Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 35 keTalAMka dArzanika prakaraNo - saM. muni trailokyamaNDanavijaya nyAyavidyA mATe 'kSaNAdUrdhvamatArkikAH' o ukti pracalita che. nyAya vidyAne vIsarAI jatAM vAra nathI lAgatI ovo A uktino bhAva che. A vAtanI yathArthatAnI pratIti lagabhaga dareka abhyAsIne thatI ja hoya che. svAbhAvika che ke A paristhitimAM nyAyavidyAne TakAvI rAkhavA ane lekhita rUpa ApavU jarUrI bane. A kAraNathI nyAyavidyAnA prAyaH pratyeka abhyAsI potAnA ke bIjAnA abhyAsa mATe dArzanika-naiyAyika prakaraNo, mahattvapUrNa yuktio, granthonA aMzo va. lakhatA-lakhAvatA hatA. svayaM upAdhyAya zrIyazovijayajI bhagavante svahaste lakhelAM AvAM saGgrAhaka patro maLe che. abhyAsIo dvArA sagRhIta Aq nyAya-dArzanika sAhitya phaMphosatAM amAMthI keTalIka vAra mahattvapUrNa sAmagrI jaDI Ave che. prastuta prakaraNo AvA ja koIka abhyAsI dvArA saGgrahIta lAge che. saGgrahakAre 21 pAnAnI pratamA samAvelI sAmagrI A mujaba che - 1. SaDdarzananirNaya (-aJcalagacchIya merutuGgasUrijI) 2. sarvajJasiddhi (-ajitasiMhasUrijI) 3. sarvajJAbhAvanirAkaraNa 4. agnizItatvasthApanA 5. dharmasthApanasthala 6. sarvajJavyavasthApana 7. cArvAko'dhyakSamekaM... o zloka 8. vAgarthasaMsthApana 9. aSTadhA'nupalabdhi 10. vajrazUcIprakaraNa (-bauddhAcArya azvaghoSa) 11. sarvajJasiddhi (dvitIya) 12. pradIpanityatvavyavasthApana 13. vyomno nityAnityatvavyavasthApana 14. pramANasAdhanopAyanirAsa 15. aSTadhA'nupalabdhi (punarAvartita). AmAMthI ghaNIkharI kRtiono kartA ajJAta che. A prata pUjya gurubhagavanta A. zrIvijayazIlacandrasUrijI ma. nA nijI saGgrahanI che. prata kula 21 pAnAnI che, paNa patra naM. 17-18 amAM nathI. tethI 'sarvajJasiddhi (dvitIya)'nA Adi-anta ja A pratamAM maLe che. prata pramANamAM ThIka gaNI zakAya tevA akasarakhA akSaromAM lakhAyelI che. pratanA lekhake potAnuM nAma sUcavyuM nathI. phakta agnizItatvasthApanAne ante "agnizItatvasthApanAvAdaH paM. sAdhuratnagaNinA svavacanAya likhitaH" ovI noMdha maLe che.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-59 paNa tethI paNDita sAdhuratna ja A pratinA lekhaka che oma mAnI zakAya nahIM. kema ke - 1. jo teoo ja A prata lakhI hota to pratanA ante puSpikAmAM potAnuM nAma lakhata, madhyamAM nahIM. 2. jo badhAM prakaraNo temaNe ja lakhyAM hota to tamAma prakaraNo mATe 'likhitAH' kaheta, 'agni0..... likhitaH' nahIM. 3. prakaraNomAM lekhanakSati je hade jovA maLe che te jaNAve che ke A prata koI prAthamika abhyAsI ke asaMskRtajJa lahiyAnA hAthe lakhAI che. paNDita padavI prApta vidvAnna lekhanakarma ATaluM kSatigrasta na hoya. 4. 'aSTadhA'nupalabdhiH 'o prakaraNa pratamAM madhyabhAge ane antabhAge ama be vAra lakhAyuM che ke je lekhakanI viSayagata anabhijJatAnuM sUcaka che. mATe lekhake agni0 prakaraNa je pratamAMthI UtAyuM haze, te pratamAMthI A puSpikA paNa yathAvat UtArI haze oma lAge che. jo ke lekhaka je hoya te, paNa A prakaraNo ApaNA sudhI pahoMcADavAmAM temano anahada upakAra che ja. pratigata sAmagrImAMthI badhuM ja atre mudrita nathI karyu. merutuGgasUriracita 'SaDdarzananirNaya' aneka sthaLe mudrita thayelo che. 'cArvAko'dhyakSa0' o zloka paNa atiprasiddha che. tathA 'aSTadhA'nupalabdhi' paNa Izvaracandraracita sAGkhyakArikA 'atidUrAt sAmIpyAt0' no arthamAtra che. tethI A badhuM atre sampAdita nathI karyu. A sivAyanAM prakaraNo, khAsa karIne vajrazUcIprakaraNa (-azvaghoSa) paNa anyatra mudrita hoya tevI sambhAvanA che ja. parantu nirNayanA abhAvamAM atre mudrita karavA ucita dhAryAM che. temAM paNa vAcakonI sahuliyata khAtara prakaraNonA kramamAM paNa thoDoka pheraphAra karyo che. kRtione zuddha karavA yathAmati prayatna karyo che. [ ] ke ( )mAM pATha ApavAnI paddhati azuddhibAhulyane lIdhe prAyaH nathI apanAvI. anya pratonA AdhAre haju vadhAre zuddhIkaraNa zakya che. pUrve jaNAvyuM tema sarvajJasiddhiprakaraNa (dvitIya) A pratimAM truTita svarUpe hatuM. tenI pUrti jaina AtmAnanda sabhA-bhAvanagara-prata naM. 897 - 'sarvajJavyavasthApana'nA AdhAre zakya banI che. vajrazUcIprakaraNa paNa prastuta pratamAM azuddha hatuM, tenI zuddhi kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira-kobA-prata naM. 21161nA AdhAre thaI zakI che. jo ke A prata paNa azuddha to ghaNI ja che, chatAMya
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 37 banne pratanA pATha paraspara pUraka banyA che. A prata amane suzrAvaka zrIbAbulAla saremalajInA prayatnathI maLI che. atre teono temaja uparokta banne jJAnabhaNDAronA vyavasthApakono hArdika AbhAra mAnuM chu. kRtiono saGkSipta paricaya prathama 4 kRtio, mImAMsaka jevA je dArzaniko 'sarvajJa'nI sattA nathI svIkAratA temanA matano pratIkAra karanArI che. prathama kRti zrIajitasiMhasUriviracita sarvajJasiddhi che. A kRtimAM kakkAnA prathama 15 akSaro ka thI Na prAyaH nathI vaparAyA te onI vizeSatA che. kRtimAM pAMce pramANo dvArA sarvajJa che oma siddha karavAmAM AvyuM che. bIjI kRti sarvajJAbhAvanirAkaraNa (aparanAmasarvajJasiddhi)mAM paNa ja rIte pAMce pramANothI sarvajJa siddha nathI thatA o vAtanuM nirAkaraNa karavAmAM AvyuM che. kRtinA ante apAyeluM gajavikalpa-dRSTAnta atyanta rocaka che. sarvajJavyavasthApanAvAda ane sarvajJasiddhi (aparanAmasarvajJavyavasthApana) paNa vividha yuktiothI sarvajJasattA siddha kare che. dharmasthApanasthala oka vilakSaNa kRti che. kAlakAcAryanI potAnA ziSyaparivArane choDIne suvarNabhUmimAM sAgaracandra AcArya pAse cAlyA javAnI kathA jaina saMghamAM prasiddha che. kathAmAM tyAM gayA pachI o be AcAryo vacce keTalAka viSayo paratve carcA thaI ama jANavA maLe che, parantu o viSayo kayA te ullekhita nathI. prastuta kRtimAM sAgaracandra AcArya kAlakAcAryane dharmacintA karavAnI preraNA kare che. tenA javAbamAM kAlakAcArya 'dharma' jevI koI cIja hotI ja nathI oma kahe che. A mudde te be vacce thayelI carcA atre darzAvI che. oma paNa bane ke kRtikAre ja A carcAne rocaka banAvavA AcAryonA mukhamAM goThavI hoya. _ 'vAgarthasaMsthApana'mAM zabda ane artha vacce kayo sambandha hoI zake te vize carcA karI yogyatAsambandha siddha karavAmAM Avyo che. A kRtimAM upamAnopameyabhAva vize paNa carcA che. ___ 'agnizItatvasthApanAvAda'mAM agnimAM uSNatva nathI, paNa zItatva che oma yuktithI siddha karavAmAM AvyuM che. tarkajAlanA balathI keTalI viruddha bAbata paNa siddha thaI zake che te dRSTile A kRti avalokanIya che.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 anusandhAna- 59 naiyAyiko pradIpane akAnte anitya ane AkAzane akAnte nitya mAne che. onI sAme jaino te bannene svasvarUpe (pradIpatva ane AkAzatva rUpe) nitya ane pratikSaNe badalAtAM pariNAmonI apekSAo anitya gaNe che. pradIpanityatvavyavasthApana ane vyomno nityAnityatvavyavasthApana- mAM Aja kathaMcid nityAnityatvanI siddhi karavAmAM AvI che. 'pramANasAdhanopAyanirAsa' mAM pramANa jevI koI sAdhyane siddha karanArI cIja hotI ja nathI tema siddha karavAmAM AvyuM che. vajrazUcIprakaraNa bauddhAcArya azvaghoSa viracita che. A prakaraNamAM brAhmaNatva oTale zuM ?, zUdro brAhmaNo karatAM nIca gaNAya ke nahIM ?, cAturvarNya janmathI gaNAya ke karmathI ? vagere prazno para vicAra karavAmAM Avyo che. brAhmaNonI rUDhicusta varNavyavasthA para amanAM ja dharmavacanothI AkarA prahAra karavAmAM AvyA che. ante, A prakaraNo abhyAsIone Ananda Apaze tevI AzA sAthe viramuM chaM. * * * sarvajJasiddhiH (-ajitasiMhasUrijI ) mImAMsAvidaH sarvavidaH pratiSedhArthamanumAnamidamabhidadhate / yathA nA'styeva sarvavettA, pramAbhiranupalabhyamAnatvAt, yad yad na pramAbhirupalabhyate tat tadasaditi vyavahartavyaM, yathA nabhaH padminIpuSpasaurabhaM nopalabhyate, tathA punarasau sarvavettA, tasmAd nA'stIti vyavahartavyaH sarvavetteti / doSoddhAro yathA - 'nA'styeva sarvavi' diti sAdhyaM padaM svazabdaviruddhAdidoSavihInam / punaretat pramAbhiranupalabhyamAnatvAditi hetu: asiddhaviruddhatAdidoSairadUSyaH / tathAhi sa yadi sarvavettA dezAdyantarito'pi vidvadbhirdRzyate tadA hyasiddho hetuH syAt / nA'pi viruddho hetuH pratiSedhaviruddhasya sarvavetturasAdhyamAnatvAt / nA'pi tRtIyadoSaH samullasati, anupalabhyamAnasyA'pi sarvavido yadi vidyamAnatA bhavet / tasmAd nirdoSo'nupalabhyamAnatvAditi hetuH / yad yad
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 nopalabhyate tat tadasaditi vyAptirapi sarvadarzanavatAM sammatA / udAhRtirapi eSA nirdoSatAmAsAdayati / upanayo'pi nyAyyo vidadhe / avasAyo'pyayamavasitatvAdadoSaH / iti pratipAdayAmAse doSoddhAraH / / tathA pramAbhiranupalabhyamAnatvAditi heturbhAvyate / yathA - sparzanasaMvedasane (vedane)na nRpahaMsarUtapUritatUlyAdInAmeva mRdutvAderupalambhaH, na tu mRdvAdirUpaH sarvavit / rasanenA'pi madhurAmlAdInAmeva phalAvasthitAnAM vedanaM tena, na punarasau amlAdirUpaH / nAsayA punaH zAlyodanAdiparimalasyopalambho, na punarayaM tIrthakRtparimalasvarUpaH / rUpasaMvedanenA'pi hastyAdivadeSa nopalabhyate / zrotraM punarbhambhAbherIzabdAnAmupalambhanAyA'laM, nA'pyasau tIrthapatirbhavadIyaH zabdasvarUpaH, yena zrotrasaMvedanena saMvedyaH syAt / anumAnamapi nA'tra pravartate / taddhi hetudarzanAt sAdhyasya pratipattaye bobhavatIti / yathA nabhovAhinIM dhUmalatAM viditvA adhastAt vahnisambhavaH syAt / nA'tra heturupalabhyate sarvavetRsiddhaye / tasmAd nA'numAnaM tadviSaye varIvRtyate / ___nA'pi zAbdamatrotsahate / vitathamapi sambhAvyate vipratArayitRpuruSasyeva / nA'pyupamAnaM samullasati / taddhi dRzyamAnayordvayorvastunoH sAdRzyAd bhavati, samudravat sarovaramityAdiSu syAt / nA'pIha sarvavidaH sambandhe sAdRzyaM nayanaviSaye(yaM?) sambhAvyate, avidyamAnatvAt tasya / nA'pyapattirmAnamatrollasati / yathA - pIno devadatto, na punaH psAti vAsare, arthAd nizAyAM psAtItyavadhAryate / tasmAdeSaH saMvedanAnAmabhAve'bhAvasaMvedanasyaiva tIrthanAtho viSayatAM samAsAdayati / uktaM ca - "pramANapaJcakaM yatre"tyAdi / iti mImAMsAvidAM sarvavedaniSeddhavye'bhiprAyaH / atrA'rthe vadanti pratyuttaramArhatAH prativAdinaH / tathAhi - anupalabhyamAnatvaM hi vAdin ! bhavadIyam Ahosvit sarveSAmapi dehinAm ? tatra yadi bhavadIyaM saMvedanaM yatra yatra nollasati tat tad nA'stIti / evaM tarhi
