaidika (nigama) aura prAgamika paramparAmoM meM yogasAdhanA sambandhI vipula sAhitya milatA hai| tAMtrika sAdhanA ko bhI prAgamaparaka mAnA jA sakatA hai / maharSi aravinda ke samakSa yogasAdhanAmoM kI atyanta samRddha virAsata vidyamAna thI, jaise, haThayoga, rAjayoga, jJAna-bhakti-karmayoga ke trividha mArga, taMtra sAdhanA-zaiva, zAkta, vaiSNava, gANapatya, saurya Adi tAMtrika paddhatiyA~, jaina sAdhanA, bauddha saadhnaa| zrI araviMda ke anusAra ukta sAdhanA-praNAliyoM kI samIkSA karane ke pUrva 'yoga' aura 'sAdhanA' pada ke viziSTa arthoM ko jAna lenA Avazyaka hai| vyutpatti ke AdhAra para 'yujira yoge' aura 'yuja samAdhoM' do prakAra se 'yoga' pada niSpanna kiyA jA sakatA hai| prathama ke anusAra jIvAtmA kA paramAtmA se saMyoga yA milana hai jabaki dvitIya artha meM vaha samAdhi kA vAcaka hai| sUtrakAra maharSi pataMjali ne yoga pada ko samAdhi artha meM hI prayukta kiyA pratIta hotA hai yathA 'atha yogAnuzAsanam / (11), 'tA: eva sabIjaH samAdhiH' evaM 'tasyApi nirodhe sarvanirodhAnnirbIjaH samAdhi: (yogasUtra 1236, 1151) bhASyakAra ne spaSTataH 'yogaH samAdhiH' yoga ko samAdhi kahA hai| vAcaspati mizra, vijJAnabhikSu, bhoja, hariharAnanda prAraNya prAdi TIkAkAroM ne samAdhi artha meM hI 'yoga' pada kI vyAkhyA kI hai| tattva vaizAradIkAra ne saMyogArthaka 'yujira yoge' artha kI AlocanA karate hue samAdhi artha hI gRhIta kiyA hai kyoMki yogasammata chabbIsa padArthoM kA yathArtha bodha ho jAne para avidyA Adi pA~ca kleza tathA unake nimitta se hone vAle karmabaMdhana zithila par3a jAte haiM aura anta meM samasta cittavRtiyA~ bhI Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama Managininelibrary Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa / 178 arcanArcana niruddha hI jAtI haiN| vijJAnabhikSa ne dvitIya aura tRtIya sUtroM ko milAkara yogalakSaNa isa prakAra diyA hai--dRSTrasvarUpAvasthitihetuzcittavRttinirodho yogaH [112.3] arthAt dRSTA (jIvAtmA) ke vAstavika svarUpa kI avasthiti kA kAraNa cittavRttiyoM kA nirodha yoga hai| kintu pralaya kAla meM tathA samagra suSupti-kAla meM citta kI samasta vRttiyAM niruddha ho jAtI haiN| ata: ina avasthAnoM meM bhI yoga lakSaNa prayukta hone lgegaa| isa ativyApti doSa se bacAne ke lie nAgeza bhaTTa ne lakSaNa meM 'prAtyantika' pada kA niveza kiyA hai, tadanusAra 'daSTrAtyantika svarUpAvasthitihetucittavRttinirodhasyaiva lakSaNatvAt' / pralayakAlIna tathA samagra suSupti kAlIna avasthAeM puruSa kI prAtyantika yA sArvakApika nahIM hai| ata: koI doSa nahIM hogA / bhagavAna zrIkRSNa ne gItA meM 'yogaH karmasu kauzalam' tathA 'samatvaM yoga uccate' karmoM meM kuzalatA lAne tathA sukha-duHkha hAni-lAbha, janma-mRtyu, yaza-apayaza, garmI-sardI Adi dvandvoM meM samabhAva lAkara sthiraprajJa honA hI yoga mAnA hai| gItAkAra ke dvitIya lakSaNa ko prAyaH sabhI yogasAdhanAoM meM mAnya kiyA gayA hai| 'sAdhanA' jIvAtmA kI usa zArIrika, mAnasika evaM AdhyAtmika ceSTA yA taiyArI kA nAma hai jisase vaha uttarottara utthAna karatA huyA apane vAstavika svarUpa kA sAkSAtkAra karane meM phalIbhUta hotA hai / samartha hotA hai| maharSi araviMda ne apanI sAdhanA-praNAlI ko sarvAMga yoga yA pUrNayoga kI sAdhanA kahA hai| isalie unhoMne apane samaya taka jo-jo bhI sAdhanA-krama vidyamAna the una sabhI kI samIkSA karate hae apanI natana paddhati kI sarjanA kii| pratyeka yogasAdhanA prAyaH kisI eka aMga para vizeSa bala detI hai aura use hI pUrNa rUpa se nikhArane kI ceSTA karatI hai| anya sabhI aMgoM ko usI aMga ko vikasita karane ke lie yA usakI pUrti ke lie chor3a diyA jAtA hai / sabhI aMgoM ko kramazaH yA eka sAtha vikasita karane yA unheM pUrNa banAne kA na to unameM prayAsa kiyA gayA hai aura na hI aisA karane ke unameM paryApta avasara pradAna kiye gaye haiN| yahI kAraNa hai ki ukta haThayoga se lekara bauddha sAdhanA paddhatiyoM meM utthAna krama to hai kintu bhAgavatasattA kA avataraNa bhI hotA hai, yaha siddhAMta prAyaH upalabdha nahIM hotaa| zrI araviMda kI sAdhanA meM pratyeka aMga ko vikasita aura rUpAtaMrita kara sAdhaka ko paramezvara kA upayukta pAtra banAyA jAtA hai| yahA~ para kisI bhI aMga ko nirarthaka yA patha kA ror3A samajha chor3a nahIM diyA jAtA varan use bhI pUrNa banAkara vikasita kiyA jAtA hai| zarIra ke andara yA bAhara kahIM bhI virATa se virATa athavA sUkSma se sUkSya koI aMza aisA nahIM bacatA jisameM prabhu kA nivAsa na ho / sattA ke do chora haiM--bhautika jar3a padArtha tathA cetana AdhyAtmika praatmaa| vibhinna sAdhakoM ne apanI-apanI dRSTi se isa yA usa chora kA pallA pakar3akara isa yA usa chora ko parivyakta karane kA upakrama racA hai| donoM meM kisI setu ke nirmANa kA prAyAsa nahIM kiyaa| isI nyUnatA kI pUrti araviMda ne kI hai / jar3a prakRti, cetanaprANI tathA paramAtmA se jIvanta sAmaMjasya sthApita karane ke lie zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika sabhI aMgoM ke vikAsa aura rUpAMtaraNa ko unhoMne Avazyaka mAnA hai| mAnavIya sattA kA sUkSmatama vizleSaNa karate hue unhoMne yaha darzAne kA prayAsa kiyA hai ki mAnava atyanta jaTila, nitAnta bhinna, paraspara virodhI aneka guNoM kA AgAra hai| vaha koI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya yogasAdhanAeM aura maharSi aravinda kI sarvAMga yogasAdhanA / 179 prakhaNDa, sarala, vizuddha yA amizra sattA nahIM hai / prakRti ke sabhI stara usameM anusyUta haiM / sRSTi kI samasta dhArAe~ usameM kahIM uddAma, kahIM manthara gati se pravAhita ho rahI haiN| mukhyatayA tIna stara dRSTigocara hote haiM / sattA kA prathama stara zarIra aura usako saMjIvita rakhane vAlI prANa-zakti hai| usase Urdhvatara kSetra meM mana kA sthAna AtA hai jisameM buddhi, vicAra, kalpanA, bhAvanA aura cintana spandita hote rahate haiM / tRtIya Urvatama stara AtmA hai jo AdhyAtmika bodha, vijJAnamaya svarUpa prAnanda kA ajasra nirbhara evaM amRtatva kA adhiSThAna-pAzraya sthAna hai| tAMtrika zabdAvalI meM prathama deha-prANamaya bhAva 'pazubhAva', mana-buddhimayabhAva 'manuSyabhAva' evaM turIyajJAna-adhyAtmabhAva 'divyabhAva' kahalAtA hai| antima bhAva hI siddhabhAva yA bhAgavatabhAva hai / vikAsa kI gati meM pazubhAva se manuSyabhAva aura manuSyabhAva se divya bhAva meM kramaza: