Jain_Satyaprakash 1949 10

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/521657/1

Page #1

તંત્રી :
| ચીપનલાલ ગોકળભાન થી
Rang
)
Re |
વર્ષ ૧૫ : એક ૧] .
અમદાવાદ : તા. ૧૫-૧૦-૪૯ :
[ ક્રમાંક ૧૬૯
विषय-दर्शन
લેખક
સંપાદક.
શ્રી. રાહુલજી.
વિષય ૧, પ્રાસંગિક નેલિ. ૨. પ્રતીકાર ને પ્રત્યુત્તર. ૩, અપભ્રંશના કવિઓનું સજ'કબળ
અને અભિનવ તત્વદર્શન, ૪, ગુલાબ અને કટા. ૫. ઈતિહાસને અજવાળે. ૬. શ્રી કેસરિયાજી તીર્થસંધવર્ણન, ૧૭, હીરસૌભાગ્ય મહાકાવ્યના પૂર્વ ભવ. ૮. સુનંદા અને સુમિત્ર. ૯, પ્રશ્નોત્તર ક્રિરણાવલી. ૧૦. નવી ચદદ. ૧૧. ગ્રંથસ્વીકાર.
શ્રી. મોહનલાલ દી. ચેકસી. પૂ. મુ. મ. શ્રી ન્યાયવિજયજી. પૂ. મુ. મ, શ્રી દાનવિજયજી,
N.. પૂ. આ. મ. શ્રી વિજય પદ્યસૂરિજી, ટાઈટલ પાનું.
» »
લા6/'આ વી િઈ એ રપિયા
આ
ઇન ઇન મી મારી બાની,
પણ,

Page #2

નવી મદદ
૨૫) પૂ. આ. મ, શ્રીવિજયમહેન્દ્રસૂરિજીના સદુપદેશથી શ્રી ઓશવાળ જૈન સંધ, શિવગંજ. ૨૫) પૂ. ૫. મ. શ્રીકાતિમુનિજીના સદુપદેશથી શ્રીવીરવિજયજીને જૈન ઉપાશ્રય. અમદાવાદ ૨૫) પૂ. મુ. મ. શ્રીભાનુવિર્યજીના સદુપદેશથી શ્રીલાલબાગ જૈન ઉપાશ્રય. મુંબઈ. ૨૫) પૂ. ૫. મ. શ્રી કનકવિજયજીના સદુપદેશથી શ્રી તપગચ્છ જૈન અમરશાળા. ખભાત. ૨૧) પૂ. મુ. મ. શ્રીમેરુવિજયજી તથા શ્રીવવિજયજીના સદુપદેશથી જૈન સંધ કાઠ. ૨૦) પૂ. ઉ. મ. શ્રીધમ વિજયના સદુપદેશથી જૂની શેરી જૈન સંધ વડોદરા, * ૨૦) પૂ. આ. ભ. શ્રીવિજયહર્ષસૂરિજીના સદુપદેશાથી શ્રીપોરવાડ જૈન સંધ. શિવગ"જ. ૧૫) પૂ. આ. મ. શ્રીવિજયુઉમંગસૂરિજીના સદુપદેશથી શ્રી જૈન સંધ. સાબરમતી. ૧૧). પૂ. ૫. મ. શ્રીનવીનવિજયજીના સદુપદેશથી શ્રી જૈન શ્વેતાંબર સંધ, બીજાપુર (દક્ષિણ) ૧૦) પૂ. મુ. મ. શ્રીલબ્ધિસાગરજીના સદુપદેશથી શ્રી શાંતિનાથજી જૈન પેઢી. બીલીમોરા. ૧૦) પૂ. મુ. મ. શ્રીચંદનસાગરજીના સદુપદેશથી શ્રી વેજલપુર જૈન સંધ. ભરૂચ. ૧૦) પૂ. આ. ભ. શ્રીવિજયભુવનતિલકસૂરિજીના સદુપદેશથી શ્રી બગવાડા પરગણા જૈન
| સંધ. બગવાડા. ૧૦) પૂ. આ. ભ. શ્રીવિજયાદયસૂરિજીના સદુપદેશથી શ્રી જૈન શ્વેતાંબર તીર્થ કમિટી. તલાજા ૧૦) પૂ. મુ. મ. શ્રીકૃદ્ધિસાગરજીના સદુપદેશથી શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પેઢી. નવસારી. ૧૦) પૂ. ૫. મ. શ્રીહમસાગરજીના સદુપદેશથી શ્રોવેતાંબર જૈન સંબ. વેજલપુરે, ૧૦) પૃ. ૫. મ. શ્રી કૈલાસસાગરજીના સદુ પદેશથી શ્રીન્ટેન સંધ. ડભાઈ. ૧૦) પૂ. ૫. મ. શ્રીદેવેન્દ્રસાગરજીના સદુપદેશથી શ્રી નવાપુરા જૈન સંધ. સુરત. ૧૦) પૂ. આ. ભ. શ્રીવિજય અમૃતસૂરિજીના સદુપદેશથી શીશાંતિભુવન જૈન સંઘ, જામનગર, ૧૦) પૂ. મુ. મ. શ્રીપુણ્યોદયવિજયજીના સદુપદેશથી શ્રી એશવાલ જૈન સ'ધ, બારસદ. ૧૦) પૂ. મુ. મ, શ્રીભદ્ર કરવિજયજીના સદુપદેશથી શ્રીજૈન પંચ વાપી. ૩) પૂ. આ, મ. શ્રી વિજયહિમાચલમૂરિછના સદુપદેશથી શ્રીન્ટેન સધ સમસ્ત.
ગામથુઠા (મેવાડ)