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 anusandhAna- 59 mAturvivAho'pi nopalabdha:, tathA pitAmahAdayo'pi na dadRzire, tasmAd nA''sIranniti vyavahartavyA: / atha sarvairapi na dRzyate, na purA vartamAnaH tIrthanAthaH, tarhi evaMvidhasaMvedanaprabhurbhavAneva sarvavit / iti phalitaM mamA'pi manorathadrumaiH / athavA anyat sudhiyA nivedyate / yathA parvatodaranilInA dUrvApravAlA vilasantaH santi anupalabhyamAnA api / tathA devo'pi tIrthezvaro dUradeze nilIno'pi mahAvidehe sambhAvyate / tasmAt tRtIyahetudoSo'yaM bhavadIyAnumAnena / ataH "asiddhaM siddhasenasya, viruddho mallavAdinaH / dvedhA samantabhadrasya, heturadvayasAdhane // " ityAdyapi bhAvanIyam / hetau niraste vyAptyAdIni bhavadIyAni nirastAni / sadyaH samarthitaH sarvabhAvavit bhavatAM puraH / tasmAt sparzanAdibhiranupalabhyamAnatvAditi hetu: asiddho'pi advayasamarthayitA / tathA raveH zazino vA rAhudvayaM nabhasi vartamAnaM sarvavAdavidamantarA nA'vasIyate / zubhAzubhasvarUpaM hi tArAsamUhabAdhAdisvarUpaM na manasA budhyate / auSadhavaidyakazAstraprabhAvo na vedyate taM vinA / tasmAd nabhasi zyAmatAbhrama iva bhittirUpadviradasarovarazailAdiSviva nimnAnimnatvabhramaH sarvavettu-niSedho'pi mImAMsAbuddhAnAM bhramAyate // kAdivargatrayaparihAreNa dRbdhA sarvajJasiddhiH zrIvimalasUriziSyaiH zrIajitasiMhasUribhiH // sarvajJAbhAvanirAkaraNam iha kecidahaGkArazikharizikhAmadhyamadhyArUDhAH sArAsAravicArakaraNacAturIvyAmUDhAH kUrcAlasarasvatItibirudamAtmanaH pAThayantaH svagallajhallarIjhatkAreNA'vidyAnaTIM nATayantaH sakalatArkikacakracakravarticUDAmaNimAtmAnaM manyamAnAH sarvajJasattAM prati vipratipadyamAnAH atucchamAtsaryAdyanaNuguNamatkuNatulyakalpAH saGkalpitAnalpavikalpAH mugdhajanamanaH sadanAgatadevAdhidevAdiparyupAsanAvAsanAdhanaluNTAkAH prajalpanti jalpAkAH kiM sarvajJaH pratyakSeNa sAkSAtkriyate
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2012 AhosvidanumAnena udazcidAgamenotopamAnena kiMvA'rthApattyeti vikalpapaJcatayI viSayapaJcatayIva tribhuvanajanamanAMsi kSobhayantI bhavatpuraH pragalbhate / 41 tatra na tAvat pratyakSalakSyo bhavati sarvajJaH / vidyamAna eva hi padArthaH pratyakSalakSyatAmAkSipati / sarvajJastu vyomAravindavadavidyamAna eva / tanna tena lakSyate vicakSaNairapi / nA'pyanumAnenA'numIyate / anumAnaM hi dhUma-dhUmadhvajayoriva liGga-liGginoravinAbhAvagrahaNe sati pravRttimAtitAMsati / na cA'tra sarvajJasadbhAvasAdhane(sAdhye?)nA'vinAbhUtaM kimapi liGgamupalabhyate / tataH tadapyudAsInameva / nA'pyAgamenA'vagamyate sarvavedI / AgamA hi sarve'pi parasparaviruddhArthAbhidhAyinaH / kvA'pi sarvajJaH sthApyate, kvA'pi sarvajJa utthApyate / tataH ko nAmA''gamaH pramANIkriyate ? tannA''gamaH sarvajJAbhyupagamahetuH / nA'pyupamAnaM sarvajJasattAparijJAnaM kartumutsahate / yataH kathaJcid kasyacid dRSTagorUpasya nAgarikasyA'raNyAnIM gatasya gavayadarzane sati khurakakudviSANAdisAdRzyopalambhAd 'gaurivA'yaM gavaya' ityupamAnajJAnamAvirbhavati / na ca kenA'pyaMzena sarvajJasya sAdRzyaM kasyA'pi dRzyate, yenopamAnaM tatsattAmAvirbhAvayati / nA'pyarthApattiH sarvajJApattimAviHkaroti / sA hyevaM jAyate / 'pIno devadatto divA na bhuGkte' ityukte pInatvasyA'nyathAnupapattyA 'rAtrau bhuGkte' iti gamyate / na ca sarvajJasattAmantareNa ko'pyartho nopapadyate, yena sarvajJasyA'pi sattA samApAdyate / tasmAd nA'sti sarvajJaH, tadgrAhaka-pramANapaJcakAbhAvAt, AkAzakusumavat / uktaM ca -- "pramANapaJcakaM yatra, vasturUpeNa(pe na) jAyate / vastusattAvabodhArthaM, tatrA'bhAvapramANatA // " iti parAkurvannAha (nta Ahu:) idamanavadyavidyAvizAradAH sadAcAravicAracaturAH sarvAtmanA'pi vidagdhamatayaH pralapanti sma prAjJAH / pare sarvajJApalApinaH pApinaH / yathA - pratyakSeNa tAvat sarvavedI na darIdRzyate iti tadatraivaM te paripRcchyante - kiM bhavadbhiH sarvajJo'pahUyate atra deze sarvatra vA ? asmin kAle sarvakAlaM vA ? iti vikalpacatuSTayaM kalpAntakAlakSubhitAmbhonidhicatuSkamiva yuSmAn rasAtalaM prApayat prasarpati / tatra yadyasmin deze asmizca kAle sarvajJo'dhyakSeNa na vIkSyate iti, tadatrA'rthe siddhasAdhyatA / ahamapyevaM manye, sampratyatra deze'sattvAt sarvajJo nA'valokyate iti / atha sarvatra deze sarvakAlaM
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-59 sarvajJAbhAvamAvirbhAvayanti tatra na hi sarva(deza)kAlavyApakaM teSAmapi jJAnamasti, yena sarvatra deze kAle ca srvjnyaabhaavstainishciiyte| athA'sti sarvadezakAlavyApakaM jJAnaM, tahi te eva sarvajJAH / siddhaM naH samIhitam / na caitadasti, tasmAt kvApi deze bhUte bhaviSyati ca kAle sarvajJasya sadbhAvAt tadgatalokAnAM samakSa eva bhaviSyati / ___ tathA'numAnAnumeyo'pi bhagavAn sarvavedI / taccedaM - jJAnasya tAratamyaM, kvacid vizrAntaM, taratama-zabdavAcyatvAt / yad yat taratamazabdavAcyaM tat tat kvacid vizrAntam / yathA mahatparimANatAratamyamAkAze, laghuparimANatAratamyaM paramANau / vizrAntaM ca kvacid jJAnatAratamyam / yatra vizrAntaM sa sarvajJaH / uktaM ca - "mA vahau ko vi gavvaM, atthi jae paMDio ahaM ceva / A savvannumaIo, taratamajogeNa maivihavA // " pakSa-hetu-dRSTAntadoSavajitaM caitadanumAnaM sarvajJasadbhAvaM sAdhayatyeva / yadapyuktaM 'AgamAdapi na sarvajJaH parijJAyate', tadapi na sumanomano raJjayati / yato yasminnAgame anAgatakAlaM yatra yatra kAle ye ye bhAvA yathArUpeNa bhAvinaH kathitAH santi, tatra tatra kAle [te] te bhAvAH tathArUpeNa bhavantaH santaH tadAgamakartuH sarvajJatAmAvedayantyeva / upamAnaM tu sarvajJasadbhAvAvedakaM na sambhavati, tasya sarvottamatvena tadupamAnabhUtasya ta(ka)syA'pyabhAvAt / arthApattiH punaH sarvajJasadbhAvaM prAduHkarotyeva / avisaMvAdivacano hyAgamaH sarvavedinaM praNetAramantareNa na jAghaTIti / tato'rthAdevaM nirNIyate tatpraNetA sarvajJo'vazyamevA'bhUdeveti / tato na bhavatparikalpitairvikalpairgajavikalpakalpaiH sarvajJo'pahnotuM pAryate / tathAhi - kazcid bhautakutarkamukharabaTharakhaNDikakuTumbakAvikalakolAhalAkarNanamAtravAtUlaH kathamapi nRpatidvAramupAgataH prathamajaladharanIrandhradhArAdhoraNIdhautasamudvarAJjana(nA)girizRGgasodaraM sapadividalitakundakalikAvadAtadantamuzaladvitayam anukalavigaladaviralamadajalAkulakapolasthalam amandamandaronmadhyamAna
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 3 mahAmbhodhidhvanigambhIragarjitam UrjitaprabhaJjanapreryamANadhvajapaTaprAntapracalatkarNatAlam antarAlasthUlacaraNacatuSTayapratiSThitam anavarataparicalatprabalazuNDAdaNDaDAmaram anatinikaTaniSaNNanirantarabhayaGkarahuMkAramukharamahAmAtrapradIyamAnasthUlakavalakavalanAvyAkulaM madakalaM gajarAjamAlokya vikalpayati - kimidamandhakAranikurambaM mUlakAn kavalayati ? kiM vA vArivAho'yaM balAkAvAnvarSati garjati ca ? yadvA bAndhavo'yam, "rAjadvAre zmazAne ca yaH tiSThati sa bAndhavaH" iti vacanAt / athavA yo'yamAsannamedinIpRSThapratiSThAyI puruSaH tasya chAyeyaM styAnIbhUtA iti ca / dUSayati ca - nAdyaH pakSo andhakAravistarasya sUrpayugalaprasphoTanAbhAvAt / nA'pi dvitIyaH, stanayitnoH stambhacatuSTayAbhAvAt / nA'pi tRtIyaH, bandhorasmadarzananiSedhanalaguDabhramaNAsambhavAt / nA'pi turIyaH, nahi naraziraHzatodgiraNanigaraNaM sambhavati chAyAyAH / tato na kiJcidetaditi / na caitAvatA mataGgajasvabhAvo vyAvartate / evaM sarvajJo'pi na bhavadvikalpairapasyate / sakalapramANapratItasyA'pi cA'syA'palApe sukhaduHkhAderapyapalApaH prasajyeta iti sthitamasti sarvajJaH // iti zrIsarvajJAbhAvanirAkaraNaM nAma prakaraNaM sampUrNam // sarvajJavyavasthApanAvAdaH iha kecit tribhuvanodaravivaravati-dezakAlasvabhAvaviprakRSTetarapadArthasArthAvalokanasamartha-kevalAlokasampadaM gatAliGgitaM puruSasattvaM na pratipadyante / tatsaMmohApohAya pramANamArabhyate / tadyathA - jJAnasya tAratamyaM kvacid vizrAntaM, taratamazabdavAcyatvAt / yadyat taratamazabdavAcyaM, tattat kvacid vizrAntaM, yathA parimANam / tathA taratamazabdavAcyaM ca jJAnaM, tasmAt kutracid vizrAntamiti / na cA'yamasiddho heturekendriyAdInAM sakalazrutajJAnaratnaratnAkarapAraGgatAnAM ca jJAnasya tAratamyenopalabdheH / nA'pi viruddhatvamAddhatva (masiddhatva?) mAzaGkanIyaM, jJAnavikalasakalakumbhAdibhyo bhAvebhyo'tyantaM vyAvartamAnatvAt / nA'pyanaikAntikatodbhAvanIyA, vipakSataH sarvathA vyAvRttayogatvAdeva / nA'pi kAlAtyayApadiSTatvaM sAdhanasyA'sya sambhAvanIyaM, pratyakSAdipramANAM(NA)bAdhitakra[ma?] nirdezAnantaraM prayuktatvAt / nA'pi prakaraNasamo'yaM hetuH, viparyayasAdhakasya