ArohaNa hotA hai| mAnava jIvabhAva se Upara uThakara Urdhvatama bhAgavatabhAva meM pahuMcakara kRtakArya ho jAtA hai / kevala prArohaNa krama hI nahIM hotaa| avaroha krama bhI niraMtara jArI rahatA hai jisameM paramAtmA AnaMdodadhi kI amRta-varSA karate hue cetana aura puna: cetana se aneka sattAmoM ke rUpa meM pariNata hotA hai aura Arohita jIva kA AliMgana karatA hai / isa prakAra paramAtmA-prANI-prakRti kA avataraNa aura deha-mana aura AtmA kA prArohaNa araviMda-darzana kA prANa hai| ukta trividha sattA ke vibhinna aMgoM ko AdhAra banA bhArata kI pAvana vasundharA para aneka prakAra kI sAdhanAe~ pracalita huii| inameM haThayoga meM 'gheraNDasaMhitA', 'zivasaMhitA' Adi ko AdhArabhUta mAnate hue 'haThayoga pradIpikA' 'gorakSapaddhati' Adi grantha likhe gaye tathA vibhinna nAtha sampradAya ke yogiyoM ne apanI-apanI kRtiyoM se ise samRddha kiyA hai| haThayoga 'ha' aura '8' ke yoga se banA hai| 'ha' kA artha hai sUryanAr3I aura 'Tha' kA candra naadd'ii| prathama se uSNatA aura dvitIya se zItalatA prApta hotI hai| prANAyAma ke dvArA sUrya aura candra nAr3I ko saMtulana dvArA susthira AdhAra para kendrita kiyA jAtA hai| prAsana, prANAyAma, bandha, mudrA Adi ke abhyAsa ke dvArA deha ko baliSTha aura svastha tathA prANazakti kA apratihata gati se uttarottara utthAna karane kA nAma haThayoga hai| zarIra aura prANazakti ko vazIbhUta kara parizaddha banAnA haThayoga kA uddezya hai| isakI pratiSThA annamaya aura prANamaya koza kI AdhArazilA para hotI hai| vaMzAnukrama aura paryAvaraNa dvArA hamArA zarIra aura prANazakti niyaMtrita hotI hai| dainika jIvana meM jitanI prANazakti kI UrjA kI khapata hotI hai, zarIra ke jo-jo aMga kAryarata hote haiM utanI hI zakti banatI hai| zarIra bhUkha-pyAsa, sardI-garmI, jarA-vyAdhi-mRtyu kA dAsa banA rahatA hai| haThayoga apanI sAdhanA ke dvArA deha meM prANazakti ke akSaya srota ko unmukta pravAha meM pariNata kara detA hai jisase deha kI dAsatA ke sabhI kSudra bandhana parisamApta ho jAte haiM, vinaSTa ho jAte haiN| zarIra aura prANa para vijaya prApta karanA haThayoga kA parama lakSya hai| annamaya aura prANamaya koza se bane sthUla zarIra ko baliSTha, sundara aura dIrghajIvI banAne ke lie yaha do upAya-prAsana aura prANayAma prayukta karatA hai| zarIra ko AsanoM ke mAdhyama se sthira va acaMcala banAyA jAtA hai| sAmAnyatayA zarIra meM koI na koI gati yA kacha na kacha kriyA sarvadA calatI rahatI hai| vaizvajIvana ke mahAsAgara se jo prANazakti zarIra meM praviSTa hotI hai use sArI kI sArI apane meM sameTane meM deha Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa | 180 asamartha hai isIlie nAnA prakAra ke aMga-saMcAlana aura kriyAkalApoM meM vaha srota zarIra se bAhara nikala jAtA hai aura vividha karmoM meM isa atirikta zakti kA kSaraNa hotA hai| haThayogapradIpikAkAra ne ThIka hI kahA hai "haThasya prathamAMgatvAdAsanaM pUrvamucyate / kuryAttadAsanaM sthairyamArogyaM cAMgalAghavam // " arthAt haThayoga ke prathama aMga ko prAsana kahA jAtA hai| zarIra meM sthiratA, Arogya aura sphati lAne ke lie AsanoM kA abhyAsa karanA cAhie / isIlie yogasatrakAra ne bhI 'sthirasukhamAsanam' kahA hai| zarIra kI caMcalatA ko avaruddha karake use zAMta tathA nispaMda banAne kA abhiprAya hai prANazakti kA sarvathA sampUrNataH apane meM dhAraNa karanA / isase zarIra hRSTa-puSTa, svastha, niroga aura sundara bana jAtA hai| zarIra sthira ho jAne ke pazcAt haTayoga meM zArIrika zuddhi kI ora dhyAna agrasara kiyA jAtA hai| zarIra meM aneka prakAra ke mala vidyamAna rahate haiM jinake kAraNa nAr3ImaNDala dUSita ho jAtA hai| malazodhanakarmoM ke dvArA zarIra ko sarvathA malarahita banAne kA prayAsa kiyA jAtA hai jisase nADIsaMsthAna zuddha hokara zvAsa-prazvAsa kriyA ko abAdha gati pradAna karatA hai| isIko prANAyAma kahate haiN| prANAyAma dvArA prANazakti vazIbhUta kara prANavAyU ko saMyata kiyA jAtA hai| zarIra meM bhare hue sthUla rUpa se dikhAI dene vAle vijAtIya dravya hI mala kahalAte haiM jinheM zarIra se niSkAsita karane ke lie haThayoga meM SaTa karma kA malazodhana vidhAna racA gayA hai / yathA dhautirbastistathA netistrATakaM naulika tthaa| kapAlabhAtizcaitAni SaTa karmANi prcksste|| -haThayogapradIpikA arthAta dhauti, basti, neti, trATaka, nauli tathA kapAlabhAti ye chaH malazodhaka karma kahalAte haiN| inameM bhastrikA, gajakaraNI, bAghI, zaMkhaprakSAlana Adi karmoM ko jor3a kara dasa malazodhakakarmoM kA vidhAna haThayoga meM sammata hai| malazodhanakarmoM ke dvArA prANazakti prabala ho uThatI hai, atyanta vegavatI ho jAtI hai jisase sAdhaka anekavidha adbhata kAryoM ko sampanna karane kI sAmarthya saMjo letA hai| uttama svAsthya, uddAma yauvana aura asAdhAraNa rUpa se sudIrgha Ayu prApta kara letA hai| kAyAsiddhi ke alAvA prANAyAma se eka aura zreSTha lAbha hotA hai vaha hai sarpAkAra supta kuNDalinI zakti kA jAgaraNa / kuNDalinI-jAgaraNa ke pazcAt sAdhakayogI ko akata zakti, alabhya siddhiyAM, aizvarya upalabdha ho jAte haiN| sAtha hI akalpita jagat, adRzya stara, adbhuta dRSTi tathA vividha kriyAoM ke rahasya prakaTa ho jAte haiN| aneka prakAra kI kRccha evaM kaThora sAdhanAe~ usake lie sugama ho jAtI haiN| haThayoga kI upalabdhiyAM sAdhAraNa mAnava ko atyadhika lubhAtI evaM prabhAvita karatI haiN| sthala aura bhautika zarIra para asAdhAraNa adhikAra ho jAtA hai| bhautika prakRti kA uddezya kevala bhautikajIvana kI surakSA, akSarita zarIra, apArazakti kA prAdhAra tathA bhautika jIvana kA adhika se adhika upabhoga karane kI sAmarthya prApta karanA hai| kintu ye saba prApta to hotI haiM kintu isake lie asAdhAraNa mUlya cukAnA par3atA hai| isakI jaTila prakriyAe~ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya yogasAdhanAeM aura maharSi aravinda kI sarvAMga yogasAdhanA | 181 aura atyanta kaThora sAdhanAe~ sAdhaka se itane samaya, zakti aura zrama kI mA~ga karatI haiM ki vaha ekAgra sAdhana ke lie sAmAnya jIvana ke kAryoM se alaga hotA jAtA hai / ekAkI kisI giri-kAnana yA upatyakAvAsI banakara hI ina lAbhoM ko prasakta kiyA jA sakatA hai / para ina sabakI sArthakatA kyA hai ? maitreyI ke prazna kI sahasA smRtipaTala para chavi aMkita ho jAtI hai--'yenAhaM nAmRtA syAM kimahaM