Page #3

अखिल भारतवर्षीय जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक मुनिसम्मेलन संस्थापित श्री जैनधर्म सत्य प्रकाशक समितिनुं मासिक मुखपत्र
त्य प्रकाश जेशिंगभाईनी वाडी : घीकांटा रोड : अमदावाद (गुजरात) વર્ષ ૨૫ વિક્રમ સં. ૨૦૦૫: વીરનિ, સં. ર૪૭૫ ઈ. સ. ૧૯૪૯ શ્ર? આ વદિ ૮ શનિવાર : ૧૫ ઓકટોબર ૨૦૧૬
નોંધ
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ” માસિક આ અંકથી પંદરમા વર્ષમાં પ્રવેશે છે એ શુભ અવસરે ગયા વર્ષ દરમિયાન સમિતિ તથા માસિકને જેમણે આર્થિક તેમજ બૌદ્ધિક સહકાર આપે છે તે સૌને અમે અતઃકરણપૂર્વક ચાભાર માનીએ છીએ અને ભવિષ્યમાં પણ એ સહકાર આપતા રહેવાને અમે વિનવીએ છીએ,
છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી કાગળના ભાવ અને છપાઈ વગેસની મેઘવારીથી માસિકને વધુ સમૃદ્ધ બનાવવાની ભાવના હોવા છતાં અમારે આર્થિક મર્યાદામાં સંકેચ રાખ પડ્યો છે. છતાં ગયા વર્ષમાં માસિકે સાહિત્ય, ઇતિહાસ, શિલ્પ સ્થાપત્ય, ચરિત્ર વિષયક વિવિધ સામગ્રીના લેખેથી અને જૈનધર્મ ઉપર આક્ષેપાત્મક લખાણેના પ્રતીકારથી જે પ્રગતિ કરી છે તે સુવિદિત છે ' માસિકના નવા વર્ષના આરંભથી માસિકમાં અપાતી સાહિત્યિક્સાસરીમાં જે ફેરફાર કરવા ધાર્યો છે એ વિશે અમે ચૌદમા વર્ષના છેલ્લા અંક (ક્રમાંક: ૧૯૮)માં નિરશ કર્યો છે અને એ દિશામાં પ્રગતિ થાય એ માટે પૂજ્ય મુનિ રાજે અને વિદ્વાનેને એવા લેખ લખી મોકલવા અમે વિનંતી કરીએ છીએ.
ભારતીય ધર્મોને તુલનાત્મક અભ્યાસ કરનારા વિદ્વાનેનું ધ્યાન હવે જૈન સંસ્કૃતિ તરફ આકર્ષાયું છે, અને તેઓ ભારતીય ધર્મોની પ્રાચીન પરંપરા વૈદિક અને શ્રમણ સંસ્કૃતિ વિશે ઊંડી અને વિસ્તૃત વેષણું કરતા થયા છે. એવા સમયે જૈન સંઘની ફરજ છે કે, તેવા વિદ્વાનેને જૈન સાહિત્ય અને તેના
૧