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 anusandhAna-59 pratyanumAnasyA'pravRtteH / tato bhavati sakaladoSarahitAdato hetorjJAnaprakarSasiddhiH / ___ na ca sarvathocchedaH sambhAvayitavyaH, upayogasvabhAvatvAt jIvasya / upayogakSaNe jIva iti vacanAt sphUrtirbhavati / navakarmamalamalImasatvAd vizuddherabhAvAd na jJAnaprakarSo bhavatIti vAcyam, anumAnatvato vizuddhisadbhAvasiddheH / tathAhi - tathAvidho vivakSitaH kazcid jIvaH sambhavadatyantavizuddhiko'vizuddhipratipakSAvikalakAraNakalApopetatvAt / yo yo'vizuddhipratipakSAvikalakAraNakalopopetaH, sa sa sambhavadatyantavizuddhikaH / yathA kSAramRtpuTapAkAdivizuddhikAraNopeto jAtyo ratnavizeSaH / tathAca tathAvidho vivakSitaH kazcijjIvaH prakarSaprAptatapazcAritrAnAzravadhyAnayoganirodhavizuddhikAraNakalApopetaH, tasmAt sambhavadatyantavizuddhika iti| tathA tathAvidhasya kasyacid dravyajIvasyA'STAdaza pApasthAnopArjitaM karma pratiniyataviziSTasAmagrIsadbhAve satyatyantaM viyujyate, AvRttirUpatvAt / yadyadAvRtirUpaM tattadatyantaM viyujyate, yathA pratiniyataviyojakabhAvasAmagrIsadbhAve kAJcanopalakAJcanasya malapaTalam / tathAcedamaSTAdazapApasthAnopArjitaM jJAnAdyAvRtirUpaM karma, tasmAdatyantaM viyujyate iti / na cedamasiddhatvAdidUSaNaduSTaM, niravadyatvAt / ataH sakalakarmamalaviyukto jIvo jJAnasvabhAvaH sakalArthagrahaNapravaNaH sarvajJaH / kiJca sarve bhAvAH kasyacit pratyakSAH, prameyatvAt / yadyat prameyaM tattat pratyakSaM, yathA ghaTAdi / prameyaM vatathaca (tathA ca) lokAlokasvabhAvavastu, tasmAt kasyacit pratyakSam / yasya ca pratyakSaM sa sarvajJa iti / / tathAca sambhavati kazcit sarvArthasAkSAtkArI puruSaH, anupadezAliGgAvisaMvAdiviziSTa-digdezakAlapramANAdyAtmakacandrAdigrahaNAdyupadezadAyitvAt / yo yo yaSayo'(yadviSayakA')nupadezAliGgAvisaMvAdyupadezadAyI sa sa tatsAkSAtkArI dRSTo, yathA asmadAdiH svayamanubhUte arthe, anupadezAliGgAvisaMvAdiviziSTadigdezakAlapramANAdyAtmakacandrAdigrahaNAdyupadezadAyI ca kazcit, tasmAt tatsAkSAtkArIti / na cA'yamasiddho hetuH, anupadezAliGgAvisaMvAdyupadezasyA'smadAdiSvapyavirAmeNa vidyamAnatvAt / nA'pyanaikAntikaH, tathAvidhopadezadAyitvasyA'sAkSAtkAriNaH sarvathA nivRtteH / nA'pi viruddhaH, vipakSato'tyantavyAvRttatvAt /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2012 evaM na ca tathAvidhopadezasya vRddhaparamparAyAtatvAdasiddhaM tatsAkSAtkAritvam / teSAM rAgAdimattvena tathAvidhopadezadAnAbhAvAt / na cA'nena yuktikalApena zizirakarazekharasugatakapilAnAmapi sarvajJatApattiH, katham RSabhavardhamAnAdeH pratiniyatasyaiva sarvajJatvaM bhavatIti vAcyam / taduktatattvAnAM pramANopapattibhirbAdhyamAnatvAt / tathAhi - sadAzivo'bhyupagamyate naiyAyikairvaizeSikaizca mahezvaraH / tasya ca tattvapraNItireva na ghaTate vimukhatvAt / vaimukhyaM zarIrarahitatvAt / zarIrarahitatvaM ca [ dhrmaadhrmvikltvaat]| dharmAdharmavikalatvaM ca saMsArijIvavilakSaNatvAt / taduktaM - "vimukhAsyA(syo)padeSTa(STR ) tvaM zrAddhagamyaM paraM yadi / vaimukhyaM vitanutvena, tattva (ttvaM) dharmAdyabhAvataH // " 45 kiJca, mahezena SaT tattvAni nirUpitAni / tatra nava dravyANi pRthivyAdIni mano'ntAni pratipAditAni / tatsaGkhyA ca vyabhicarati, tamazchAyAderapi dravyatvena ghaTamAnatvAt / taduktaM - "tamaH khalu calaM nIlaM, parAparavibhAgavat / itaradravyavaidharmyAd, navabhyo bhettumarhati // " 44 'AtapaH kaTuko rUkSazchAyA madhurazItalA ||" ityAdivacanAd / dik puruSavivakSitAkAzapradezavyatirekeNa na kAcidupalabhyate na ghaTate vA vicaarymaannaa| ata: tasyA api na sattvam / mano'pyaNuparimANaM nityadravyarUpaM na kiJcid ghaTate / ato vyabhicAryabhidhAyakatvAt kathaM tasya sarvajJatvam ? tanmArgAnusAri kaNAdAdimunipraNItazAstrANAmapi na tattvAbhidhAyakatvam / tadabhAvAcca na zAstratvamiti / tathA sugatasyA'pi (sugatakapilAderapi ?) ihalokaparalokaAgopAlAGganApratItavyavahArabAdhitaikAntA(nta) kSaNikaprakRtivikAra-sAmAnyasatkAryAvirbhAvatirobhAvAdirUpapadArthapratipAdakasya kathaM sarvajJatvaM jAghaTIti ? tatazca sAmarthyAd RSabhavardhamAnAdaya eva sarvajJAH, yuktipramANopapattivyavahAraghaTamAnakayathAvasthitArthAbhidhAyakatvAt // iti zrIsarvajJavyavasthApanAvAdaH //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 anusandhAna-59 sarvajJasiddhiH iha kecidajJAnamahAmahIdharabharAkrAntacetasaH sakalavimalakevalabalavilokitAzeSavizeSapadArthasArthasya bhagavataH sarvajJasya nirAkaraNArthamitthaM pramANapaJcakAbhAvamudbhAvayanti / nA'sti sarvajJaH, tadgrAhakapramANapaJcakAbhAvAt, kharaviSANavat / tathAhi - na tAvat pratyakSaM pramANaM sarvajJasAdhanAyotsahate, tasyA'tIndriyatvAt, pratyakSasya cendriyaviSayatvAt / yatsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSamiti vacanAt / nA'pyanumAnam / taddhi liGgaliGginoravinAbhAvagrahaNe sati pravartate / yathA mahAnasAdAvagnidhUmayoradhyakSeNA'yaM dhUmo'gni vinA na bhavatItyavinAbhAvaM nizcitya parvatanitambAdau gaganatalAvalambinI bahaladhUmalekhAM vilokya tatkAraNabhUtasyA'gneH pratipattirbhavati / naivaM sarvajJatvAvinAbhUtaM kiJcilliGgamupalabhAmahe, yena tatkalpanA sAdhvI syAt / nA'pyupamAnaM tatsAdhanAya kakSAM badhnAti / upamAnopameyasadbhAve tasya pravartanAt / yathA nagarAyAtena kenacit kazcid grAmavAsI pRSTaH - kIdRzo gavaya iti / sa ca prayuGkte - yathA gauH khurakakudviSANasAsnAlAGgalAdyavayavasampannaH tathA gavayo'pIti vacanAkarNanAhitasaMskArasya pazcAt kvacidaTavyAM paryaTato gavayadarzanAt tasya vimarzaH pravartate - yathA gauruktalakSaNaH tathA'yamapi, tasmAd gavaya iti sa pratipadyate / na cA'mukavat sarvajJa iti kalpanA yuktA, tathAvidhasya kasyacidabhAvAt / nA'pi zAbdaM pramANaM tadastitvaM sAdhayati / tato'pi tasyA'pratipatteH / tathAhi - yathA kazcid dAhapAkAdyarthI kaJcidavipratArakaM puruSavizeSamaprAkSIt - kvA'gnirastIti / sa cA'bhidhatte - asmAt kUTAt paratra pravibhAge vahniH tiSThatIti tadvacanAnantaraM pravRttasya jAjvalyamAnajvAlAkalApAkule dAhapAkAdyarthakriyAkSame hutabhuji pratItirbhavati / naivaM sarvajJazabdAdAptaprayuktAdapi sarvajJapratipattirbhavati, tathAtadadarzanAt / nA'pyarthApattiratra gamikA / sA hi kAryaniSpattyanyathAnupapattyA vyavasthApyate / yathA pIno devadatto divA na bhuGkte ityukte pInatvasyA'nyathA'nupapattenizi bhuGkte iti gamyate / na ca sarvajJasadbhAvamantareNa kazcidartho'nyathA nopapadyate iti yena tadbhAvaH kalpyeta / tasmAt pramANapaJcakAbhAvAdabhAva evA'tra pravartate iti / uktaM ca - "pramANapaJcakaM yatra, vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArthaM, tatrA'bhAvapramANatA // " iti /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 47 tadetat pittajvaroparuddhasyeva pralApanamAtram / na punarvivakSitArthaprasAdhakamityapahastitavyam / tathApi vidvajjanamanoraJjanAya kiJciducyate / tatra yat tAvad nA'sti sarvajJaH, tadgrAhakapramANapaJcakAbhAvAt, kharaviSANavaditi sAdhanamupanyastam / tatra pratijJApadayorvizaddhaM (viruddhatvaM) prakaTameva lakSayAmaH / tathAhi - yadi sarvajJo, nA'sti katham ? nA'sti cet, sarvajJaH katham ? iti / athetthamAcakSIthAH - paraiH sarvajJo'bhyupagamyate / teSAmaniSTasampAdanArthaM sarvajJa ityucyate / tarhi bhavantaM pRcchAmaH / parakIyAbhyupagamo bhavataH pramANamapramANaM vA syAt iti / yadi pramANaM tarhi paraiH sarvajJasyA'bhyupagatatvAd nirmUlatayA tAvakInaM pramANatvAbhimataM sAdhanamapramANatAkoTimArohatIti prAptam / athA'pramANaM, tarhi pratijJApadayorvirodhaH tadavastha evA'vatiSThate / heturapyAzrayAsiddhaH, prameyAbhAvAt / atha paryAkulitacetovRttirevaM brUyA:parikalpitaH prameya iti / tarhi sA vidyamAnasyA'vidyamAnasya veti vikalpau janmAntaropAttadharmAdharmAvivA'vyAhataprasarau purato'vatiSThete / yadi vidyamAnasya, vyarthA parikalpanA / tAmantareNA'pi tasya vidyamAnatvAt / vidyamAnasyA'pi ca kalpane'tiprasaGgo, vedasyA'pi kalpanApatteH / satazca pramANopanyAsenA'pi pratikSiptumazakyatvena viparItasAdhanAd viruddhazca hetuH syAt / athA'vidyamAnasya kalpanA'bhidhIyate / evaM sati na kazcidapi heturAzrayAsiddhimAskandet / tathA ca satyanityaH zabdaH cAkSuSatvAt, ityAderapi gamakatvaprasaGgaH / tatrApi kasyacid dharmiNaH kalpayituM zakyatvAt / kiJca pramANapaJcakAbhAvaH kiM jJAtaH sarvajJAbhAvaM sAdhayet ajJAto veti kalahaMsayugalamiva vimalaM vikalpayugalamamalamavatarati / yadi jJAta:, kuto jJaptiriti vAcyam / aparapramANapaJcakAbhAvAditi cet so'pi kuto jJAyate iti nirlajjakuTTanIvA'navasthA pazcAd dhAvantI durnivArA syAt / atha prameyAbhAvAt pramANAbhAvaH, tarhi prameyAbhAve pramANAbhAvaH, pramANAbhAve ca prameyAbhAva iti mahAsamudrodakavad duruttaramitaretarAzrayatvaM samApanIpadyate / athA'jJAtaH tarhi avizeSeNA''vidvadaGganAdInAmapi sarvajJAbhAvaM gamayet / na caitad / gRhItasaGketasyaiva tadabhAvapratipatteriti svarUpasyA'pi jJAtumazakyatvAt svarUpAsiddhazca hetuH / kharaviSANasyA'pi dRSTAntatvenopanyastasyA'paradRSTAntamantareNA'siddherapara