tena kuryAm' arthAt 'isa dhana, sampatti aura aizvarya ko lekara maiM kyA karUgI jisa vastu se maiM amaratA prApta na kara sakU, amRtatva na pA sakU usase merA kyA kAma? unheM lekara maiM kyA karU / ' dUsare, haThayoga se itanI lambI aura kaThora sAdhanAoM se prApta hone vAlI upalabdhiyA~ rAjayoga, tAMtrikasAdhanA Adi se bahuta nyUna parizrama se sahaja aura sarala rUpa se mila sakatI haiN| tIsare, aizvaryamUlaka siddhiyoM ke mada meM cUra hokara haThayogI ke mArga meM hI bhaTakane kI bar3I saMbhAvanAe~ banI rahatI haiN| isIlie sacce sAdhaka isa siddhapane aura siddhiyoM ko mArga kA kakaMTaka samajha kara aise camatkAroM se dUra rahane kA parAmarza dete rahate haiN| yadi haThayogI sAdhanAoM se milane vAlI siddhiyoM se janasAmAnya kA bhalA nahIM kiyA jA sake to inheM apane hI kAryoM ke lie kaMjUsoM kI taraha pakar3e rahanA kauna mahatI upalabdhi hai / maharSi araviMda ke vicAroM meM aizvarya prApti ghAtaka siddha nahIM hotI kyoMki aizvarya bhI bhagavAn kI mahimA hai / ata: unake mata meM bhagavatprApti aura aizvarya-bhoga donoM sAtha-sAtha cala sakate haiN| haThayogI kI taraha araviMda apane sAdhaka ko zakti kA svAmI bana kRpaNa kI taraha apanI upalabdhi ko dIrghakAla taka chipAkara rakhane ke hAmI nahI banAte varan use sampUrNa prANI jagat kI bhalAI meM viniyojita karane kA divya saMdeza dete haiN| haThayoga kI nyUnatAe~ parilakSita kara zrI araviMda rAjayoga kI ora apanA dhyAna AkarSita karate haiM / rAjayoga haThayoga se eka sopAna U~cI sAdhanA hai| isakA lakSya bhautika sthala zarIra aura prANazakti kI pUrNatA na hokara mAnasika sattA kI pUrNatA hAsila karanA hai| isa sAdhanA kA kendra mana hai| caMcala, prazAMta, prasaMyata mana ko zAMta aura saMyata banAkara niyaMtrita karanA hogaa| apane samasta vicAroM, kalpanAoM, bhAvanA, vAsanA aura preraNAoM ko vazIbhUta karanA hogA / vicitra aura vividha kheloM meM apane Apako ramAne vAle mana meM jo anekavidha bahumukhI vRttiyA~ udita hotI rahatI haiM una sabakA udgama-sthala hai 'citt'| hama jo bhI karate haiM ve saba citta ke mahAsAgara se taraMgoM ke uttAla nartana kI bhA~ti uThate haiM, kucha-kSaNa khelakara usomeM vilIna ho jAte haiM aura puna: saMskAra ke rUpa meM usake paTala para aMkita hote rahate haiN| rAjayoga kA mUla maMtavya yahI hai ki yadi citta ko vazIbhUta kara liyA jAya to mana apane Apa vaza meM pA jaayegaa| isIlie veda, upaniSad, smRti sAhitya kA maMthana kara maharSi pataMjali ne 'yogasUtra' kI racanA kara-'yogazcittavRttinirodhaH' arthAt citta kI vattiyoM ke nirodha ko yoga kahA hai| ina vRttiyoM ke vikSobha ke kAraNa hI mAnavIya antaHkaraNa malina ho jAtA hai| idhara-udhara daur3a lagAtA hai| isI kAraNa mAnava svayaM ko nahIM jAna pAtA hai / usake andara jo virATa sattA virAjatI hai una paramezvara kA, bhagavAn kA apanI kSudra pravRttiyoM ke kAraNa sparza nahIM kara paataa| mAnava mana sAmAnyatayA vyAkula aura astavyasta avasthA meM rahatA hai| svayaM svAmI arthAt puruSa apane maMtriyoM aura anya karmacAriyoMadhikAriyoM ke prati apane saMvedana, vAsanA, bhAvanA, kriyAoM aura unake upabhoga ke yaMtroM ke adhIna rahatA hai| naukara mAlika ke Asana para baiThakara manamAnI kara rahe haiN| ataeva Asanastha tama Atmasva mama taba ho sake Azvasta jama Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa | 182 rAjayoga meM cittavRttiyoM kI isa manamAnI avyavasthA ke sthAna para vyavasthA kI sthApanA kI jAtI hai| cittavati ke uddAma cAMcalya aura pravattiyoM ke ucchakhala vega ko zAMta aura niyaMtrita karane ke lie yoga meM aSTAMga sAdhana-yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhyAna, dhAraNA evaM samAdhi kA vidhAna kiyA gayA hai| yama (ahiMsA, satya, asteya, aparigraha evaM brahmacarya) tathA niyama (zauca, tapa, saMtoSa, svAdhyAya evaM IzvarapraNidhAna) ke vidhiniSedhamUlaka tathA zamana-damanaparaka sAdhanoM kA yathAsAdhya pAlana karane se sAdhaka cittavikSobha ko dAsatA se thor3A bahuta mukta ho jAtA hai| mana ko saMyata banAkara niyamoM ke dAyare meM bAMdha kara mana ko zAMta aura sthira banAne kA prayAsa kiyA jAtA hai| rAjayoga manomayakoza para hI kendrita rahatA hai| kintu mana svayaM svataMtra nahIM hotA / usa para deha aura prANa kA bhI Adhipatya rahatA hai| isa kAraNa rAjayoga meM prAsana aura prANAyAma ko bhI upayogI ThaharAyA gayA hai| parantu haThayogI jina kaSTasAdhya saikar3oM prAsana tathA vividha prakAra ke jaTila prANAyAma, malazodhaka kaThina abhyAsaparaka kriyAnoM, bandhoM, mudrAoM ko anivArya-aparihArya mAnate haiM unameM se rAjayogI unako sarala-sahaja banAkara dhyAna kI ekAgratA ke lie jitanA Avazyaka hai utanA hI grahaNa karatA hai| isIlie yogasUtrakAra ne 'jisa prakAra ke baiThane se mana ko sthira rakhane meM suvidhA ho, prANAyAma AsAnI se ho, usIko Asana kahA hai| prANAyAma hai zvAsa-prazvAsa gati kA nirodha / isa nirodha ke do uddezaya haiM-prathama zvAsaprazvAsa kI gati ke avaruddha ho jAne para cittavRti bhI sahaja hI niruddha ho jAtI hai| dUsare prANAyAma sAdhanA se soI huI kuNDalinI jAga jAtI hai jo prANazakti kA AdhAra hai| isa jAgaraNa se citta para jo ghanIbhUta tama kI cAdara par3I rahatI hai vaha chinna-vicchinna ho jAtI hai / citta svaccha, nirmala sattva prakAzaka bana jAtA hai| ina lakSyoM kI pUrti ke atirikta jitanI bhI haThayogI avAntara kriyAe~-sAdhanAe~ haiM unheM rAjayogI chor3a detA hai| sAtha hI pAsana-prANAyAma kI sAdhanA se haThayogI ko jina-jina siddhiyoM-aizvarya bhoga kA pralobhana milatA hai unakI ora rAjayogI tanika bhI AkRSTa nahIM hotA / jaba citta zAMta, nirmala aura Ananda se bhara uThatA hai taba use sarvathA vicAra-vitarka-zUnya aura pUrNatayA nizcala banAne ke lie sahAyatA milatI hai / bAharI padArthoM se indriyoM ko haTAkara andara kI ora mor3a denA pratyAhAra hai| isa prakAra yama, niyama, Asana, prANAyAma tathA pratyAhAra ko bahiraMga sAdhana mAnA gayA hai / bahiraMga sAdhanoM kI siddhi ke pazcAt dhAraNA, dhyAna aura anta meM samAdhi kI ora pahu~ca kara svarUpasthiti kA sAkSAtkAra karane para rAjayoga kI siddhi sampanna ho jAtI hai| dhAraNA Adi tIna sAdhana antaraMga sAdhana kahe jAte haiN| nirbIja yA asaMprajJAta samAdhi meM dhyAtA-dhyAna-dhyeya kI tripuTI vilupta