Page #4

શ્રી જૈન સત્યપ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫ અભ્યાસનાં સાધને કેમ સુલભ બને એ દિશા તરફ ધ્યાન દેરાવું જોઈએ. એ દિશામાં આ માસિક પણ એવા મોલિક લેખો દ્વારા જેટલું બની શકે તેટલો ફાળે નોંધાવવા બનતું કરી શકે એવી લેખ સામગ્રી મોકલવા વિદ્વાનેને વિનવીએ છીએ.
જૈન સંઘમાં વર્ષ દરમિયાન જે પ્રગતિકારક ઘટનાઓ બને તેની હકીકત આપવાને અમે ઈરાદે રાખે છે એ મુજબ ગયા વર્ષ દરમિયાન જેનાં તીર્થો સંબંધે જૈન સંઘ ગૌરવ લઈ શકે તે પ્રયાસ થયો છે, તેને ઉલેખ કરવાનું અમે ચૂકતા નથી. શ્રી શત્રુંજય જેવા પવિત્ર તીર્થની યાત્રા કરવા માટે જેને સંધને દર વર્ષે રૂા. ૬૦,૦૦૦) ભરવા પડતા હતા, ગિરનાર જેવા પ્રાચીન તીર્થમાં મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કે બીજા સુધારા-વધારા કરવા માટે મુશ્કેલીઓ નડતી હતી, આબુ જેવા દેશનીય તીર્થમાં મુંડકાવેરે આપો પડતે હતે-આ બધી સંકડામણમાંથી મુંબઈ સરકાર અને સૌરાષ્ટ્ર સરકારે જૈન સંઘને મુક્ત કરી સ્વતંત્ર અધિકાર બક્યા છે, વળી આબુ તીર્થના છહાર માટે જે આરસ-પથ્થર ત્યાંના મંદિરમાં વપરાય છે તેવા પથ્થરો મેળવવા માટે ખૂબ પ્રયાસ પછી દાંતા સ્ટેટની હદમાંથી ખાણે મળી આવી, તેના પથ્થરો દાંતાના રાજવી કોઈ પણ શરતે આપતા નહાતા તે ૫શુ હવે મુંબઈ સરકારે વાપરવાની છૂટ આપી છે. તેને માટે જેમણે તન, મનથી જે સેવા અને સહકાર આપે છે તે ખરેખર અભિનંદનીય છે.
આ તીર્થો અને તેના જીર્ણોદ્ધાર માટે શ્રીમાન કરતુરભાઈ લાલભાઈ શેઠ ભારે જહેમત ઉઠાવી ઉપર્યુક્ત તીર્થોને મુશ્કેલીમાંથી મુક્ત કરાવ્યાં છે તે માટે તેઓ જૈન સંઘના આદરપાત્ર બન્યા છે. એટલું જ નહિ, જૈન સંઘે તેમને
ગ્ય સત્કાર કરી, માનપત્ર આપી સેવાના ઉજજવળ આદશને પાઠ શ્રીસંઘ સમક્ષ રજુ કર્યો છે તે ગૌરવપ્રેરક છે.
જૈનધર્મ વિશે આપાત્મક લખાણ કેટલેક સ્થળે પ્રસિદ્ધ થયા કરે છે તેને પ્રતીકાર કરી શકાય એવી માહિતી પૂરી પાડવા માટે પણ અમે સૌ કોઈને વિનવીએ છીએ.
' પ્રકાશિત થતા ગ્રંથની સ્વીકારતી નેધ હવેથી શરૂ કરી છે માટે લેખક મહાશયે પિતાનું પુસ્તક પ્રગટ થતાં મોકલી આપે એવી આશા રાખીએ છીએ.
અંતમાં જૈન સંસ્કૃતિનું ગૌરવ વધે અને જનરુચિનું પિષણ થાય એવી સામગ્રીથી આ માસિકને સમૃદ્ધ બનાવવા આર્થિક તેમજ સાહિત્ય વિષયક સહકાર માટે અમે સૌ કોઈને હાર્દિક રીતે આમંત્રણ આપીએ છીએ.
-તંત્રી