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 anusandhAna-59 dRSTAntopanyAsApattiH syAt / tatrA'pyayameva vRttAnta ityaparyantA'navasthA syAt / atha svata eva kharaviSANasyA'bhAvasiddhiH, tarhi tadvat sarvajJasyA'pi sA bhaviSyati iti kimanarthamUlena dRSTAntopanyAseneti / tadevaM pratyavayavaM vicAryamANaM sAdhanaM jIrNakuTIrakamiva vizIryate ityupekSA marhati / kiJca kiM bhavata eva tadgrAhakapramANAbhAvaH ? kiMvA sarveSAM pramAtRRNAmiti vikalpadvayaM bhImArjunadvayamiva pratipakSavikSobhadakSamupatiSThate / yadi bhavataH, siddhaM sAdhyate, bhavato mahAmohAndhyAbhibhUtatvAd, yadvacanAcca tadapanodo bhavati, tasya ca bhagavataH sarvajJasyA'nabhyupagamAt / atha sarveSAm / tadasiddham / tasya hyetad vaktuM yujyate, yasya bhuvanodarAntarvartiprANipariSaccetovRttiH pratyakSA bhavati / na bhavataH, tatpratyakSIkaraNe ca tavaiva sarvajJatAprApteriti siddhaM naH samIhitam / ya eva rAdhAvedhaM vidhatte sa evA'rjuna iti nyAyAt / athA'numAnAntaraM saMgIryate / yo yaH puruSaH, sa sa sarvajJo na bhavati, puruSatvAdasmadAdivat / ityetadapi mahAnadIsroto'ntaH pravahataH kuzakAzAvalambanaprAyam / puruSatvasyaikAntenA'smadAdisAdRzyasAdhakatvAnupapatte: / tathAhi - puruSa - tvAvizeSe'pi mUrkhavipazcidAdibhedA: saMlakSyante, tadvat kazcit sarvajJo'pi bhaviSyati iti / atha vikalpAbhyAM pratyavatiSThethAH / sa sarvaM jAnan kimindriyadvAreNa jAnAti, tadantareNa vA ? AdyapakSe'kSANAM sannihitArthagrAhitvAt mandaramakarAkarAdInAM ca vyavahitatvAt tadajJAne sarvajJatvahAniradRSTamudgarAghAtakalpA syAt / dvitIye cA'ndhabadhirAdInAmapi sarvajJatvaprAptiriti / etadapi anabhyupagamavajraprapAtadalitamastakatayA notthAtumutsahate, tasyA'tIndriyajJAnAbhyupagamAt / atha yo yaH puruSaH tasya tasyA'tIndriyaM jJAnaM nA'sti puruSatvAdasmadAderiveti cet ? tarhi tAvakInA'numAnena kimidAnIM tadabhAvaH sAdhyate kiM vA kAlatraye'pIti dantidantadvayamivA'malaM vikalpadvitayamApatati / yadyadhunA, siddhaM sAdhyate / kAlatraye cA'siddhaM, kAlatrayasyA'pratyakSatvAt kasmiMzcit kAle tathAbhUta I
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 49 syA'pi sambhavAt / atha yo yaH kAlaH, sa so'tIndriyajJAnavatzUnyaH, kAlatvAt, idAnIntanakAlavadityanumAnena pratyavasthAnaM kurvIthAH; tahi yo yaH kAlaH, sa sa tvatpitAmahAdizUnyaH, kAlatvAt, idAnIntanakAlavaditi nA'smAkamapi zaThottaramatidurlabhaM syAdityaniSTaprAptiH / abhyupagame ca bhavato nirhetukaM janma syAt / athaivaM paryanuyuJjIthAH / kimete bhAvA indriyajJAnagrAhyasvabhAvA utA'tIndriyajJAnagrAhyasvabhAvAH ? Aye pakSe pratijJAkSatirbhavadvivakSitasyA'sarvajJatvaprAptiH, tasyA'tIndriyArthajJAtRtvenA'bhyupagamAt / dvitIye ca pratItibAdhA, akSajJAnena teSAM vidyamAnatvAt / etadapyatibhRtajalakumbhasyodakabinduriva bahiH plavate / teSAmanekasvabhAvatvaM cendriyArthajJAnenA'pi bhedena grahaNadarzanAt / yadi punaH sarvathaikasvabhAvA bhAvA bhaveyuH, tadendriyajJAnenA'pi grahaNabhedo na syAt / sa ca dRzyate / yathaikasminneva vastuni mandacakSuSA saMsthAnamAtrasya, vimalalocanena tu tadabhyadhikasya raktatvAdeH pratipattiriti / atIndriyajJAnasadbhAvazcA'visaMvAdijyotiHzAstrAdipraNayanAnyathAnupapattyA nizcIyate / tadantareNa tathAvidhasya tasyA'nupapatteriti / kiJca sarvajJAbhAvo'pi kathaM pramANapaJcakena gRhyate iti cintyam / pratyakSasya sadindriyaviSayatvenA'bhAvagrahaNAbhAvAt / bhAve vA'bhAvapramANavaiyarthya, tenaiva tadviSayasya paricchinnatvAt / anumAnasyA'pi liGgaliGgigrahaNasambandhasmaraNottarakAlaM pravRtterabhAvasya tucchatvena tAvato'bhAvAt / bhAve vA'bhAvatvavirodhAt / upamAnasyA'pyubhayasadbhAve bhAvAt / sarvajJasya cA'bhAvarUpeNA'bhyupagatatvAt / bhAvAbhAvayozcopamAnopameyabhAvAbhAvAt / bhAvasvarUpatve ca vidyamAnatvenaiva grahaNAt 'kharaviSANavat sarvajJaH, sarvajJavad vA kharaviSANa'mityupamAnopanyAsaH pralApamAtraphala eva syAt / zAbdasyA'pi vidhisAdhanatvenaiva pramANatvAbhyupagamAt / yathA agnihotraM juhuyAt svargakAma ityAdeH / na ca sarvajJAbhAvamantareNa kazcidartho'nyathA'nupapadyamAna upalabhyate, yena tatkalpanA sAdhvI syAdityarthApattepi na tadabhAvasAdhakatvamiti / ata eva sAdhakabAdhakapramANAbhAvAt saMzayo'stviti ced ? na, sAdhakapramANasya vidyamAnatvAt / tathAhi - asti kazcidatIndriyArthasAkSAtkArI, anupadezAliGgAvisaMvAdiviziSTadigdezakAlapramANAdyAtmakacandrAdityagrahaNAdyupadezadAtRtvAd / yo yo yadviSaye'nupadezAliGgAvisaMvAdyupadezadAtA sa sa tatsAkSAtkArI dRSTo, yathA'smadAdiH svayamanubhUte'rthe'nupadezAliGgAvisaMvAdyupadezadAtA tatsAkSAtkArI /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 anusandhAna-59 anupadezAliGgAvisaMvAdiviziSTadigdezakAlapramANAdyAtmakacandrAdityagrahaNAdyupadezadAyI kazcit tasmAt tatsAkSAtkArI / na cA'yamasiddho hetuH, anupadezAliGgAvisaMvAdyupadezasyA'smadAdiSvapyavigAnena vidyamAnatvAt / nA'pyanaikAntikaH, tathAvidhopadezadAyitvasyA'sAkSAtkAritvataH sarvathA nivRtteH / tato vyAvRttatvAdeva ca na viruddha iti / evambhUtazca sarvajJa eva / / tathAvidhopadezasya vRddhasya paramparAtaH samAyAtatvAdasiddhaM tatsAkSAtkAritvamiti ced ? na, teSAM rAgAdimattvena tathAvidhopadezadAnAbhAvAt / ata eva kvacidanyathAprarUpaNAt / yato dazyante eva kvacit parapratAraNapravaNAH pumAMso'nyathA vicintyA'nyathA zabdaprayogaM kurvANAH / yathA - "nadyAH tIre guDazakaTaM paryastaM, dhAvata dhAvata DimbhakAH / " ityAdivAkyavat / / tathA'pyatyantarAgAdivizleSaH tasyA'yuktaH puruSatvAditi ced ? na, atyantocchedasadbhAvasya pramANopapatteH / tathAhi - rAgAdayaH kvacidatyantamucchidyante, utkarSApakarSavattvAt, pradIpajvAlAdivat / yathA vAtAdinA pradIpAderatyantocchedo bhavati, evaM kvacit puMsi vipakSabhAvanAto rAgAdInAM nirmUlamucchedo bhaviSyati / yadi ca tathAvidhaH puruSo nA'GgIkriyeta, tadA rAgAdimatAM vedArthasya vijJAtumazakyatvAt, vedasya ca svata eva svakIyArthAparijJAnAd na vedArthayAthAtmyanizcayaH syAt / tatazcA'gnihotraM juhuyAt svargakAma' ityAdervAkyasya zvamukhaM bhakSayet svargakAma ityAdirapyarthaH kasmAd na bhavati niyAmakAbhAvAt ? bhAve ca niyataM pauruSeyatvasiddhiH / vedavAkyasya svata eva prAmANyAd na pauruSeyatvamiti ced ? na, padavAkyaracanAviziSTasyA'pauruSeyatvAsiddheH / tathAhi - yadyat padavAkyaracanAviziSTaM tattat pauruSeyaM, yathA vAlmIkAdizAstram / tathAbhUtaM caitat tasmAt pauruSeyamiti / tadevaM pramANapaJcakAbhAvasyA'bhAvasAdhakatvAnupapatteH - "pramANapaJcakaM yatra, vasturUpe na jAyate / svasattAvabodhArthaM, tatrA'bhAvapramANatA // " iti zabdaguNanamAtraM vivakSitArtharahitatvAdanavadyam / na ca pramANapaJcakAbhAvo lokeSvatyantAbhAvaM sAdhayati samudrodakasikatAdiparisaGkhyAnena vyabhicArAt /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 athetthamabhidhIyate / kimidaM sarvavidvijJAnaM nirAkAramAhosvit sAkAram ? yadi nirAkAraM, na tenA'rthaparicchedaH / sAkAraM cet tadapi kiM svAkAramutA'rthAkAramiti vikalpau rAgadveSAvivA'bhipretArthavyAghAtakarAvanudhAvataH / yadi svAkAraM, pUrvo doSaH / arthAkAraM cet, tayarthAnAmAnantyAd bhinnajAtIyatvAcca tattacchabalarUpaprAptyA naikasyA'pyarthasya yAthAtmyagrahaNaM syAt / naitadapi caturacetasi cAru cakAsti / vijJAnasyA'rthagrahaNapariNAmAbhyupagamAt / yadi hyA vijJAne svAkAraM samarpayantItyabhyupagamyate tadaiSa doSo'nuSajyate / yadA ca vijJAnamevA'rthagrAhakatvena pariNamati, tadA ado dUSaNaM kathaM syAt ? tatpariNAmazca vastuno'nekasvabhAvatvAdanekarUpo'nyathA'rthaparicchedAnupa patteH / tathA'pyatItA[nA]gatArthagrahaNamanupannamasattvAt teSAmiti cet ? na, sarvathAsattvAnabhyupagamAt / sataH sarvathAsattvAnupapatterasatazcotpattivirodhAt / kharaviSANAdInAmapyutpattiprApterataH tadA teSAM satAmeva vartamAnatvAt / vartamAnA hi bhAvA tathAtathApariNAmenA'tItAdivyapadezabhAjo bhavantyanyathA'vartamAnatvAd vartamAnatvasyA'pyanupapattiriti bhUta-bhaviSyatsakalapadArthasArthatattvAvabodhakaH suvyavasthitaH sarvajJa iti / iti sarvajJasiddhinAmaprakaraNam ||chH|| dharmasthApanasthalam AdhAro yastrilokyA jaladhijaladharArkedavo(rkAdayo) yanniyojyA, bhujyante yatprasAdAdasurasuranarAdhIzvaraiH sampadastAH / AdezyA yasya cintAmaNisurasurabhIkalpavRkSAdayaste, zrImAn jainendradharmaH kisalayatu sa vaH zAzvatI zarmalakSmIm // 1 // rAjyaM susampado bhogAH, kale janma surUpatA / pANDityamAyurArogyaM, dharmasyaitatphalaM viduH // 2 // tato sAgaracandraH kAlikAcAryarUpaM vRddhaM pratyuvAca- "he jaran! hitaiSiNA manISiNA tIrthaGkarapraNIto dharmaH paramadaivatavat cintanIyaH, yatprabhAvAda
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 anusandhAna-59 bhodharodabhodharodayAdi ca (yatprabhAvAdambhodhirambhodharALaderudayAdi ca ?), pamphulyate samagrA api surAsuranarezvaratIrthaGkara zrIvallayaH, zozuSyante gavadurgatiH duHkhayavAsakAH (?) / tadIdRze dharmakarmaNi pravartitavya''mityAdi / vAdini sAgarendau vRddho'pi bhadrabhAdrapadInAmbhodopamaM vacaH prapaJcayan AcaSTa - "bho bho AcAryavaryA! bhavato'vadbhirbhavadbhiryaduktaM 'dharmasya tapti(pti) ki(kiM) na cintayata ?', tadetad vicAryate / sati hi dharmiNi dharmAH cintyamAnAH paricinvanti cArutAm / na ca dharmalakSaNo dharmI kazcidupalabhyate yattapticintanaM sa[Ggatima gati / kathamiti cet ? ucyate, pramANapathAtikrAntatvAt / tadapi kathamiti cet ? ete brUmaH "pramANaM hi paJcaprakAramurarIkriyate / tadyathA - pratyakSazmanumAnaramupamAnaM 3zAbda4marthApattizca / tatrApi pratyakSaM paJcavidhaM - sparzana1rasana2ghrANa3cakSuH4 zrotra5rUpagrAhakabhedAt / na ca paJcavidhenA'pi tenaiSaH grahItuM zakyaH / yadenaM na ko'pi (yanna saH kenA'pi) kadApyuddAmakAmakAminIkucakalazavat parispRzyate; nA'pi bhakSyabhojyalehyacUSyapeyAdibhedabhinnasarasara[sa]vatIvad rArasyate, nA'pi campakAzokapunnAganAgakesarasarojarAjivad jeghIyate, nA'pi ghaTapaTastambhakumbhAmbhoruhAdipadArthasArthavad darIdRzyate, nA'pi raNadveNuvINAmRdumRdaGgadhroGkArasphItasaGgItavat zozrUyate / na ca vAcyaM mAnasapratyakSagocaraH sa syAt, tasyA'pIndriyAnusAritvAt / na hi ko'pi kadApi svapnadazAyAmapye(pya)tyantAnanubhUtaSabhUta (bhUtAsadbhUta ?) manubhavati / atha yogipratyakSagamyo'yamiti cet ? tadarthaktayuktam (tadanarthakamuktam ?), yogipratyakSasyaiva durupapAdatvAt / tatastadasiddhaM yadasiddhasAdhitamiti / tadalaM tadvicAreNa / "nA'yamanumAnagamyaH / yataH triliGga(GgA)d liGgini jJAnamanumAnam / pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM vipakSe'sattvaM - vipakSAd vyAvRttiriti trINi rUpANi / yathA - agnimAnayaM sAnumAn, dhUmavattvAd, yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA mahAnasapradezaH / yatra vahnirnA'sti tatra dhUmo'pi nA'sti, yathA jalAzaye / evamanvaya-vyatirekAbhyAM nizcito yo hetuH sa eva gamakaH syAt, na yathAkathaJcit, tatputratvAdInAmapi hetutvApatteH / na cA'tra yuSmadaGgIkRte dharmadharmiNi pratibandhuraM hetumutpazyAmaH, yenA'numAnAdapi tatsiddhiH /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2012 "nA'pi zAbdAt tatsiddhiH, vipratArakavacanasya visaMvAdadarzanAt sarvavacaneSvavizvAsAt / nanvAptapraNItasyaiva vacanasya prAmANyaM, na zeSavacanAnAmiti cet ? tadapyacAru / yato na zRGgagrAhikayA Apto'yamanApta iti nirNetuM zakyaM, tatsAdhakapramANAbhAvAt / 53 "navopamAnataH / yataH prasiddhavastusAdharmyAdaprasiddhasya sAdhanamupamAnaM samAkhyAtam / yathA gorgavayastathA / na ca bhavadabhyupagatadharmasadRzaH kazcit prasiddhadharmo'sti, yena tadupamAnenA'pi tatsiddhiH sAdhyate / "na cA'rthApatteH / yataH kasyA'pyanupapadyamAnasyA'rthasyA'ghaTanAyA'rthAntarakalpanamarthApattiH / yathA pIno devadatto divA na bhuGkte, rAtrAvavazyaM bhuGkte ityarthaH / na cA'tra kasyA'pyarthasya tamRte'nupapadyamAnatA'sti, yatsAdhanArthaM bhavadabhyupagataM dharmamurarIkurmahe / '"tadevamabhAvapramANagocaracAritAmAlambate'sau dharmaH / yathA coktaM '"pramANapaJcakaM yatra, vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArthaM, tatrA'bhAvapramANatA // " -- - prayogazcA'tra nA'sti dharmaH, pratyakSAdipramANairanupalabhyamAnatvAt / yadyat pratyakSAdipramANairnopalabhyate tattad nA'sti, yathA kharaviSANam / tathA pratyakSAdipramANaizca nopalabhyate dharmaH tasmAd nA'stIti dharmaH / " iti vRddhenokte sati sAgaracandro'ntaH kSubdho'pi dhASTaryamavaSTabhya pratyAcaSTa "bhoH prAmANikaH (ka!) yat tAvaduktaM pratyakSAdipramANairanupalabhyamAnatvAt nA'sti dharma ityAdi tadetatsakalamapyuttAlavAtUlAndolitatUlajAlalIlAmAvahati / yato na khalu tuNDatANDavamAtreNA'bhimatArthasiddhiH / kintu pramANena / na tu pramANamapyuktaM tu tamayuktam ( ? ) / sarvapramANAnAM dharmasya sAdhakatvenaiva pravRttidarzanAt / na kvacid bAdhakatvena / tathAhi "pramANaM pratyakSa-parokSarUpatayA dvidhaivojjihIte / tatra pratyakSaM dvividhaM - vyAvahArikaM naizcayikaM ca / tatra vyAvahArikamindriyAnusAri, naizcayikamatIndriyajJAnAnusAri / tatra cA'yamapyatIndriyo dharmaH tava na pratibhAte tadA kasyA'parAdhaH ? ataH tadetad bhavaduktaM nA'smadabhyupagatabAdhAvidhAyIti /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 anusandhAna-59 vizadanirbhAsena pratyakSeNa tu sAkSAtkriyate eva dharmaH / na ca tadapyasiddhamiti vAcyam / anumAnena tatsiddhaH / tathA[hi -] sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacit pratyakSAH, prameyatvAt / yadyat prameyaM tattat kasyacit pratyakSaM, yathA meruparamANvAdiH / tathA prameyazcA'yaM dharmaH, tasmAt kasyacit pratyakSaH eva(veti) sarvajJasiddhau tatsiddhiH svataH siddhA / "yadvA mA'stu pratyakSasiddho dharmaH / anumAnAt tatsiddhiH kena nivAryate ? yataH tadatIndriyArthasArthasiddhaye trividhaM saGgIryate - pUrvavat 1 zeSavat 2 sAmAnyato dRSTaM ca 3 / kAraNAt kAryavitarkaNaM pUrvavat / yathA - rolambagavalavyAlatamAlamalina:(na)tviSaH / vRSTiM vyabhicarantIha naivaMprAyAH payomucaH // kAryAt kAraNavitarkaNaM zeSavat / yathA saritpravAhadarzanAt zikharizikharoparipravarSaNAbhyUhanaM, gatipUrvakadezAntaraprAptidarzanAd dinakare'pi tathA'bhyUhanam / sAmAnyato dRSTaM tadatrA'pi pratijanaprasiddhaM tathAvidhAnubhavasiddham / jagati vivartamAnaM kAryajAtamujjRmbhamAnamAlokyate, tataH tadanurUpakAraNamavazyaM tathA (mavazyantayA?) vidheyam / yaduktaM ca - ___ 'nA'kAraNaM yataH kArya, nA'nyakAraNakAraNam / anyathA na vyavasthA syAt, kAryakAraNayoH kvacit // ' dRzyate cA'tra sakalamahImaNDalA(lamaNDanA?)yamAno mAnavaH [kazcit], kazcit tadaparaH sodaradarIpUraNamAtre'pi kRtAtyantaprayAsaH puMsyAzaH, prajJAvajJAtavAcaspatimatiprapaJcaH kazcid vipazcit, tadanyazca saralatarasIralekhAvidhAne'pyanabhijJaH / evaM subhaga-durbhaga-saroga-nIroga-kulIna(nA')-kulInatvAdivaicitryaM vicitrakAraNanibandhanam / tatra zubhabhAvAvirbhAvanibandhanaM dharmaH, tadviruddhAnAmadharmaH / yadAmananti santaH 'dharmAd janma kule zarIrapaTutA saubhAgyamAyurbalaM, dharmeNaiva bhavanti nirmalayazovidyArthasapa(mpa)ttayaH / kAntArAcca mahAbhayAcca satataM dharmaH paritrAyate, dharmaH samyagupAsito bhavati hi svargApavargapradaH // 1 // '
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2012 55 '"vipakSapakSalatAlavitramatrA'numAnamudIrayAmaH / tribhuvanodaravivaravarti saubhAgyabhAgyAdivastusamastamapyavikalakAraNajanyaM, kAryatvAt / yadyat kAryaM tattada- vikalakAraNajanyaM, yathA tathAvidhamRtpiNDatantusantAnajanyaM ghaTapaTaprabhRtikam / yadevaM tadevam / na cA'yamasiddho hetu:, pakSe tadbhAvAt / tadabhAve bhAgyasaubhAgyAdeH sadaiva sadbhAvo'sadbhAvo vA syAt, na tu kAdAcitkaH / nA'pi viruddhaH, kAraNaM vinA yatnasahastrairapi kAryasyA'nutpAdAt / anyathA kharaviSANAdibhyo'pi sarvathA kAryasiddhiH syAt / nA'pyanaikAntikaH, vipakSe tadgandhamAtrasyA'pyanupalabdheH ityetaduktaprAyam / ata: sarvadoSarahitAdanumAnAt tatsiddhau nA'sti prativAdivAdalezasyA'pyavakAzaH / tadevaM parokSAvAntarabhedenA'numAnena yogipratyakSeNa ca tasmin sAdhite pratyakSaparokSAbhyAM pramANAbhyAM tatsiddhiH saMsiddhA / "kiJca zAbdapramANamapi tatsAdhane sAdhIya eva / yato na vayaM yAdRzatAdRzena pratipa(pA)ditavacanasya prAmANyamabhyupagacchAmaH / kintvavisaMvAdivacanasya puruSavizeSasya / avisaMvAdivacanatvaM ca sarvajJatvAd vItarAgatvAcca / sarvajJatvaM coktayuktyA sAdhi[tame]va / tatsAhacaryAd vItarAgatvamapi svataH siddhamavaseyam / tadevaM zAbdapramANenA'pi tatsiddhiranivAryA / "tathA upamAnapramANasyA'nabhyupagamAdeva na tdduussnnmsmtpkss[kss]timaavhti| arthApattezcA'numAnAntarbhUtatvAt kiM pRthakprayAsena tatsAdhane bAdhane vA? tadeva(vaM) pramANasiddhe dharme dharmiNi sarveSAmapi matimatAmavisaMvAda eve"tyuditvA'vasthite sAgarendau vRddho'bhyadhAt "AcAryAH! tarke bhavatAM bhavyo'bhyAso'stI'tyuktvA maunamAzrayat / mA jAnAtu mAM sAgaro'pyaho! asya jarato madguroriva pramANagrantheSvabhyastiriti vicintya svAsanamazri (zra ) yat // dharmasthApanasthalaH(laM) sama (mA)taH (tam) //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 vAgarthasaMsthApanam anudinamakharvasarvA-navadyavidyAnadInadISNebhyaH / nityamanu--ktebhyaH praNamAmi mahAsamudrebhyaH // anusandhAna- 59 iha hi kUpamaNDUkaH ko'pi vAvadUkaSTiTTibhasannibhapratibhaH khaNDasphuDitazabdavidyAkAvyAdidarzanamAtreNa sarvajJaMmanyaH phalitalalitabadarIvanamAtraprAptiprAptasurAlayasAmrAjyaMmanyo vanyazRgAlabAlakalpo jalpAkatAM kalpayati / tathAhi - ahaM zalAkApAtamAtreNa kAlidAsakRtaM kAvyaM trayI (kRtakAvyatrayI)mapyakSepeNA''kSepaparihArAbhyAM vyAkhyAnayAmi / ataH tanmAnamardanAya kiJcidupakramyate / kAvyatrayIM sarvAmanyAM tava prasAdenA'haM muJcAmi / raghukAvyasyA''dyaM zlokamekaM vyAkhyAnaya / tatrA'pyuttarapAdatrayaM muktam / Adya eva pAdaH kiJcit paryanuyujyate / vAgarthAvivasampRktAviti vAgarthayoH zabdapadArthayoH ko nAma samparkaH ? samparko hi nAma sambandhaH / sa ca saMyogo vA syAt sama[vAyo] vA tAdAtmyaM vA tadutpattirvA / tatra na tAvat zabdArthayoH saMyogaH sambhavati / tasya dravyadvayavRttitvAt, zabdasya ca guNatvAt / kiJca zabde ced vAcyo'rthaH sambadhyate, tadA yatra zabdaH tatrA'rthaH / tataH karavAlAcalajalAnalAnilAdizabdoccAraNe tatra karavAlAdyarthasambandhe mukhasya chedA'bhighAtakledadAhoDDayanAdiprasaGgaH / athA'rthe zabdaH sambadhyate tadA pratidizaM pratipradArthaM zabdasadbhAvena nityaM kolAhalaH zrUyeta / nA'pi samavAyaH, tasya dravya - guNayoH sambhave'pi, zabdasyA'mbaraguNatvena vAcyArtha-zabdayorasambhavAt / api ca vAcyo'rtho dravyameva (dravyameveti na) / tato yadA gauH zuklazcalatItyAdau sAmAnyaguNakarmANi vAcyAni / tadA teSu na zabdasamavAyo, dravye eva guNAnAM samavAyAt / nA'pi tadutpattiH sambandhaH / sA hi zabdAd vA'rthasyA'rthAd vA zabdasyeti dvidhA / tatra yadi zabdAdarthA utpadyante, tato'haM rAjA bhUyAsaM, daridro'haM koTIzvaro bhUyAsaM, rogyahamArogyavAn bhUyAsamityAdyAzIrvAdAdeva tattadarthaprAptiH syAt / athA'rthAt zabdA utpadyante, tadA vaktRprayatnamantareNA'pi pratipadArthaM zabdA: zrUyeran / tathA ca pUrvavat kolAhalaprasaGgaH /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 57 atha tAdAtmyasambandhaH, tadA kSurAgnimodakAdizabdoccAraNe vaktRvaktra-zrotRzravaNayoH chedadAhapUraNAdiprasaGgo durnivAraH / na ca sambandhAntaraM zabdArthayorghaTate / evaM ca yathAyathA zabdArthayoH sambandho vicAryate, tathA tathA jIrNapaTIvat zatadhA vidAryate / tataH sambandhAbhAvAt zabdArthayo!pamAnatvaM jAghaTIti / kiJca pArvatIparamezvarayorupameyayorvAgarthAvupamAnIkRtau staH, upamAnopameyabhAvazca sAdharmyamupameti vacanAt / tatropamAnopameyayoH sAdharmyamekadezena vA sAmastyena veti vAcyam / evaM hi meruriva paramANuH, karpUra ivA'medhyaM, teja iva tamaH, rAjeva raGkaH, gauriva mahiSaH, sUrya iva khadyotaH, hastIva mazaka ityAdAvapyupamAnopameyabhAvaprasaGgaH / atrA'pi sattvaprameyatvAdinA sAdharmyasya sambhavAt / atha sAmastyena sAdharmyamiti pakSaH kakSIkriyate, so'sambhavI / sAmastyena sAdharmyasya kayorapi padArthayorabhAvAt / parasparavilakSaNasvabhAvatvAt sarvapadArthAnAm / kiJca sarvasAdharmyavivakSAyAM candra iva candraH, zambhuriva zambhurityAdAvevopamAnopameyabhAvaprasaGgaH, tatraiva sarvasAdharmyabhAvAt / na tu darpaNa iva candraH, candravad mukhaM, mukhamivA'ravindaM, ado'ravindamivA'do'ravinda (?) mityAdau, atra sarvasAdhAbhAvAt / na caikadezasAmastyAbhyAmanyaH sAdharmyaprakAro'sti / tasmAt sAdhAbhAvAd gaurIzvarayorvAgarthAbhyAM sahopamAnopameyabhAvo'pi na saMgacchate / tato yadi tava hRdi kAcit pratibhA posphurIti tadA vAgarthayoH samparka upamAnopameyabhAvazca samartha(y)tAmityuparamate pUrvapakSo'yam / uttaraM - svAbhAvikasAmarthya-samayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabda iti / svAbhAvikasAmarthyaM ca zabdasyA'rthapratipAdanazaktiryogyatAparaparyAyA, jJAnasya jJeyajJApanazaktivat / samayazca saGketastyA(?)bhyAmarthabodhanakAraNaM zabda iti / tato'yuktamuktaM zabdArthayorvicAryamANaH ko'pi sambandho na ghaTate iti / tAdAtmyatadutpattyAdyabhAve'pi zabdArthayoryogyatAbhidhAnasambandhasadbhAvAt / nanu tAdAtmyAdisambandhAbhAve tayoryogyatAbhidhAnaH sambandho'pi katham ? na, nayanarUpayoH kvacitta[da?]bhAve'pi tadupalambhabhAvAt / na khalu sphItAlokakalitasakalarUpeNa samaM locanasya tAdAtmyaM tadutpattirvA'GgIkriyate, pratIti