ho jAtI hai| kevala eka udAravirATa-mahAna svapratiSTha caitanya hI rahatA hai / citta ke, zarIra ke, prANa ke samasta mala nirmala evaM lupta ho jAte haiM, saMskAra zAMta ho jAte haiM / 'doSabIjakSaye kaivalyam' kI upalabdhi hotI hai| , maharSi pataMjali ne logoM kI zakti aura sAmarthya ko dekhakara vibhinna rAjayogI prAvadhAnoM ko vyavasthA kI hai| isa vyavasthA ko adhikArI-vivecana kahA jAtA hai| unhoMne tadanusAra uttama, madhyama aura manda bheda se tIna prakAra ke sAdhaka mAne haiN| ye kramazaH yukta-yogArUDha sAdhaka uttama, yuJjAna sAdhaka madhyama tathA prArurukSa sAdhaka manda kahalAte haiN| inhIM ke Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya yogasAdhanAeM aura maharSi aravinda kI sarvAMga yogasAdhanA | 183 lie kramazaH tIna sopAnakrama-abhyAsa-vairAgya, kriyAyoga tathA aSTAMgayoga apanAye gaye haiN| uttama sAdhakoM kI koTi meM ve yogI pAte haiM jinhoMne pUrva ke kaI janmoM meM yogAbhyAsa prAraMbha kara pAMca bahiraMga sAdhana siddha kara lie haiN| isa koTi meM paramahaMsa prAdi saMnyAsI aura jar3a bharata Adi utkRSTa sAdhaka Ate haiN| ve yogI madhyama koTi meM Ate haiM jinhoMne vAnaprasthI rahakara isa jIvana meM yogasAdhanA meM ahaniza lIna rahanA hI apanA dhyeya banA liyA hai| inhIM ke lie maharSi pataMjali ne tapa, svAdhyAya aura Izvara dhAna kA sopAnakrama vihita kiyA hai| atyanta caMcala-svabhAva vAle gRhasthAzramiyoM ke lie unhoMne aSTAMga-yoga kI sAdhanA mAnya kI hai| kyoMki viSaya-vAsanAoM se jarjara zarIra aura ucchakhala pravRttiyoM meM ramane vAlA atyadhika citta lekara ye manda sAdhaka abhyAsa-vairAgya jaise utkRSTa sAdhana tathA kriyAyoga jaise duHsAdhya upAyoM ko sahaja hI kriyAtmaka rUpa nahIM de pAte / "aSTAMgayoga mArga kA anusaraNa karane vAle manda sAdhakoM ko uttama aura madhyama sAdhakoM kA anugamana nahIM karanA par3atA, kyoMki isI meM prathama aura dvitIya sopAnakrama antarbhAvita ho jAte haiN| yahI mukhya mArga hai| jabaki madhyama sAdhakoM ko kriyAyoga kI siddhi ke pazcAt uttama sAdhakoM ke 'abhyAsa-vairAgya' sopAna krama kA anusaraNa karanA Avazyaka hai|" [yogavArtika pR0 247, tattvavaizAradI yogasUtra 2 / 29 para] rAjayoga ke do pradhAna uddezya haiM-svarAjyasiddhi tathA sAmrAjyasiddhi / sAdhAraNa jIvana meM mAnava indriyoM kA dAsa banA sthUla zarIra se cipaTA rahatA hai| indriyoM se bhI pare koI manomaya loka hai, isa bAta kA dhyAna jarA bhI use nahIM rhtaa| rAjayoga apane bahiraMga sAdhanoM ke dvArA indriyoM ko bAharI viSayoM se mor3a kara antarmukhI banAkara citta ko nirmala, nirdvandva, sarvathA vicArazUnya, nizcala banAkara antaHcaitanya kA dvAra khola detA hai| isa samaya hamArA jJAna indriyoM ke mAdhyama se hone vAle jJAna se hI prAbaddha nahIM rahatA, varan jJAna kA eka gahana-gambhIra srota hamAre antas meM prasphurita ho par3atA hai aura vastutattva kI Abhyantarika sattA apane Apa unmIlita ho jAtI hai| jIva isI samaya apane AdhyAtmika svarUpa meM avasthita ho jAtA hai| isI ko svarAjya-siddhi kahA jAtA hai| svarAjya-siddhi ke uparAnta sAdhaka kevala antarjagata meM hI nahIM rama jAtA kintu samAdhi-avasthA kI usa kendrIbhUta mahAn cita-zakti ke dvArA vaha bAhya jagat ko bhI vazIbhUta karane meM samartha ho jAtA hai| usakA saMgaThana, niyaMtraNa tathA paricAlana kara sakatA hai| isI ko sAmrAjyasiddhi kahate haiN| prAcInakAla meM sAdhakagaNa sAmrAjya-siddhi ke binA svarAjya-siddhi ko aparNa mAnate the| kinta prAjakala svarAja-siddhi ko hI sAdhaka atyadhika mahattva dete haiM aura isako upalabdha karane ke pazcAt sAmrAjya-siddhi kI paravA nahIM krte| sarvAMgayoga meM donoM kI siddhi abhISTa hai| yaha sahI hai ki rAjayoga sAdhaka ko deha aura prANa se U~cA uThAkara mAnasika kSetra meM parNatA pradAna karatA hai aura vAstavika AdhyAtmika jIvana kA rasAsvAdana karAtA hai, kintu isa samAdhigata AdhyAtmika rasAsvAdana meM vaha itanA lIna ho jAtA hai ki jAgrata avasthA ko heya samajhakara use bisarA detA hai| zrI araviMda ke anusAra atIndriya kSetra kI cetanA ko sthala meM jAgrata tathA sthala jagata ko prAtmazakti dvArA saMcAlita karanA, nimita Asanastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa 184 | arcanArcana karanA yogasAdhanA kA lakSya hai| rAjayoga meM yaha uddezya prApta nahIM hotaa| sAdhanA se milane vAlI siddhiyoM aura aizvarya-bhogoM ke prati bhI usakA heyabhAva hI rahatA hai| kintu aizvarya aura bhoga-sAmagrI bhI to paramezvara kI hI sampadA hai| ata: isakI avahelanA na kara prabhu dvArA pradatta prasAda ke rUpa meM isakA upayoga karanA caahie| rAjayoga kI sAdhanA mAnasika jIvana kI kSamatAoM ko vikasita kara asAdhAraNa pUrNatA pradAna karatI hai aura sAdhaka ko U~ce uThAkara AdhyAtmika jIvana meM praviSTa karA detI hai| kintu isakI vidhiyAM viziSTa ho sakatI haiM, anivArya nhiiN| kyoMki yaha vidhi caitya-bhautika prakriyAoM para AdhArita rahatI hai| yaha vidhi pUrNataH prAdhyAtmika na hone ke kAraNa katipaya manobhautika prakriyAoM ke pariNAma para avalambita hone ke phalasvarUpa uccatara kriyA ke sthAna para nimnatara kriyA ko bhI apane Agoza meM samAviSTa karatI hai| yahI kAraNa hai ki hamAre paurANika vAGamaya meM aneka RSi-muniyoM ke udAharaNa milate haiM jo samAdhi kI uccatara avasthA para pahu~cakara bhI skhalita ho nIce gira paDate haiM jarA se indra kI apsarAmoM ke lubhAvane yauvana-grAmaMtraNa para / / saMbhavatayA inhIM nyUnatAmoM ko lakSya meM rakha kara jJAna, bhakti aura karmayoga kA trividha mArga apanI-apanI viziSTa sAdhanA paddhatiyAM lekara sAdhakoM ko apanI ora AkarSita karane kA prayAsa karatA hai| isa trividha-yoga meM mAnava mana ko samagra rUpa meM gahIta karane kI apekSA eka-eka aMga-jJAna-prema-saMkalpa ko pradhAnatA dI gayI hai| isa mArga ke anusaraNakartAoM kI aisI mAnyatA rahI hai / sampUrNa mAnava ko tor3amaror3a kara nUtana rUpa se gar3hane ke bajAya ina kendrIbhUta mUlasthaloM ko pakar3A jAya, jina para adhikAra karane se samagra vyaktitva prabhAvita ho jaaye| haThayoga aura rAjayoga meM deha-prANa-mana ko pariSkRta-parimArjitavizuddha banAne meM jina jaTila kaThora sAdhanA-prakriyA tathA dIrgha---dhyAnaekAgratA para bala diyA jAtA hai una Asana-prANAyAma-cittavRttinirodha kI jo-jo prakriyAe~ mAnava mana