Page #5

કાર 15
પ્રતીકાર ને પ્રત્યુત્તર
“પ્રજાબંધુ' પત્રના ટીકાકારોને પ્રત્યુત્તર અમદાવાદના વંશાવલામાં તા. ૩૦-૮-૪૯ના રોજ શ્રીમાને કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ શેઠને, તેમણે ધર્મની કરેલી અનુપમ સેવા બદલ, તેઓશ્રીને માનપત્ર આપવા માટે શ્રી વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સમસ્ત જૈન સંઘનો એક ભવ્ય મેળાવડે નગરશેઠ શ્રી વિમલભાઈ માયાભાઈના પ્રમુખપણા હેઠળ યોજવામાં આવ્યો હતો. તેમાં તીર્થો માટે શેઠે પોતાની શક્તિ અને સમયને ભોગ આપી સંઘની જે અજે સેવા બજાવી તે વિશે અનેક વક્તાઓએ પોતપોતાનાં દૃષ્ટિબિંદુઓ રજુ કરી તેમની પ્રશંસા કરી, માનપત્ર આપી તેમનું બહુમાન કર્યું હતું.
શ્રીમાન શેઠે વક્તાઓનાં કથનને નમ્રપણે જવાબ વાળતાં જે વક્તવ્ય રજુ કર્યું હતું તેના વિશે અમદાવાદથી પ્રગટ થતા સાપ્તાહિક “પ્રજાબંધુ” ના તા. ૧૮-૯-૪ના અંકના બારમા પૃષ્ઠ ઉપર “જેને સંસ્કૃતિ શામાં રહેલી છે” એ શીર્ષક હેઠળ એક લાક્ષણિક ઢબની ટીકા પ્રગટ થઈ છે તે તરફ અમે વાચકેનું ધ્યાન દેરીએ છીએ.
એ ટીકાકારના સમગ્ર લખાણને જોતાં તેમણે સંસ્કૃતિના એક તરફી પડખાને સ્પર્શી ચર્ચા કરી છે જેમાં મૂર્તિવાદ પ્રત્યેને તેમનો પ્રગટ રોષ ઠલવાતો હોય એવું સહેજે જમ્ભાઈ આવે છે. અમે એના લાંબા વિવેચનમાં ન ઊતરતાં અહીં એટલું જ જણાવીશું કે, શ્રીયુત કસ્તુરભાઈ શેઠ શ્રમણ સંસ્કૃતના પાયા સ્વરૂપ સમભાવ, ત્યાગ અને તપશ્ચર્યાને લેશ પણ વિરોધ કર્યા સિવાય જેન સંસ્કૃતિનું ઉજવળ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિબિંદુ રજુ કર્યું હતું તેમ છતાં પ્રજાબંધુ' ના એ સાહિત્યપ્રિય લેખકને કંઈક વિલક્ષણ વનિ સંભળાયો અને તેનું તેમણે આલેખન કર્યું છે.
શ્રીયુત કસ્તુરભાઈ શેઠે જૈન સંસ્કૃતિનાં વિવિધ અંગો પૈકી તીર્થે, તેનાં શિલ્પસ્થાપત્યો અને જેન ભંડારોમાં રહેલા અલભ્ય અને અમૂલ્ય ગ્રંથરત્નો વગેરેના ડે તલસ્પર્શી અભ્યાસ માત્ર જેનોની નહિ પણ જૈનતરની દષ્ટિએ પણ થવો જોઈએ એવું સૂચન કરતાં સર્વધર્મ સમન્વયની દૃષ્ટિ જે જૈનધર્મના પ્રાણ સ્વરૂપ છે એને ખ્યાલ આ હતે. મંદિર, મૂર્તિ છે, ગ્રંથ વગેરે જનતામાં ધાર્મિકતા પ્રવાહિત રાખવાના અમૂલાં સાધનો છે. સામહિક ધર્મભક્તિ હમેશાં પ્રતીકની શોધ તરફ વળે છે અને તેથી મૂર્તિ અને કળામય શિલ્પવાળાં મંદિરોનું નિર્માણ થાય છે, એ એક હકીકત છે. મંદિર