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 anusandhAna-59 virodhApatteH / nA'pi netrasya tAdAtmyAdisambandhAbhAve rUpaprakaTanayogyatAsambandhasyA'nupapattiH, zravaNAdIndriyavat tasyA'pi rUpAprakAzakatvaprasakteH / ___na ca vAcyaM yogyatAtaH zabdasyA'rthavAcakatve'rthasyA'pi zabdavAcakatvaM kiM na bhavediti / pratiniyatazaktikatvAd padArthAnAm / yogyatA hi zabdArthayoH prati[pAdaka-prati]pAdyazaktirjJAna-jJeyayooNpya-jJApaka(jJApaka-jJApya)zaktivat / na ca jJAnajJeyayoH kAryakAraNabhAvAt svarUpapratiniyamo, na punaryogyatA ityabhidhAnIyam / tayoH kAryakAraNabhAvasadbhAve'pi yogyatAta eva svarUpapratiniyamopapatteH / anyathA jJAnameva prakAzakaM na tu jJeyaM, jJeyameva prakAzyaM na punarjJAnamiti niyamasyA'ghaTanAt / nanu yogyatAvazAt zabdo yadyarthaM pratipAdayati, tadA bhUmigRhavarddhitotthitasyA'pi puMsaH pratipAdayatu, vizeSAbhAvAditi cet ? tadapyanucitaM, saGketasahAyasvayogyatAmA[hA] tmyataH zabdAdarthasya pratijJAnAt / bhUmigRhavardhitotthitaM prati cA'sya svayogyatAsadbhAve'pi saGketasahAyakAbhAvAd nA'rthapratipAdakatvAnuSaGgaH / saGketo hi 'idamasya vAcaka mityevaMrUpo vAcyavAcakayorviniyogaH / sa yasyA'sti tasyaiva zabdaH svArthaM pratipAdayati, nA'parasyeti / / nanu saGketaH puruSecchAmAtranirmitaH, tadicchayA vastuvyavasthApanamanupapannamatiprasakteH / tato'rtho'pi vAcakaH, zabdo'pi vAcyaH kiM na bhavet ? puruSecchAyA niraGkazatvAt / tadapyavicAritamanoharaM, saGketasya sahayogyatAnibandhanatvAt, dhUmadhUmadhvajavat / yathaiva hi dhUmapAvakayoH svAbhAvika evA'vinAbhAvasambandhaH, tadvyutpattaye tu saGketaH samAzrIyate / / nanu zabdasya naisargikI zaktiH kimekArthapratipAdane vA anekArthapratipAdane vA ? yadyekArthapratipAdane, tadA saGketakoTibhirapi tato'rthAntarapratItirna bhavati, madena(nA')gnipratItivat / athA'nekArthapratipAdane, tadA samasamayaM zabdAdanekArthapratItiprasakteH pratiniyatavastuni pravRttirna prApnotIti / tadapi na nipuNanirUpitaM, zabdasyA'nekArthapratipAdane naisargikazaktisadbhAve'pi pratiniyatasaGketasAmarthyAt pratiniyatArthapratipAdakatvopapatteH / ekasyA'pi hi zabdasya dezAdibhedena pratiniyatasaGketo'nubhUyate / yathA gUrjarAdau caurazabdasya taskare draviDAdau punarodane iti / dRzyate ca sarvatra rUpaprakAzanayogyasyA'pi cakSuSaH pratyAsannatimiravazAdasannihite rUpe (vazAt sannihite eva rUpe?) viziSTAJjanAdivazAdandhakArAnta
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 rite'pi jJAnajanakatvam / kAcakAmalAdiviplavabalAcca vivakSitarUpAbhAve'pi iti / tato yathA'nekarUpaprakAzanayogyasyA'pi cakSuSo dUratimirAdipratiniyatasahakArivazAt pratiniyatasannihitarUpAdijJAnajanakatvaM; tathA'nekArthapratipAdanayogyasyA'pi zabdasya pratiniyatapadArthapratipAdakatvaM yadi syAt, tadA kA namakSitiH(naH kSatiH?) / zabdo'rthena sambaddhaH, pratiniyatatatpratyayanimittatvAt, locanavat / na ca locanasyA'pyarthenA'sambandha ityabhidheyaM, yogyatAkhyasambandhasya tatrobhAbhyAM pratipannatvAt / na caivamaprApyakAritvaM virudhyate, saMyogAdeH sannikarSasyA'nabhyupagamAt / tathA zAbdo bodhaH sambandhana (sambandhaniyataH?), pratiniyatabodhatvAt, daNDItyAdibodhavat / itthaM sambandho yogyatAnAmadheyaH zabdasyA'rthena proktayuktyA prasiddhaH / upamAnavicArasyA'prAmANikAnAM kSunna (?) eveti kiM tatra tannirAkaraNaprayAseneti // iti vAgarthasaMsthApana(m) // agnizItatvasthApanAvAdaH zIto vahnirdAhakatvAt, yad dAhakaM tat zItaM, yathA himaM, tathA dAhakazca vahniH, tasmAt zItaH / atha sakalaprajJAlapravAlacakravAlAcatUlairvAvadyate vAdizArdUlaiH / yathA - pratyakSaviruddhA'sau pratijJA / yataH samastairapi janairvahlAvuSNatvamevopalabhyate, na zItatvalezo'pi / tanna vAcyaM, yato hemantasamayavAsaramukhyavyajyamAnArdIkRtatAlavRntaprAntaprocchalitazItazIkarAsAraziziravaizvAnara uSNatvopalabdhirbhrAntA eva / yathA virahiNAM sakalajananetrapAtraikalehyamahasi uSNatvapratItiH / __ athaivamuddaNDapuNDarIkapANDuranijayazaHprasaradugdhamakarAkarAntaraparisphuratpANDityAdiguNaDiNDIrapiNDIkRtabrahmANDabhANDairbambhaNyate vidvatprakANDaiH / yathA - zItadyutAvuSNatvapratItema'ntitvaM bhavatu, bahubhiH tacchItatvopalambhAt / vahvastUSNatvaM sarvairapi pratIyate, na kenA'pi zItatvaM, tasmAt pratyakSaviruddhaH / idamapi
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 anusandhAna-59 vicAryamANaM na sthemAnamApnoti / yato nirdoSANAM kuzIcATana-phAlagrahaNAdi divyaM kurvatAmanusmRtamantrANAM ca hutAzane zItatvapratItiH samastyeva / athaivaM nibiDajaDimavananikuJjojjAsanakuJjaraiH prajalpa(lpya)te vAdikuJjaraiH / yathA kuzIcATana-phAlagrahaNAdi divyaM kurvatA(tAM) devatAnubhAvAt kRzAnoH zItatvopalambhaH sambhavati / na punaH svayaM zItaH syAt / tat kathaM doSavatAM jihvAsphoTakadaMSTrikAdAhAdInyupalabhyeran ? tasmAduSNa eva / tdpymaatrmev(?)| yato yad doSavatAM divyaM kurvatAM sphoTakAdikamupalabhyate tad apuNyAnumAnena tadIyadoSAviHkaraNAya devatAdivazAt saJjAyate, na punarvahnarauSNyAt / athA'navadyavidyAbhidhamadhuvratazreNisaMprINanapraphullamallikAbhiH samullapyate vidvanmatallikAbhiH / yathA - kriyatAM nAma doSavatAM devAdibhiH sphoTanAdikaM tadIyadoSAviHkaraNAya / paraM yadi svAbhAvikaM vahvaruSNatvaM nA'sti tatra sarveSAmapi janAnAM vahnisaMsargeNa sphoTakAdikamutpadyamAnaM darIdRzyate ityasmAt svabhAvenA'pyuSNa evA''zrayitavyaH / tadetadapi vAvadyamAnaM na viduSAmAnandasampadaM sampAdayati / yato noSNatvaM sphoTakotpattikAraNaM, bhallAtakarAjikAdisamparke'pi sphoTakotpattyupalambhAt / na ca teSAmuSNatvamasti / tanna sphoTakotpAdakatvena vahvaruSNatvaM kalpanIyamiti / ___ atha evaM sArvabhaumayazasaH prajalpanti sumanasaH - dhattUrakabhAvitAnAM bahUnAmapi loSTAdiSu suvarNajJAnaM bhrAntaM bhavitumarhati / zrUyate ca sarveSu zAstreSu lokeSu ca "zatamapyandhAnAM na pazyati" / kiM ca yadi bahUnAmupalambhaH pramANaM, tahi jJAnamayAmUrtatvAdilakSaNaM yathAvasthitamAtmanaH svarUpaM yogiparijJAtamapramANaM bhavati / tasmAt svalpAnAmapi yat jJAnaM samyak bhavati tadeva pramANam / tatazca bhavadAdInAM zIte'pi vahnau uSNatvasaMvedanaM bhrAntameva / ___athaivaM prakaTavikaTakopATopaprakampamAnatanUkaiH pratipAdyate vAvadUkaiH / yathA - asmadAdInAM vahvaruSNatvasaGgrAhakaM jJAnaM bhrAntamiti kathaM nizcIyate ? na hi sarvajJamantareNA'nyasyaivaMvidhA zaktirasti / tadetadapi pravaNAntarvANitAM prakaTayati / yato yathA Tekatra mahAnasAdau dhUma-dhUmadhvajayoravinAbhAvagrahaNe sati sarvatrA'yamasarvajJasyA'pi nizcayo bhavati, yathA - yatra dhUmastatra vahnirbhavatyeveti / tathA'trA'pyeka(?)jJAnasya viparItArthagrAhakasya bhrAntatvaM nizcIyate eva / tathA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 viparItArthapariccheda[ka]sya bhrAntatvavyavasthApanAyA'numAnamapi kurmahe / tathAhi - vaDUruSNatvasaGgrAhakaM sarveSAmapi jJAnaM bhrAntaM, viparItArthaparicchedakatvAt / yadyat viparItArthaparicchedakaM tattad bhrAntaM, yathA zuktikAzakale rajatajJAnaM, viparItArthaparicchedakaM tat, tasmAd bhrAntamiti / athaivaM nigadyate niravadyahRdyagadyapadyaprabandhurAbhirvAgbhirbhavadbhiH / yathA - zuktikAzakale dUradezAvasthitatva-tatsadRzatvAdikAraNavazAd rajatabuddhirbhavantI bhrAntA bhavati / iha tu zIte vahnAvuSNatvopalabdhiH kutaH saMjAyate ? iti / nahi tAvat kimapi kAraNamupalabhAmahe, yena bhrAntatvaM syAd / etasmAd vaDheruSNa[tva]saMvedanamabhrAntameva / tadetadapi vAvadyamAnaM vasantasamayavad na bhavanmanorathamallikAvallikAM pallavayati / yato'nAdyavidyAvAsanAvazAt tuSArakaNazItale'pi vahnau uSNatvabuddhirbhavatAM bobhavIti / yathA duHkharUpeSvapi viSayeSu sukhabuddhiH / kaizcid mantradevatAdisAMnidhye sakalapadArthasArthayAthAtmyaM (atra pAThaH truTitaH pratibhAti - saM.) tasmAt pratyakSeNaivA''zuzukSaNe zItatvopalambhAd na pratyakSaviruddhaH pakSo, nA'pyanumAnaviruddhaH / atha pracaNDapaNDitaprakANDAlimaulimaNDanAyamA nirUpyate'bhirUpapradhAnaiH / yathA - uSNo vahnirdAhakatvAt / yadyad dAhakaM tattaduSNam / yathA mArtaNDamaNDalam / dAhakazcA'yaM tasmAduSNa ityanumAnenA'numAnaviruddho'yam / nanvetadapi vicArAsahameva / tathAhi - pratyakSaviruddhA'sau bhavadanumAnapratijJA, vahnaH zItatvasya pratyakSalakSavinisthApitatvAt / anumAnaviruddhA vA'smadIyAnumAne[na] / heturapyanaikAntikaH, hime zIte'pi dAhakatvopalambhAt / dRSTAnto'pi sAdhyavikalaH, tasyA'pi zItatvAt / anumAnamantareNa tasya zItatvaM nA'GgIkriyate tarhi anumAnamapi ucyate / zItaM mArtaNDamaNDalaM, pArthivatvAt, sphuTikopalAdivat / athaitaddoSabhItermArtaNDamaNDalAMzuvat iti dRSTAntAntaramAzrIyate / nanvevaM sati dRSTAntAntarapratipattilakSaNaM dUSaNaM samApadyate bhavatAm / kiJca kiraNAnyapi zItalAnyeva / atrA'pyanumimImahe - zItalAni mArtaNDamaNDalAMzUni, pArthivasambhavatvAt, ghaTavat / tatazca bhavatAM dRSTAntAntarAzrayaNe'pi na kAcidapyarthasiddhirabhUt / evaM ca sati so'yamAbhANakaH satyaH saMvRttaH, yathA - kAko'pi bhakSito, ajarAmaratvamapi na saJjAtamiti / *heturapyanAsiddhaH, sarvairapi