para Aropita kI jAtI haiM, unakA dabAva DAlA jAtA hai, unakI tanika bhI AvazyakatA trividha yoga meM nahIM pdd'tii| kyoMki sabhI kRccha-kaThora paddhatiyAM saMkIrNa kRtrima vidhiyoM meM na ulajha kara ve mAnava ko sahajabhAva va svAbhAvika avasthA meM apanAne kA prayAsa karatI haiN| isI kAraNa jJAna, bhakti evaM karmayoga kA trividha mArga yogasAdhanA meM apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| sampUrNa vyaktitva kI apekSA isa mArga meM usake prajJA, bhAva tathA saMkalpa pakSoM meM se eka-eka para bala diyA jAtA hai| jJAnamArga kA uddezya ekameva aisI sattA se tAdAtmya sthApita karanA hai jo na to kabhI parivartita hotI hai, na naSTa hotI hai| yaha sattA nirguNa, nirAkAra, nirvikAra, nitya, aja, advaita svarUpA hai / sat-cit-prAnaMda hai / jJAnamArgI sAdhaka ko aisA viveka jAgrata karanA hotA hai jisake bala para vaha isa sattA kA sAkSAtkAra kara sake / mana, vANI aura buddhi se isa sattA kI anubhUti nahIM hotii| isI kAraNa lokagata vibhinna padArthoM ko mAyAvat mithyA mAnanA isameM prAvazyaka hai| bhaktimArga bhAvapakSa ko pradhAna mAnatA hai / sarvocca prema aura prAnanda kA upabhoga karanA isakA antima lakSya hai| pUrNa samarpaNa aura aTUTa zraddhA isake sAdhana haiN| pUjA aura dhyAna kA prayoga kevala bhagavAn se sambandha banAne taka rahate haiN| sampUrNa jagat bhagavAna kI lIlA mAnA jAtA hai| bhakti Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya yoga sAdhanAeM aura maharSi aravinda kI sarvAMga yogasAdhanA | 185 yoga meM sAdhaka meM tIvra bhAvAveza unmIlita hotA hai jisase vaha sarvaprema, sarvasundara aura sarvAnandamayI sattA ke sAtha ekAkAra ho jAnA cAhatA hai| usI meM lIna ho jAnA abhISTa samajhatA hai| karmayoga kI paddhati jarA bhinna hai| isameM karma ke samasta ahaMbhAva se yukta svArthapUrNa, kSudra lakSyoM kI apekSA sarvocca saMkalpazakti kI aora samarpaNa mukhya rahatA hai| niSkAma bhAva se karma karate rahane kI Adata se sAdhaka apane anta:karaNa ko itanA zuddha aura pavitra banA letA hai ki vaha apane sampUrNa kAryoM kA saccA kartA, svAmI, saMcAlaka evaM zAsaka paramezvara ko mAnane lagatA hai| vaha to eka yaMtra kI bhAMti paramAtmA ke Adeza kA pAlana mAtra karatA hai| karmoM kA cunAva aura unakA dizA-nirdeza adhikAMzata: cetana rUpa meM isI sarvocca zakti ke saMkalpa aura vaizvazakti para chor3a diye jAte haiN| pariNAmataH AtmA (jIvAtmA) bAharI kriyAkalApoM-pratItiyoM aura dRzyamAna vyApAra va pratikriyAoM ke bandhana se chuTakArA pA jAtA hai aura sarvocca sattA meM praveza karane ke lie samartha ho jAtA hai| kintu yaha vividha mArga bhI nyUnatAmoM aura doSoM se sarvathA mukta nahIM hai, kyoMki jJAnamArga meM sAdhaka meM jJAnavAna hone kA daMbha itanA chA jAtA hai ki vaha apane Apako kabhIkabhI bhagavAn hI ghoSita karane se nahIM cukatA / bhaktimArga meM sAdhaka svAmI-sevakabhAva se ubhara nahIM pAtA aura kabhI bhI apane Apako svataMtra kartA ghoSita karane meM asamartha pAtA hai| karmayoga vibhinna pUjA-pATha, arcanA-vidhAnoM ke ghane ulajhe hue prADambara jaMjAla meM sAdhaka phaMsa jAtA hai| phira tInoM hI mArga apane Apa meM ekAkI, ekAMgI rahate haiM, kyoMki mAnavIya vyaktitva jJAna, bhAvanA aura karma kA samanvita rUpa hai| ukta sabhI paddhatiyoM kA samanvaya kara prayoga karanA atyanta duSkara hai, kyoMki mAnavajIvana itanA choTA aura kSudra hai, itanA sakSama aura sabala nahIM hai ki ina sabhI kA prayoga bArI-bArI se kara inakI parIkSA kare aura navanIta rUpa meM inakA lAbha utthaaye| binA vicAra-vimarza aura vivekAbhAva kI sthiti meM una sabhI paddhatiyoM kA saMghAta, samanvaya nahIM khlaataa| ataH inake Rmika abhyAsa se koI upalabdhi nahIM ho sakatI / kintu bhAratavarSa eka aisA anUThA deza hai jisameM sAdhaka yogI tapasviyoM ne eka aisI samanvita praNAlI ko anveSita karane meM saphalatA pAyI hai jisameM sabhI kA yathAyogya sAmaMjasya sthApita ho jAtA hai / vaha viziSTa praNAlI taMtra ke nAma se vikhyAta hai| zaiva, zAkta, vaiSNava, saurya evaM gANapatya taMtra sAdhanA yahA~ yatheSTa rUpa meM phalatI-phalatI rahI hai| dakSiNa aura vAmamArga taMtrasAdhanA ke do pratIkAtmaka AyAma rahe haiM, jinameM jJAna aura prAnanda kI projamayI samanvayI dhArA pravAhita rahI hai| vAmamArga kA galata-salata prayoga kara paMcagAmI mAMsa, madirA, maithuna Adi meM gumarAha vAmamArgI sAdhanA ko kisI ne bhI Age jAkara nahIM apanAyA aura sacce arthoM meM prayoga kara ise bhraSTa karAra de sarvathA parityAga kara diyaa| jainasAdhanA haThayoga ke ugra tapa aura dhyAna kI sAdhanA kI utkRSTa udAharaNa hai| -isameM digambara sAdhanAkrama koI apavAda yA suvidhA lene kA hAmI nahIM rahA hai| sambhavatayA nAthaparamparA aura digambarajainaparamparA meM eka hI mUla srota pravAhita hai| ye ajasra dhArAe~ haiM / zvetAmbara paramparA sAdhaka kI kSamatAnusAra sAdhanAkrama apanAtI hai| sAdhanoM kI pavitratA evaM tapasyA isameM bhI pradhAna rahI hai| vastutaH jainasAdhanA meM haThayoga, rAjayoga aura dhyAnayoga Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arcanArcana Jain. Education International paMcama khaNDa / 186 kA apUrva samanvaya pAyA jAtA hai| karmamaloM ko kSarita karatA huA sAdhaka mAnasika udvegoM ko upazAnta karake eka-eka karake caudahave guNasthAna taka ArohaNa mArga para grAhaDha hotA jAtA hai / yahI isakI viziSTatA hai / samyagjJAna, samyagdarzana evaM samyagucAritra kI samyaksAdhanA ke kaThora anupAlana ke kAraNa hI jainasAdhanA kabhI bhI vAmamArga kI bhraSTa paMcamArga sAdhanA meM bhAja taka nahIM bhaTaka pAyI caritragata UMcAiyAM lAMgha kara hI sAdhaka kevalI yA tIrthaMkara bana apanA kalyANa yA samasta mAnavajAti ko kalyANamArga sujhAne kA upakrama raca sakatA hai / boddhasAdhanA bhI nyUnAdhika rUpa meM zIlapradhAna rahI hai| isakI hInayAnI sAdhanA vyaktigatasAdhanA yA advaitasAdhanA taka kendrita rahI hai kintu mahAyAnI sAdhanA karuNA para prAdhArita hokara bodhisatva sAdhanA vana samasta prANI jagat ke kalyANa kI kAmanA karatI hai| rAjayoga para hI mukhyataH ye donoM sAdhanAe~ AdhArita haiN| kucha dinoM vajrayAna kI vAmamArgI sAdhanA kI apakIrti se bhI yaha vyathita rahI / dhyAna aura zIlagata AcAra isa sAdhanA ke prabala sAdhana rahe haiM / ukta donoM sAdhanAe~ kisI na kisI rUpa meM pAtaMjala yogasAdhanA kI anugAminI avazya rahI haiM para ina donoM ne una sAdhana prakriyAoM ko apane-apane DhaMga se saMvArA hai, parimArjita kiyA hai evaM saMzodhita kiyA hai| phira bhI anya sAdhanAoMoM kI bhAMti ye bhI sAdhaka ko ekAkI kisI girikandarA yA zAnta upatyakA vAsI banAne kA upakrama adhika karatI haiN| jainasAdhanA kI ugratA, kaThoratA aura sarvathA aparigrahI sAdhanA sabhI ke basa kI bAta nahIM hai / zIlagata prAcAra vidhAna kA zAstA jaba taka rahatA hai tabhI taka kAragara sAbita hotA hai| zAstA ke prayANa karate hI usameM DhIla pola mAne lagatI hai, svairAcAra, apavAda suvidhAeM bhogane kI adamya lAlasA jAgrata hone lagatI hai / yahI kAraNa hai ki jaina-bauddha aura vaidika sAdhanAnoM meM kAphI skhalana-patana aura adhogamana hotA rahA hai| yuga kI mAMga ke anurUpa isIlie maharSi araviMda ne una sabhI praNAliyoM se sAra grahaNa karate hue pUrNayoga kI sAdhanA paddhati nUtana rUpa se saMjone kA prayAsa kiyA hai| isI prakAra unhoMne samakAlIna cintana meM phailI huI aneka bhrAntiyoM kA bhI nirAkaraNa kiyA hai| jaise prAjakala katipaya vyApAriyoM ne yoga prazikSaNakendra khola kara ise zArIrika vyAyAma meM hI kendrita kara diyA hai / anya kucha cikitsA premiyoM ne ise zArIrika aura mAnasika rogoM kI rAmavANa acUka davA ghoSita kiyA hai| kahIM-kahIM mAnasika tanAva, kuSThA, udvinatA, zAnti se chuTakArA pAne ke lie yogika kriyAoM kA makhaula banAyA jAtA hai| Asana-prANAyAma va dhyAnakendra kI sthApanA ke dvArA yahI nahIM varan pAzcAtya dezoM meM pracAraprasAra ke bahAne aneka yogAcArya, saMnyAsI, yogI bana donoM hAthoM se paisA baTorane meM lage hue haiN| maharSi araviMda ne apanI dIrghakAlIna sAdhanA ke dvArA jahA~ yogasAdhanA rUpI navanIta ko girikandarA ke ekAnta kAnana se bAhara nikAla kara sarala-sugama dhaura vyAvahArika banAyA hai| vahIM 'yoga samanvaya' tathA aneka mArmika aura gUr3ha rahasyoM ko khojane vAle lekha likhakara ena. sI. pAla, pharukhara, myUlara Adi yogavidyA kA 'ka' 'kha' na jAnane vAle pAzcAtya vidvAnoM kA muMhator3a uttara diyA hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya yoga sAdhanAeM aura maharSi aravinda kI sarvAMga yogasAdhanA | 187 isa prakAra hama dekhate haiM ki bhagavAn taka pahu~cane aura unheM upalabdha karane ke sahasroM mArga haiM aura pratyeka mArga ke apane-apane anubhava haiN| una anubhavoM kA apanA-apanA satya hai| vastutaH dekhA jAya to samasta anubhava eka aise AdhAra para sthita haiM jo sArataH eka hai para vividha pakSoM kI dRSTi se bahuta jaTila bana gayA hai| yaha hai to sarvajanIna parantu jise saba loga eka hI DhaMga se abhivyakta nahIM krte| isIlie vAda-vivAda aura mArgoM kA jaMjAla upasthita ho jAtA hai jisase koI viziSTa upalabdhi nahIM ho paatii| apanA nijI mArga khojanA aura usakA pUrI taraha anusaraNa karanA Avazyaka hai| maharSi araviMda isIlie pracalita yogasAdhanAmoM kA maMthana kara apanA abhinava mArga anveSita karate haiM jisameM sthala sUkSma meM aura sUkSma adhyAtma meM rUpAMrita hote cale jAte haiM / sarvAMgayoga kI sthApanA karate haiN| isa sAdhanA meM caitya puruSa (jo mana-prANa se bhinna antarAtmA hai) ko isa rUpa meM anubhUta kiyA jA sakatA hai ki yaha hRdaya meM virAjita bhagavAna kA aMza hai| bhagavAn hI ise vahA~ avalambana pradAna karate haiN| yaha caityapuruSa sAdhanA kA bhAra apane Upara le letA hai aura sampUrNa sattA ko satya evaM bhagavAn kI prora mor3a detA hai| phalata: sthala cetanA, mana aura prANa meM isake pariNAma utpanna hone lagate haiN| yahI prathama rUpAntaraNa hai| isake pazcAt sAdhaka ekameva AtmA, brahma yA bhagavAna kA anubhava karatA hai| prathamata: zarIra-prANa-mana ke Upara usa parama tattva' kA anubhava hotA hai jo Urva, svataMtra evaM nilipta sattA hai, sabameM vidyamAna sthitizIla prAtmA hai aura sAtha hI sakriya bhAgavata puruSa evaM zakti yA Izvarazakti ke rUpa meM gatizIla bhI hai| jagata ko apane meM samAye hue hai, isameM vyApta hai tathA isase atikrAnta bhI hai| vahI jagat ke samasta rUpoM ko prakaTa karatA hai| vaha eka aise parAtpara prakAza, jJAna, zakti, pavitratA, zAnti evaM prAnanda ke rUpa meM prakAzita hotA hai jisakA hama sacetana anubhava karate haiM / vahI hamArI sattA ke andara avatarita hotA hai aura svayaM hamArI sAdhAraNa cetanA ke sthAna para uttarottara apanI gatiyoM ko pratiSThita karatA hai| yahI dvitIya rUpAntaraNa hai| isake pazcAt hI hameM yaha anubhava ho pAtA hai ki svayaM cetanA Upara kI ora gati kara rahI hai aura aneka staroM-bhautika, prANika, mAnasika, adhimAnasika meM se praveza karatI huI vijJAnamaya aura Anandamaya staroM kI ora pArohaNa kara rahI hai| anya bhAratIya manISiyoM kI taraha maharSi araviMda bhI apanI nirabhimAnatA prakaTa karate hue kahate haiM ki yaha mere dvArA sajita koI anaThI yA viziSTa praNAlI nahIM hai varan upaniSadoM meM varNita sanAtana sAdhanA vidhi hai / jaisA ki 'taittirIya upaniSad' meM kahA gayA hai ki pAMca puruSa haiM-"annamaya, prANamaya, manomaya, vijJAnamaya tathA Anandamaya puruss|" upaniSad udghoSa karatA hai-"sAdhaka ko cAhie ki vaha apanI annamaya prAtmA kA prANamaya AtmA meM, prANamaya kA manomaya meM, manomaya kA vijJAnamaya meM tathA vijJAnamaya kA Anandamaya prAtmA meM pratyAhAra kare aura isa prakAra pUrNatA upalabdha kre|" kintu sarvAMgayoga sAdhanA meM hameM (sAdhaka ko) annamaya prAtmA kA hI nahIM varan uccatara prAtmA kI zakti ke nIce kI ora pravAhita hone kA bhI anubhava hotA hai| phalasvarUpa hamArI vartamAna prakRti ko adhikRta evaM parivartita karane evaM ise avidyA kI prakRti se satyajJAna kI prakRti meM aura vijJAnamaya prakRti ko prAnandamaya prakRti meM pariNata karane ke lie vijJAnamaya prAtmA aura prakRti kA avataraNa sambhava ho jAtA hai| yahI tIsarA aura antima prAdhyAtmika Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa | 188 acenArcana rUpAMtaraNa hai| ye rUpAMtaraNa isI krama meM hoM yaha prAvazyaka nahIM hai| janma-janmAntaroM kI sAdhanA ke phalasvarUpa aneka sAdhakoM meM antarAtmA ke sAmane Ane aura sAdhanA kA bhAra lene se pUrva hI AdhyAtmika avataraNa apUrva rUpa se prArambha ho jAtA hai| parantu isase pahale ki pUrNa aura nirbAdha AdhyAtmika avataraNa