Page #6

શ્રી જેન સત્યપ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫ કે ગ્રંશે એ તે સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસના સીમાસ્તંભો છે, એ વિના ઇતિહાસની આટલી સિદ્ધિ ક્યાંથી સાંપડત?
મૂર્તિવાદમાં નહિ માનનારા ભાઈઓને અમે પૂછીએ છીએ કે, તમારી સંસ્કૃતિને ઈતિહાસ છે? એ કયાંથી શરુ થયો એનું કંઈ પ્રમાણ છે? અને સંસ્કૃતિના વારસદારોને પ્રેરણા પમાડે એવી પૂર્વ કાલીન ગૌરવગાથા શેમાં ભરી પડી છે? એને ઉત્તર તો પાછા એ ભંડારના ગ્રંથ રત્નોમાંથી જ શોધવો પડશે ને?
બૌદ્ધ રોમન સંસ્કૃતિને વિનાશ થયો પણ એ સંસ્કૃતિઓ એક સમયે હતી એની જાણુ આપણને કયાંથી થઈ આવી? મતલબ કે, કોઈ પણ સંસ્કૃતિને વિનાશ એના મંદિર કે શિપ-સ્થાપત્યને કારણે નથી થતો. ઊલટું, મંદિર કે મૂર્તિ નહિ માનનાર વર્ગની સંસ્કૃતિ અલ્પજીવી હોય છે એને ઈતિહાસ શોધવા જવું પડે એમ નથી.
અંતમાં અમે એટલું જણાવીએ કે, કોઈ પણ રાષ્ટ્ર કે ધર્મ પિતાના પ્રતીકેની જે કપના અને આલેખન કરે છેએ બધાં તે તે સંસ્કૃતિનાં સૂચક સ્વરૂપ છે. એ સ્વરૂપની રક્ષા પાછળ સંસ્કૃતિનું પોષણ અને સંવર્ધન થયા કરે છે અને લોકમાં ધાર્મિકતાને પ્રવાહ ચાલુ રહે છે. સમભાવ, ત્યાગ અને તપશ્ચર્યાની સાથોસાથ મંદિર, મૂર્તિ કે ગ્રંથો પણ સંસ્કૃતિનાં અંગે જ છે. એને કોઈ પણ ઈતિહાસકાર ઉવેખી ન શકે.
સાંપ્રજ્ઞયિકતાના નામે જેનધર્મ પ્રત્યે આટલી સૂગ ? અમદાવાદમાંથી પ્રગટ થતા “ગુજરાત સમાચાર' દૈનિકના તા. ૧૪-૯-૪૯ ને બુધનારના અંકના ચેથા પાને છપાયેલ “સાહિત્ય અને સંસ્કાર' વિભાગના આદેશને ' શીર્ષક લખાણ પ્રત્યે અમે સર્વ કઈ સાહિત્યપ્રિય મહાનુભાવોનું અને ખાસ કરીને જેને સાહિત્ય પ્રત્યે અભિરુચિ ધરાવનાર વિદ્વાનોનું ધ્યાન દોરીએ છીએ. પ્રસ્તુત લખાણુમાં મુંબઈના ભારતીય વિદ્યાભવન હસ્તકની સિંઘી જૈન ગ્રંથમાલાના ૨૫ મા ગ્રંથાંક તરીકે એક મહિના પહેલાં પ્રકાશિત થયેલ અને પ્રાધ્યાપક ડો. અમૃતલાલ સવચંદ ગોપાણીએ સંપાદિત કરેલ શ્રી મહેશ્વરસૂરિકૃતિ પ્રાકૃત ભાષાની “જ્ઞાનપંચમીકથા " ને લઈને કેટલુંક “આદિલન' જગવવામાં આવ્યું છે. આ લખાણુના લેખકે એના ત્રણ વિભાગો પાડયા છે. પહેલા વિભાગમાં પ્રાકૃત સાહિત્ય વગેરે સંબંધમાં અનેક વિલક્ષણ વિધાનો કરવામાં આવ્યાં છે; બીજા વિભાગમાં ગ્રંથને બહુ જ સંક્ષિપ્ત પરિચય આપતાં ગ્રંથના સંપાદકનાં કેટલાંક મંતવ્યોનો વિરોધ કરીને સંપાદકને “સાંપ્રદાયિક દૃષ્ટિવાળા નો ઈલકાબ આપવામાં આવ્યા છે; અને સમગ્ર લખાણની આદધી કરતાં વધુ જગ્યા રોકતા ત્રીજા વિભાગમાં સંપાદકની વિસ્તૃત પ્રસ્તાવનામાંથી ગ્રંથમાંનાં કેટલાંક સુભાષિત, એના અનુવાદ સાથે, ઉદ્દધત કરવામાં બાવ્યાં છે.
પ્રસ્તુત લખાણના બીજા અને ત્રીજા વિભાગમાં કેટલીક વિવાદાસ્પદ વાત કહેવામાં આવી હોવા છતાં એને પહેલો વિભાગ બહુ જ વિલક્ષણ વિધાનોથી ભરેલો છે એટલે એ વિભાગમાંનું લખાણ અક્ષરશઃ અહીં ઉદ્દત કરીએ છીએ.