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-59 vahnau dAhakatvasya pratIyamAnatvAt / nA'pi viruddhaH, viparyayasAdhane dRSTAntAbhAvAt / nA'pyanaikAntikaH, vipakSe vRttyAbhAvAt / dRSTAnto'pi na sAdhyavikalaH sAdhanavikalo vA, hime zItatvasya dAhakatvasya ca sakalajagatpratItatvAt / * (**cihnAntargatapAThasya prakaraNasaGgatiH cintanIyA - saM.) tasmAt sakalakalaGkacakravAlavikalenA'numAnena svasAdhyaM sAdhyate eveti sthitam / / __ agnizItatvasthApanAvAdaH paM. sAdhuratnagaNinA svava(vA)canAya likhitH| pradIpanityatvavyavasthApanam athaikAntAnityatayA parairaGgIkRtasya pradIpasya tAvad nityAnityatvavyavasthApane digmAtramucyate / tathAhi - pradIpaparyAyopapannAH taijasAH paramANavaH svarasataH tailakSayAd vAtAbhighAtAd vA jyotiHparyAyaM parityajya tamorUpaM paryAyAntaramAdAyanto naikAntenA'nityAH, pudgaladravyarUpatayA vyavasthitatvAt teSAm / na hyetAvatA'nityatvaM yAvatA pUrvaparyAyasya vinAza uttaraparyAyasya cotpAdaH / na khalu mRdudravyaM sthAsakozakuzUlazirAvakaghaTAdyavasthAntarANyApadyamAnamapyekAntato vinaSTaM, teSu mRdravyAnugamasyA''bAlagopAlapratItatvAt / na ca tamasaH paudgalikatvamasiddhaM, cAkSuSatvAnyathAnupapatteH, pradIpAlokavat / atha yaccAkSuSaM tatsarvaM svapratibhAse AlokamapekSate, na caivaM tamastat kathaM cAkSuSam ? naivam, ulUkAdInAmAlokamantareNA'pi tatpratibhAsAt / yaistvasmadAdibhiranyaccAkSuSaM ghaTAdikamAlokaM vinA nopalabhyate tairapi timiramAlokayiSyato(te), vicitratvAd bhAvAnAm / kathamanyathA pItazvetAdayo'pi svarNamuktAphalAdyA AlokApekSadarzanAH, pradIpacandrAdayastu prakAzAntarAnapekSA ? iti siddhaM taccAkSuSam / rUpavattvAt sparzavattvamapi pratIyate zaityasparzapratyayajanakatvAt / __ yAni tvanibiDAvayavatvamapratighAtitva-manudbhatasparzavizeSatvamapratIyamAnakhaNDAvayavidravya-pravibhAgatvamityAdIni tamasaH paudgalikatvaniSedhAya paraiH sAdhanAnyupanyastAni, tAni pradIpaprabhAdRSTAntenaiva pratiSedhyAni, tulyayogakSematvAt /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 na ca vAcyaM taijasAH paramANavaH kathaM tamastvena pariNamante iti / pudgalAnAM tattatsAmagrIsahakRtAnAM visadRzakAryotpAdakatvasyA'pi darzanAt / dRSTo hyATTaindhanasaMyogavazAd bhAsvararUpasyA'pi vahnerabhAsvararUpakAryotpAda iti siddho nityAnityaH pradIpaH / yadApi nirvANAdarvAg dedIpyamAno dIpaH tadApi navanavaparyAyotpAdavinAzabhAktvAt pradIpatvAtvayA tvanitya (anityaH pradIpatvena tu nitya ?) eveti pradIpanityatvavyavasthApanam // vyomno nityAnityatvavyavasthApanam evaM vyomA'pi utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvAda nityAnityameva / tathAhi - avagAhakAnAM jIvapudgalAnAmavagAhadAnopagraha eva tallakSaNam, avakAzadamAkAzamiti vacanAt / yadA cA'vagAhakA jIvapudgalAH prayogato vilasAto vA ekasmAd nabhaHpradezAt pradezAntaramupasarpanti, tadA tasya vyomnaH tairavagAhakaiH samamekasmin pradeze vibhAga uttarasmin ca pradeze saMyogaH / saMyogavibhAgau ca parasparaM viruddhau dhauM / tadbhede cA'vazyaM dharmiNo bhedaH / tathA ca(cA'')huH - "ayameva hi bhedo bhedaheturvA yad viruddhadharmAdhyAsa: kAraNabhedazceti / " tatazca tadA''kAzaM pUrvasaMyogalakSaNApattyA vinaSTamuttarasaMyogotpAdAkhyapariNAmAnubhavAt cotpannamubhayatrA''kAzadravyasyA'nugatatvAccotpAdavyayorekAdhikaraNatvam / yathA ca yadapracyutAnutpannasthiraikarUpaM nityamiti nitya[tvala]kSaNamAcakSate tadapAstam / evaMvidhasya kasyacid vastuno'bhAvAt / tadbhAvAvyayaM nityamiti tu satyaM lakSaNam / utpAdavinAzayoH sadbhAve'pi sadbhAvadanvayirUpAd(?) yad na vyeti tad nityamiti tadarthasya ghaTamAnatvAt / yadi hi apracyutAdilakSaNaM nityamiSyate tadotpAdavyayayonirAdhAratvaprasaGgaH / na ca tayoryoge nityatvahAniH / "dravyaM paryAyaviyutaM, paryAyA dravyavarjitAH / / kva kadA kena kiMrUpA, dRSTA mAnena kena vA ? // " iti vacanAt / laukikAnAmapi 'ghaTAkAzaM, paTAkAza'miti vyavahAraprasiddhaH AkAzasya nityAnityatvam / ghaTAkAzamapi hi yadA ghaTApagame paTenA''krAntaM, tadA paTAkAzamiti vyavahAraH / na cA'yamaupacArikatvAdapramANameva / upacArasyA'pi
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna- 59 kiJcitsAdharmyadvAreNa mukhyArthasparzitvAt / nabhaso hi sarvavyApakatvaM mukhyaM primaannm| tat tadAdheyaghaTapaTAdisambandhiniyataparimANavazAt kalitabhedaM sat pratiniyatadezavyApitayA vyavahriyamANaM ghaTAkAzapaTAkAzAdi-tattadvyapadezanibandhanaM bhavati / tattadghaTAdisambandhe ca vyApakatvenA'vasthitasya vyomno'vasthAntarApattiH / svatazcA'vasthAbhede'vasthAvato'pi bhedaH, tAsAM tato'viSvagbhAvAditi siddhaM nityAnityaM vyoma iti vyomno nityAnityatvavyavasthApanam // pramANasAdhanopAyanirAsaH zubhavadbhirbhavadbhirAyuSmadbhiH svAbhimatasAdhyasAdhanAya yat pramANamabhyadhAyi tat kovidavRndadhurandharairmAdyatkuvAdiphaladanardanadurdharasindhurairasmAbhirvicAryamANaM na caturacetazcamatkArakAri / tat pramANaM nizcitamabhidhIyate anizcitaM veti vikalpayugalI kulAcalasthUladantayugalIvA'vatarati / na tAvadanizcitAt, anizcitasyA'pramANatvavizeSAt, unmattakavirutavat / atha nizcitaM kimapramANAd [pramANAd] vA ? na tAvadapramANa [ NAdapramA] Nasya nizcAyakatvAyogAt / yadyapramANamapi nizcAyakaM saMgIryate, tarhi pramANaparyeSaNaM vizIryate nairarthakyAdeva / pramANApadapi (?) nizcAyakatvAbhyupagamAt / atha pramANAt, tat kimalakSaNaM lakSaNopetaM vA ? alakSaNaM ced nizcAyakaM pramANaM, tarhi sarvapramANAnAM lakSaNAbhidhAnamanarthakaM, tadvyatirekeNA'pi arthanizcayasiddheH, bhavadabhipretAlakSaNanizcAyakapramANavat / atha lakSaNopetaM vA, tatrA'pi vikalpayugalamanivAritaprasaraM dhAvati - tad lakSaNaM nizcitamanizcitaM vA ? na tAvadanizcitaM lakSaNaM [lakSyaM ] lakSayati / [nizcitaM cet sa ] nizcayo'pi pramANA [dapramANA] d vA ? [apramANA]d nizcayAsiddheH pramANAda (di) ti vaktavyam / tadapyalakSaNaM salakSaNaM vA ? alakSaNatve pUrvasyA'rthagrahaNe kiM kSUNam (kSuNNam ) ? salakSaNaM [ cet ] tallakSaNaM nirNItaM ceti tadevA''vartate / tad na pramANenA'rthasAdhanopAyo'sti iti pramANasAdhanopAyanirAsaH // 64 vajrazUcIprakaraNam (-bauddhAcArya azvaghoSa) vedAH pramANaM smRtayaH pramANaM, dharmArthayuktaM vacanaM pramANam / yasya pramANaM na bhavet pramANaM, kastasya kuryAd vacanaM pramANam ? //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2012 iha bhavatAM yadiSTaM sarvavarNapradhAnaM brAhmaNavarNa iti / vayamatra brUmaH / ko'yaM brAhmaNo nAma ? kiM jIvaH ? kiM jAti: ? kiM zarIram ? kiM jJAnam ? kimAcAraH ? kiM karma ? kiM veda iti / tatra tAvad jIvo brAhmaNo na bhavati / kasmAt ? vedaprAmANyAt / uktaM hi vede "OM sUryaH pazurAsIt / somaH pazurAsIt / indraH pazurAsIt / pazavoH Adyante devAH pazavaH / zvapAkA api brAhmaNA bhavanti / " ato vedaprAmANyAd manyAmahe jIvaH tAvad brAhmaNo na bhvti| bhArataprAmANyAdapi / uktaM hi bhArate - -- zrutau vA "sapta vyAdhA dazA'raNye, mRgAH kAliJjare girau / cakravAkAH sarittIre haMsAH sarasi mAnase // te'pi jAtAH kurukSetre brAhmaNA vedapAragAH // " ato bhArataprAmANyAt vyAdhamRgahaMsacakravAkadarzanasambhavAd manyAmahe jIvaH tAvad brAhmaNo na bhavati / na ca dharmaprAmANyAdapi / uktaM hi mAnave dharme -- ato mAnavadharmaprAmANyAd jIvaH tAvad brAhmaNo na bhavati / "adhItya caturo vedAn, sAGgopAGgAn salakSaNAn / zUdrAt pratigrahagrAhI, brAhmaNo jAyate kharaH // kharo dvAdazajanmAni, SaSTijanmAni zUkaraH / zvAna: saptatijanmAni, ityevaM munirabravIt // " 65 jAtirapi brAhmaNo na bhavati / kasmAt ? zrutiprAmANyAt / uktaM smRtau -- "hastinyAmabalo jAta:, ulUkyAM kezakambalaH / agastyo'gastipuSpAcca, kauzikaH kuzasaMstarAt // kaThinAt kaThino jAtaH, zaragulmAcca gautamaH / droNAcAryastu kalazAt, tittiristittirIsutaH / / reNukA janayed rAmaM, RSizRGgaM vane mRgI / kaivartI janayed vyAsaM, kAzyapaM caiva zUdrikA // vizvAmitraM ca cANDAlI, vaziSThaM caiva urvazI / na teSAM brAhmaNI mAtA, lokAcArAcca brAhmaNAH // "