sAdhita ho sake prAnta ra Atmika vikAsa upalabdha karanA Avazyaka hai aura antima vijJAnamaya rUpAMtaraNa taba taka sampanna nahIM ho sakatA jaba taka pahale do pUrNa aura paripakva na ho leN| ina tInoM rUpAMtaraNoM ko bhalIbhA~ti ghaTita karane aura samajhane ke lie zrI araviMda ke Aroha-avaroha krama ke sapta bindu vikAsakrama ko saMkSiptataH jAna lenA Avazyaka hai / 'divyajIvana' meM isa vikAsa krama kA sAragabhita vistRta saiddhAntika vivecana kiyA gayA hai jise 'yogasamanvaya' meM kriyAnvita karane kA sugama upakrama kiyA gayA hai| niraMtara Upara uThane kI ceSTA (prayAsa) hI sAdhanA kahalAtI hai| isIse sAdhaka kramazaH siddhi prApta kara deha-prANa-mana bhUmiyoM se Upara uThakara vijJAnamaya bhUmi meM pahu~ca jAtA hai aura prAnanda-caitanya-sat kA avataraNa jhelane meM sakSama ho jAtA hai| vastutaH zrI araviMda ke vikAsakrama meM koI bhI stara koI bhI bindu nirarthaka nahIM hai / sabhI paramezvara kI lIlAbhUmi se sambaddha hone ke kAraNa apane-apane dAyare meM sArthaka hotA hai| mAnava paramezvara kI adbhuta jaTila racanA hai| isameM zarIra, prANa evaM mana kI pRthakpRthak sattA nahIM hai varan apane-apane kendroM se sambaddha eka kI apekSA dUsare kA gauNa-pradhAna upayoga hotA hai| yahA~ zarIra saMsthAna kA kSetra hai zarIra ke adhobhAga se lekara nAbhi taka, nAbhi se lekara hRdaya taka kA kSetra prANakendra evaM hRdaya se lekara mUrdhA taka kA kSetra mAnasakendra ke antargata hai| gauNa-mukhya-bhAva se deha use kahA jAtA hai jisameM prANa aura mana kI kriyA supta ardhasupta yA gauNa hotI hai aura zArIrika kriyAe~ mukhya / prANa vaha kendra hai jisake dvArA zarIra-saMsthAna adhikRta hotA hai aura mana ardhasphuTa yA asphuTa hotA hai| mana vaha sphuTa jAgrata kendra hai jisakA adhikAra deha aura prANa donoM para hotA hai| bauddhasAdhanA kI padAvalI meM bolanA ho to zarIra ko bhoga-prAyatana, prANa ko kriyAzakti-pAyatana tathA mana ko vicAra-cintana-pAyatana kahA jA sakatA hai| zarIra-prANa-mana kI kramazaH tIna vattiyA~bhogaiSaNA, kama~SaNA evaM jJAnaiSaNA prasphaTita hokara mAnava meM lIlA karatI rahatI haiN| zarIra aura prANa kI vRttiyoM ke kAraNa mAnava mAnava nahIM kahalAtA varana manana-citana karane yAnI jJAnaSaNA pradhAna hone ke kAraNa hI yaha vanaspati tathA pazurUpI prANIjagat se Upara sthita kahalAtA hai| jJAnaiSaNA ke kAraNa hI yaha Atmacetana kahalAtA hai jisake kAraNa vaha apane Apako jAnane kA prayAsa karatA hai| kyoMki yaha cetanA kA viziSTa udbhava na to pazu meM aura na hI udbhid meM vidyamAna hai| isIlie kSetrajJa hone kA divya saMdeza diyA gayA hai| mAnava jitane-jitane aMzoM meM prAtmacetana yA jAgrata hotA jAtA hai, apanI sAdhanA meM vaha utanA hI Upara uThatA jAtA hai| prAtmacetanA kA artha hai apane meM eka alagAva bhAva, vibhedabuddhi-viveka zakti kA vikAsa karanA yA jJAtA-jJeya meM sambandha sthApita karanA / "maiM jAnatA hai" ise jAnane ke prayAsa meM apane Apa ko jAnane kI vastu se pRthak karane kA prayatna sannihita hai| isI kAraNa veda-upaniSada prAdi nigama aura sabhI pAgama zAstroM ke manISiyoM, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya yoga sAdhanAeM aura maharSi aravinda kI sarvAMga yogasAdhanA / 189 sabhI siddha puruSoM aura sAdhakoM ne eka svara se yaha udghoSa kiyA hai--' apane Apako jAno' 'Know Theyself' 'AtmA vaikaM jAnatha' / 'maiM' aba samasyA uThatI hai ki dhAramA ko kahA~ aura kisa prakAra upalabdha kiyA jAya ? maiM yA 'aham' kA bodha sarvasAdhAraNa hai| yaha sahaja-sarala evaM svAbhAvika bodha hai jo sabhI bhAvoM, vicAroM evaM kAryoM meM anusyUta hai kyoMki zrAtmasattA kI cetanA meM hI sabhI bhAva-jJAnakarma ekatva prasakta karate haiM / 'sUtre maNigaNA iva' - - maNi, muktAnoM ko sUta meM pirokara jaise eka sundara mAlA gUMthI jAtI hai usI prakAra ukta sabhI prAtmA meM grathita rahate haiM / prazna taba upasthita hotA hai ki yaha kA bodha sadaiva hamArI jAvata cetanA ke dharAtala para avatarita kyoM nahIM hotaa| isakA ekamAtra kAraNa caMcalatA - bhAvacaMcalatA, vicAra (jJAna) caMcalatA, karmacaMcalatA / bhAva, vicAra aura karma ke vikSobha, AloDana hone ke kAraNa bhAva vicAra-karma meM rahane vAlI sthira 'maiM' sattA spaSTataH aMkita nahIM hotii| ina tInoM vRttiyoM ke rAga meM hama itane masta ho jAte haiM ki apane-Apako kho dete haiN| kabhI-kabhI vicAra buddhikauzala ke dvArA isa 'maiM' ko pakar3ane ke lie kaTibaddha ho jAtA hai aura vizleSaNa prakriyA meM itanA ulajha jAtA hai ki bAla kI khAla udher3ane lagatA hai| pyAja ke chilake kholate-kholate vaha anta meM pyAja ko nahIM pAtA / vana meM jAkara vaha vana ko nahIM dekhatA hai kevala per3a hI dRSTigocara hote haiM / ataH sarvaprathama prAvazyakatA isa bAta kI hai ki hamAre sabhI prAdhArakendra, pracaMcala, sthira, zAnta aura sAmya avasthA meM nizcala evaM nistabdha ho jaayeN| tabhI vikSobhavihIna nirmala prazAnti avasthA meM 'maiM' kI sattA zrAtmacetanA kI pRSThabhUmi para spaSTata: khila uThegI / sambhavatayA isI kAraNa rAjayogI maharSi paMtajali ne cittavRttiyoM ke vikSobha kA zAMta karanA hI yoga mAnA hai, kAraNa aisA karane para hI sAdhaka dRSTArUpa meM apane nigUr3ha svarUpa kA sAkSAtkAra karatA hai aura usImeM pratiSThita hotA hai / yogarAja gorakhanAtha ne bhI haThayoga kI vividha kriyAyoM, prAsana aura prANAyAmoM dvArA deha aura prANa kI caMcalatA ko susthira banAne kA prayAsa kiyA hai| 7 isI 'maiM' ko dArzanikoM ne jIva puruSa yA jIvAtmA kI vRtti jagatI hai usa samaya jIvAtmA bhI usI kendra meM zArIrika bhoga kI preraNA jAgrata hotI hai taba adhobhAga haiM, nAbhi kendra meM hote haiN| phira prAvega, uttejanA ke vibhinna kriyAkalApoM meM juTa jAte haiM taba jIvAtmA hRtpiNDa meM Upara uThakara A gayA hotA hai| usake pazcAt jaba hama socate haiM, vicAra yA citana karate haiM taba vicAra-vitarka-dhyAnadhAraNA ke kendra mastiSka meM usthita ho jAte haiN| prANIjagat meM vanaspatiyoM kA mukhya AdhAra kahA hai| jisa samaya jisa prakAra zrAzrayaNa letA hai / jaise jaba hamameM ke nimnatama kendra meM vicaraNa karate kAraNa jaba hama uddIpta ho uThate haiM, 1 kendra adhobhAga meM pazuoM kA nimnAMga meM tathA manuSya kA mUrchAbhAga yAnI mastiSka meM hai / yadyapi mAnava kI vRttiyA~ tInoM