Page #7

અંક ૧ ]
પ્રતીકાર ને પ્રત્યુત્તર “સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતને ઝાડે ફરી વાર ઊભા કર્યા વિના કહી શકાય કે લેકેના મોટા ભાગની ભાષા પ્રાકૃત અને અલ્પસંખ્યક લેકેની ભાષા સંસ્કૃત હોવા છતાં સંસ્કૃત સાહિત્યમાં જે ઉચ્ચ કોટિનું કાવ્યત્વ છે, જે મહાન સસ્કિારિક બળ છે તે પ્રાકૃત સાહિત્યમાં નથી. સંભવિત છે કે કેટલુંક સાચું પ્રાકૃત સાહિત્ય જેને તરફથી આજે મળે છે તેનું મૂલ્ય ઘણીવાર તે ભાષાશાસ્ત્રીય વિકાસનાં પગથિયાં તરીકે જ રહે છે. પ્રાકૃત સાહિત્યના વિદ્વાનો પ્રાકૃત પ્રત્યેના તેમના પ્રેમને કારણે પ્રાકૃત સાહિત્યના સાહિત્યને અતિશચોક્તિભર્યો ખ્યાલ આપી દે છે. જેનોએ આ પ્રાકૃત, અપભ્રંશ ને જૂની ગુજરાતીનું સાહિત્ય સાચવ્યું હોવાથી તે પ્રાચીન ગ્રંથે હવે જૈન સંસ્થાઓ બહાર પાડે તે યોગ્ય જ છે, પરંતુ ઘણીવાર આને લીધે કેટલાક ખોટા ભ્રમ ઉત્પન્ન થાય છે. પહેલો ભમે એ કે આ સાહિત્યમાં ઉચ્ચ સાહિત્યત છે તે ખ્યાલ આપવામાં આવે છે. બીજો ભ્રમ એ કે ઈતિહાસ વગેરની બાબતમાં તે પ્રથાને જ પ્રમાણભૂત ગણવામાં આવે છે. એક બીજું પરિણામ એ આવે છે કે જેને શ્રીમંતોના આશ્રયને લીધે જૈનસાહિત્યના કેટલાક ત્રીજી કેટિના સંસ્કૃત પ્રાકૃત ગ્રંથ બહાર પડે છે, ત્યારે જેનેતર સાહિત્યના પ્રથમ કોટિના ગ્રંથે પણ પ્રસિદ્ધિ પામી શકતા નથી. કોઈ પણ પૂર્વગ્રહ વિના કહી શકાય કે કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રના પ્રથામાં પણ મૌલિક્તા કેટલી છે તે એક સવાલ છે. જે કબળ કે દાનું અભિનવ તત્વદર્શન જૈન તેમજ પ્રાકૃત સાહિત્યમાં સંસ્કૃતના મુકાબલે અલ્પ છે. આ વસ્તુને સ્વીકાર જેન સાહિત્યના સાંપ્રદાયિક દષ્ટિવાળા અભ્યાસીઓ ન કરે તે સ્વાભાવિક છે; પણ તટસ્થ રીતે જેનાર સત્યપ્રિયે તો તેમ કહેવું જ રહ્યું.”
આના અનુસંધાનમાં આ લખાણના ગ્રંથનો પરિચય આપતા બીજા વિભાગનું વાકય નેધવા જેવું છે. તે વાય આ પ્રમાણે છે –