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 anusandhAna-59 ataH smRtiprAmANyAd manyAmahe jAtiH tAvad brAhmaNo na bhavati / atha manyase brAhmaNaH tAvat teSAM pitA, tato brAhmaNA iti / yadyevaM dAsyAH putrA api brAhmaNajanitA brAhmaNA bhaveyuH / na caitad bhavatAmiSTam / kiJca yadi brAhmaNaputro brAhmaNaH tahi brAhmaNAbhAvaH prApnoti / idAnIntaneSu brAhmaNeSu pitari sandehAd gotrabrAhmaNamArabhya brAhmaNInAM zUdrAbhigamAt / tato jAtirbrAhmaNo na bhavati / mAnavadharmaprAmANyAdapi / uktaM hi mAnave dharme - "sadyaH patati mAMsena, lAkSayA lavaNena ca / tryahAcca zUdro bhavati, brAhmaNaH kSIravikrayI // AkAzagAmino viprAH, patitAH mAMsabhakSaNAt / viprANAM patanaM dRSTvA, tato mAMsAni varjayet // " ato mAnavadharmaprAmANyAd jAtiH tAvad brAhmaNo na bhavati / yadi jAtirbrAhmaNaH syAt tadA zUdratA nopapadyate / kiM khalu duSTo'pyazvaH zUkaro bhavati ? tasmAd jAtirapi brAhmaNo na bhavati / zarIramapi brAhmaNo na bhavati / kasmAt ? yadi brAhmaNaH syAt tarhi pAvako brahmahA bhavet / brahmahatyA ca bandhUnAM zarIradahanAd bhavet / brAhmaNazarIranisyandajAtAzca kSatriyavaizyazUdrA api brAhmaNAH syuH / na caitadiSTam / brAhmaNazarIravinAzAcca yajanayAjanAdhyayanAdhyApanadAnapratigrahAdInAM brAhmaNazarIrajanitAnAM phalasyA'pi nAzaH syAt / jJAnamapi brAhmaNo na bhavati / kasmAt ? jJAnabAhulyAt / ye ye jJAnavantaH zUdrAH te sarve brAhmaNAH syuH / dRzyante kvacit zUdrAH chandovedavyAkaraNamImAMsAsAGkhyavaizeSikalagnajIvikAdisarvazAstrArthavidaH / na caite brAhmaNAH syuH / ato manyAmahe jJAnamapi brAhmaNo na bhavati / AcAro'pi brAhmaNo na bhavati / kutaH ? yadi AcAro'pi brAhmaNaH syAt, ye AcAravantaH zUdrAH te sarve brAhmaNAH syuH / dRzyante ca naTabhaTakaivartaprabhRtayaH pracaNDatarAcAravanto, na caite brAhmaNA bhavanti / tasmAdAcAro'pi brAhmaNo na bhavati / karmA'pi brAhmaNo na bhavati / dRzyante hi kSatriyaviTzUdrA yajanayAjanA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 dhyayayanAdhyApanapragrahaprasaGgAt vividhAni karmANi kurvanti / na ca te bhavatAM brAhmaNAH sammatAH / tasmAt karmaNA'pi brAhmaNo na bhavati / vedenA'pi brAhmaNo na bhavati / kasmAt ? rAvaNo nAma rAkSaso'bhUt / tenA'dhItAH catvAro vedAH - RgyajuHsAmaatharvaNAzceti / rAkSasAnAmapi gRhe vedavyavahAraH pravartate eva / na ca te brAhmaNAH syuH / ato manyAmahe vedenA'pi brAhmaNo na bhavati / kiM tarhi brAhmaNatvaM bhavati ? ucyate brAhmaNatvaM na zAstreNa, na saMskArairna jAtibhiH / na kulena na vedaizca, na tathA karmaNA bhavet / tataH kundendudhavalaM brAhmaNyaM sarvapApasyA'kAraNamiti / uktaM - vratataponiyamopavAsadAnadamazamasaMyamAcArAcca / tathA coktaM vede - "nirmamo nirahaGkAro, niHsaGgo niHparigrahaH / rAgadveSavinirmukta-staM devA brAhmaNaM viduH // " sarvazAstre'pyuktaM - "satyaM brahma tapo brahma, brahma vendriyanigrahaH / sarvabhUtadayA brahma, etad brAhmaNalakSaNam // satyaM nA'sti tapo nA'sti, nA'sti cendriyanigrahaH / sarvabhUtadayA nA'sti, etat cANDAlalakSaNam // devamAnavanArINAM, tiryagyonigateSvapi / maithunaM nA'dhigacchanti, te viprAH samudAhRtAH // " iti / zakreNA'pyuktaM - "na jAtirdRzyate tAvad, guNAH kalyANakArakAH / caNDAlo'pi vratasthazced, taM devA brAhmaNaM viduH // " tasmAd na jAtirna jIvo na zarIraM na jJAnaM nA''cAro na karma na vedo brAhmaNa iti / anyacca bhavatAM coktaM - iha zUdrANAM pravrajyA na vidhIyate, brAhmaNa
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 anusandhAna-59 zuzrUSayaiva teSAM dharmo bhavati / caturpu varNeSvante bhaNanAt te nIcA iti / yadyaivaM, indro'pi nIcaH syAt / 'zvayuvamaghonAM' ca sUtrakaraNAt, zvA iti kukkuraH, yuvA iti puruSaH, maghavA iti surendraH / tayoH zva-puruSayorindra eva nIcaH syAt / na caitadiSTaM, kiM vacanamAtreNa doSo bhavati ? tathAca - umAmahezvarau, kAkamayUrau, dantauSThamiti lokaiH prayujyate / na ca dantAH prAgutpannAH umA vA / kevalaM varNasamAsamAtraM kriyate brAhmaNakSatriyaviTzUdrA iti / tasmAd yA bhavadIyA pratijJA 'brAhmaNazuzrUSayaiva teSAM dharmo bhavati' sA vyAhatA / kiM vA'nizcito'yaM brAhmaNaprasaGgaH / uktaM hi mAnave dharme - "vRSalAphenapInasya, niHzvAsopahatasya ca / tatraiva ca prasUtasya, brahmatvaM nopalabhyate // 1 // zUdrIhastena yo bhuGkte, mAsamekaM nirantaram / jIvamAno bhavet zUdro, mRtaH zvA sa tu jAyate // 2 // zUdrIparivRto vipraH, zUdrI ca gRhamedhinI / varjitaH pitRdevAbhyAM, rauravaM so'dhigacchati // 3 // " tato'muSya vacanasya prAmANyAdaniyato brAhmaNaprasaGgaH / kiM cA'nyat ? zUdro'pi brAhmaNo bhavati / ko hetuH ? itIha mAnave dharme'bhihitaM - "araNyAgarbhasambhUtaH, kaThino nAma mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtaH, tasmAd jAtirakAraNam // 1 // hariNIgarbhasambhUta, RSizRGgo mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtaH, tasmAd jAtirakAraNam // 2 // kacchapIgarbhasambhUto, nArado'tha mahAmuniH / / tapasA brAhmaNo jAtaH, tasmAd jAtirakAraNam // 3 // brahmacaryeNa brAhmaNaH (?) na caite brAhmaNIputrA-ste loke brAhmaNAH smRtAH / zIlazaucamayaM brahma, tasmAt kulamakAraNam // 4 // zIlaM pradhAnaM na kulaM pradhAnaM, kulena kiM zIlavivajitena ? / eke narA nIcakule prasUtAH, svargaM gatAH zIlamupetya dhIrAH // 5 //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 ke punaste ? kaThina-vyAsa-vaziSTha-RSizRGga-vizvAmitraprabhRtayo brahmaRSayo nIcakule prasUtAH ca lokasya brAhmaNAH / tasmAdasya vacanasya prAmANyAdaniyato'yaM brAhmaNaprasaGgaH / iti zUdrakule'pi brAhmaNo bhavati / kiM cA'nyad bhavadIyaM matam ? / "mukhato brAhmaNA jAtAH, bAhubhyAM kSatriyaH zrutaH / UrubhyAM vaizyaH saJjAtaH, padbhyAM zUdrasya sambhavaH // " atrocyate - brAhmaNA bahavaH / na jJAyante katare mukhato jAtA brAhmaNAH? iha hi kaivartarajakacANDAlakuleSvapi brAhmaNAH santi / teSAmapi boDAkaraNa-muJjakANThAdibhiH saMskArAH kriyante / teSAmapi brahmasaMjJA kriyate / tasmAdapi brAhmaNabahutvAdapi pazyAmaH ekavarNo'yaM nA'sti cAturvarNyamiti / api ca ekapuruSotpannAnAM kathaM cAturvarNyam ? iha kazcid devadatta ekasyAH striyaH caturaH putrAn janayati, na ca teSAM varNabhedo'sti - ayaM brAhmaNaH, ayaM kSatriyaH ayaM vaizyaH ayaM zUdra iti / kasmAt ? ekapitRtvAt / evaM brAhmaNAdInAM kathaM cAturvarNyam ? iha hi gohastyazvamRgasiMhavyAghrAdInAM padavizeSAH dRSTAH - gopadamidaM hastipadamidamazvapadamidaM mRgapadamidaM siMhapadamidam / na ca brAhmaNAdInAmidaM brAhmaNapadamidaM kSatriyapadamidaM vaizyapadamidaM zUdrapadam / ataH padavizeSAbhAvAdapi pazyAmaH ekavarNo'yaM nA'sti cAturvarNyam / iha gomahiSAzvakuJjarakharavAnarachAgaeDakAdInAM bhagaliGgasaMsthAnamalagandhadhvanivizeSo dRSTo, na tu brAhmaNakSatriyAdInAm / ato'pyavizeSAdekavarNa iti / api ca yathA haMsapArApatazukakokilazikhaNDiprabhRtInAM rUpavarNalomatuNDavizeSo dRSTaH, na ca tathA brAhmaNAdInAm / ato'pyekavarNa iti / tathA ca vaTabakulapalAzAzokatamAlanAgakesarazirISacampakaprabhRtInAM vRkSANAM vizeSo dRSTaH, yadvat daNDatazca patratazca puSpatazca phalatazca tvagasthibIjarasagandhatazca / na tathA brAhmaNakSatriyaviTzUdrAnAmaGgapratyaGgavizeSaH / na ca tvagudhiramAMsAsthizukramalavarNasaMsthAnavizeSo vA'pi prasavavizeSo dRzyate / ato'pyavizeSAdekavarNo bhavati / ___ api ca bho brAhmaNa! sukhaduHkhajIvitabuddhivyApAravyavahAramaraNotpattibhayamaithunopacArasamatayA nA'styeva vizeSo brAhmaNAdInAm /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 anusandhAna-59 idaM cA'vagamyatAm / yathaikavRkSotpannAnAM phalAnAM nA'sti varNabhedaH, tathaikapuruSotpannAnAM puruSANAM nA'sti bhedaH, udumbarapanasaphalavat / udumbarasya hi panasasya ca phalAni kAnicit zAkhAto bhavanti, kAnicid daNDataH, kAnicit skandhataH, kAnicid mUlataH / na ca teSAM bhedo'sti / idaM brahmaphalamidaM kSatriyaphalamidaM vaizaphalamidaM zUdraphalamiti ekapuruSotpannatvAd nA'sti bhedaH / ekapuruSotpannatvAdanyacca dUSaNaM bhavati / yadi mukhato brAhmaNA jAtAH, brAhmaNyAH kuta utpattiH ? mukhAdeva iti cet / hanta ! tarhi bhavatAM bhaginIgrahaprasaGgaH syAt / tathA agamyAgamanaM saMbhAvyate / tacca lokaviruddham / tasmAdapanIyate eva brAhmaNyam / kriyAvizeSeNa cAturvarNyavyavasthA kriyate / tathAca yudhiSThirAdhyuSitena vaizampAyanenA'bhihitaM kriyAvizeSataH cAturvarNyamiti / "pANDostu vizrutaH putraH, sa vai nAmnA yudhiSThiraH / vaizampAyanamAgamya, prAJjaliH paripRcchati // 1 // ke ke nu brAhmaNAH proktAH ?, kiM cA'brAhmaNalakSaNam ? / etadicchAmi vijJAtuM, tad bhavAn vyAkarotu me // 2 // " vaizampAyana uvAca - "kSAntyAdibhirguNairyukta-styaktadaNDo nirAmiSa" ityAdi / "na kulena na jAtyA ca, kriyAbhirbrAhmaNo na ca / caNDAlo'pi vratasthazced, brAhmaNaH sa yudhiSThira! // 1 // ahiMsA brahmacaryaM ca, vizuddhyA ca pratigrahaH / phalena na samarthazced, brAhmaNaH sa yudhiSThira! // 2 // " kiM vaizampAyanenoktaM ? - "ekavarNamidaM sarvaM, pUrvamAsId yudhiSThira! / kriyAkarmavizeSeNa, cAturvarNya vyavasthitam // 1 // sarve vai yonijA mAH, samAMsAH sapurISiNaH / ekendriyArthAzca tathA, tasmAt zIlaguNaidvijAH // 2 //
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2012 71 zUdro'pi zIlasampanno, guNavAn dvija ucyate / / brAhmaNo'pi kriyAhInaH, zUdrApatyasamo bhavet // 3 // paJcendriyArNavaM ghoraM, yadi zUdro'pi tIrNavAn / tasmai dAnaM pradAtavya-maprameyaM yudhiSThira! // 4 // na jAtirdRzyate rAjan!, guNAH kalyANakArakAH / jIvitaM yasya nA''tmArthaM, dharmArthaM tasya jIvitam / ahorAtraM caret kSAnti, taM devA brAhmaNaM viduH // 5 // parityajya gRhAvAsaM, ye sthitA mokSakAkSiNaH / kAmeSvasaktAH kaunteya!, brAhmaNAste yudhiSThira! // 6 // ahiMsA nirmamatvaM ca, AtmakRtyasya varjanam / rAgadveSanivRttizca, etad brAhmaNalakSaNam // 7 // gAyatrImAtrasAro'pi, varaM vipraH suyantritaH / nA''dhItya caturo vedAn, sarvAzIH sarvavikrayI // 8 // ekarAtroSitasyA'pi, yA gatirbrahmacAriNaH / na sA kratusahasreNa, prAptuM zakyA yudhiSThira! // 9 // pAragaM sarvavedAnAM, sarvatIrthAbhiSecakam / yuktazcarati yo dharma, taM deva brAhmaNaM viduH // 10 // yadA na kurute pApaM, sarvabhUteSu dAruNam / kAyena manasA vAcA, brahma saMpadyate tadA // 11 // " asmAbhiruktaM yadidaM dvijAnAM, mohaM nihantuM hatabuddhikAnAm / gRhNantu santo yadiyuktametat, muJcantu vA'yuktamidaM yadi syAt // kRtiriyaM bauddhabhikSupaNDitazrIsiddhAcArya-azvaghoSapAdAnAM vajrazUcIprakaraNamiti //