kendroM meM car3hatI utaratI rahatI hai para usakA svAbhAvika AvAsa nAbhi yA hRtpiNDa meM nahIM para uccAMga mastiSka meM hai| isalie usameM Upara kI ora uThane kI svAbhAvika gati pAyI jAtI hai / kintu kisI eka stara meM sthira ho jAne kA artha hai usase Upara vAle stara meM pahu~ca jAnA nimnastara ko adhigata karane ke lie uccastara Asanastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa | 190 meM utthita honA aparihArya hai| isa utthAna-krama meM kisI bhI stara kI avahelanA kara use gahita yA heya mAnakara choDane kI AvazyakatA nahIM hai| zrI araviMda kI sarvAMga yogasAdhanA kI sabase bar3I upalabdhi yahI hai ki vaha nimna ko rUpAMtarita kara uccastara meM pratiSThita hone kA amara saMdeza detI hai| deha-prANa stara para adhikAra karane ke lie dUsare stara-manabuddhi para pratiSThita honA Avazyaka hai| isa mana-buddhi ko adhikRta karane ke lie mastiSka meM pratiSThita honA hogaa| aisA anubhUta karane ke lie satata sAdhanA karane kI AvazyakatA hai| sthUla se sUkSma aura sUkSma se sUkSmatama taka jAne kA eka sajJAna prayAsa karanA hogaa| sAdhanA jaise-jaise paripakva hotI jAyegI vaise-vaise hama yaha sAkSAta anubhUti karate jAyeMge / AdhAra ke Urdhvastara meM adhiSThita honA hI prabhISTa pradAyaka nahIM hai varan isase bhI Upara uThakara AdhAra ke bAhara brahmaraMdhra ke Upara sahasrAra meM turIya avasthA meM sthita ho jAnA hai| yahI parama siddhi hai| nava-jIvana nava sRSTi kA unmeSa hamAre andara aura bAhara ho rahA hai| samasta graMthiyAM chinnavicchinna ho jAtI haiN| yahI upalabdhi SaTa cakra bhedana dvArA yogasAdhanA kA parama prAptavya hai| isa prakAra annamaya, prANamaya, manomaya koza kA bhedana kara jaba sAdhaka vijJAnamaya koza meM pahu~catA hai to usake samasta dvandva, saMzaya, saMgharSa parisamApta ho jAte haiN| isI avasthA meM virATa prAtmA se ekAtma hokara jIvAtmA kA milana hotA hai| yahI hai jIvanamukti / kintu vijJAnamaya koza kA bhedana kara usase bhI Upara jAnA hogA jo saccidAnanda kA kSetra hai| vijJAna kA kSetra kramazaH adhikAdhika udAra hotA huA, bRhat hotA huA anta meM asIma ananta meM jAkara mila jAtA hai| isa ananta meM aneka kA bodha, vizeSa kA abhijJAna vilupta ho jAtA hai / vaha advaita, eka evaM anirvacanIya ho jAtA hai| zarIra vinimukta hokara jIva yaha kaivalya-mukti pA jAtA hai| yahI asIma ananta sata-vit-prAnanda sRSTi kA, jIva kA mUla udgama srota hai| sabake Upara sabake pIche rahakara yaha sabako dhAraNa kiye hue hai| yaha carama sAmya, nirvikAra, vizuddha arUpa avasthA hai| rUpa kA jaba vikAsa, sRSTi kA prAraMbha jyoMhI hotA hai tyoMho ananta prAnanda-cita-sata avatarita hokara vijJAnamaya kSetra meM nIce pAtA hai| ananta-nirAkAra jaba prAkAra dhAraNa karanA cAhatA hai taba AkAra se antarikSa, antarikSa se mUrdA, mUrddhA se hRdaya, hRdaya se nAbhi, nAbhi se upastha, isa prakAra eka kendra se dUsare kendra meM kramazaH praviSTa hotA hai, avatarita hotA hai| sat-cit-pAnanda, vijJAna, mana, prANa aura deha kA kramazaH avataraNa hotA hai| pArohaNa krama meM do pramukha bAdhAeM AtI haiN| prathama deha-prANa-buddhi-mana Adi kA atikramaNa kara jaba sAdhaka UparI kSetroM meM utthAna karatA hai taba vaha agale kendra meM upasthApita ho jAtA hai, taba use nIce ke atikramita kSetra chAyAmAtra mAyA, kRtrima, bhramapUrNa dRSTigocara hone lagate haiN| vaha Urdhva kSetra meM hI vicaraNa karanA cAhatA hai| ise hI carama upalabdhi mAnane lagatA hai| ananta kA svAda sAnta ke prati visvAda utpanna karane lagatA hai| avarohaNa krama kI bAdhA dUsarI hai| isameM sAdhaka Upara uThe bagaira bhAgavatI sattA ko nIce utAra lAne meM lAlAyita rahatA hai / sAnta meM rahakara ananta ko pAnA cAhatA hai| ukta sabhI yoga sAdhanAe~ isI prakAra ananta ko pakar3ane kI ceSTA karatI haiM jaise haThayoga deha aura prANa meM, rAjayoga mana meM, jJAnayoga, bhakti-karmayoga jJAna, bhAva aura saMkalpa meM, tAntrika sAdhanA bhogaiSaNA meM ananta ko pakar3anA cAhatI hai| kintu yaha taba taka sambhava nahIM hai jaba taka pAdhArakendra kA pUrI taraha rUpAMtaraNa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya yoga sAdhanAeM aura maharSi aravinda kI sarvAMga yogasAdhanA / 191 nahIM hotaa| isake binA ananta kI pratiSThA nahIM ho sktii| gItA meM bhagavAn ne svayaM kahA hai 'devAn devayajo yAnti madbhaktA yAnti mAmapi / ' arthAta jo loga jJAna-devatA kI upAsanA karate haiM, ve merI hI eka vibhUti ko prApta karate haiN| usI prakAra hRdaya ke devatA ko, mana ke devatA, prANa-devatA yA deha-devatA ko paritRpta karate haiM, ve saba mere hI eka aizvarya ke adhikArI hote haiM; parantu mujhako, pUrNa mujhako ve hI prApta karane ke adhikArI ho sakate haiM jo kevala mujhe hI pAnA cAhate haiM / vAstava meM dekhA jAya to Urdhva aura adho kSetra kA satya alaga-alaga nahIM hai| ananta AkAza pRthvI kI ora se muMha phera kara dUra nahIM gayA hai varan pRthvI ko ghere hue pRthvI kI ora hI jhukA huaA hai| Convex aura Concave kA hI saMyoga hai| natodara aura unnatodara kA saMyoga hai| maharSi araviMda ne apanI sAdhanA ke lie do sopAna vidhiyAM Avazyaka batalAI haiN| prathama ekAgratA tathA dvitIya vairAgya / ekAgratA abhyAsa krama hI hai jisase sAdhaka kramazaH dhAraNA, dhyAna dvArA samAdhi meM lIna ho jAtA hai| vairAgya nivRtti hai, vizuddhi krama / deha-prANa-buddhimana ke kalmaSa ko dhokara hI yA inako parizuddha kara hI vijJAnamaya kSetra meM pahu~cA jA sakatA hai| yahAM bhI 'ahaM' kA moha use padadalita karatA rahatA hai, ata: isase bhI pAra jAnA hogaa| eka-eka krama Upara uThanA tathA eka-eka krama ko parizuddha banAkara sAdhaka bhAgavatI sattA kA ananya sadasya banatA hai / use kucha bhI khonA nahIM pdd'taa| saMdarbha grantha (1) yogasamanvaya pUrvAddhaM-[adhyAya 1, 2, bhUmikA 4 prathama bhAga] [adhyAya 1-3,4,5,6-9,10-13,dvitIya bhAga] (2) yogasamanvaya uttarArddha-[adhyAya 1, 4-5, 6, 7, tRtIya bhAga] [adhyAya 1-9, caturtha bhAga] (3) zrI araviMda ke patra bhAga 2 [adhyAya 1-2 evaM 3] (4) yogasUtra (5) haThayogapradIpikA (6) kulArNavataMtra (7) divya jIvana prathama do bhAga pravAcaka darzana vibhAga, sAgara vizvavidyAlaya, sAgara (ma.pra.) 00 Asanastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama jainelibranet