પ્રાકૃત સાહિત્યના સૂકા રણમાં કેટલીક મીઠી વીરડીઓ જરૂર મળી આવે છે.”
ઉપરના લખાણમાં એના લેખક મહાશયે જે વિધાન અને વિચારો રજુ કર્યા છે તેનું બારીકાઈથી વિશ્લેષણ કરવા જઈએ તો એક બહુ લાંબે લેખ લખ જરૂરી થઈ પડે. પણ એ લખાણની વિલક્ષણતા કેટલેક સ્થળે તે એટલી અસ્પષ્ટ છે કે એનું બારીક વિશ્લેષણ કર્યા વગર જ, માત્ર ઉપરનું લખાણ જરાક વધારે ધ્યાનપૂર્વક બે-એક વખત વાંચી જઈએ તો પણ, એ જણાઈ આવ્યા વગર નથી રહેતી. એનું વિશ્લેષણ કરવાનું કામ વિકાનેને સેપીને અહીં તો એમાંનાં બે–ચાર મહત્વના મુદ્દા તરફ જ અમારા વાચકેનું અને વિદ્વાનોનું ધ્યાન દેરીએ છીએ,
(૧) આ આખું લખાણ વાંચતાં એના લેખકની જેનધર્મ પ્રત્યે ઠીક ઠીક મહેર નજર (!) હેય એમ તરત જણાઈ આવે છે; અને એવી મહેર નજર(1)નું કારણ એમના દિલમાં ઘર કરી બેઠેલી સાંપ્રદાયિકતા પ્રત્યેની સૂગ હોય એમ લાગે છે. એમની આ સૂર એટલી ઉગ્ન છે કે સારાસારને કે લીલા-સૂકા વિવેક કરવાનું ભૂલી જઈને તેઓ બધું એકી સાથે ભસ્મસાત કરવા પ્રેરાઈ જાય છે.
(૨) જૈનધર્મ પ્રત્યેની લેખકની આ કરડી નજર એમના પ્રાકૃત ભાષા અને સાહિત્ય અંગેના લખાણમાં ઠીક ઠીક ઉગ્ર રૂપ ધારણ કરે છે. '

Page #8

શ્રી જેને સત્યપ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫ લેખની શરૂઆતમાં જ સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતના ઝઘડાને ઉલેખ કરીને, જાણે લેખકે સંસ્કૃતનું પદ ઊંચું રાખવાનું બીડું ઝડપ્યું હોય એ રીતે, સંસ્કૃત સાહિત્યની મહત્તા અને પ્રાકૃત સાહિત્યની અપતાનું ગાન કર્યું છે. પણ જેનેએ આ બે ભાષાઓમાં કદી હરીફાઈ યોજી નથી; એટલું જ નહીં પણ એ બન્ને ભાષાઓને પોતપોતાની રીતે વિકસવા દેવામાં પોતાને પૂરેપૂરો સહયોગ આપે છે એ વાત જૈન સાહિત્યના ઈતિહાસના અભ્યાસીના ખ્યાલમાં તરત જ આવી જાય એવી છે.
લેખક એક સ્થળે લખે છે કે, કેટલુંક સાચું પ્રાકૃત સાહિત્ય જેના તરફથી આજે મળે છે. આમાં લેખકે “સાચું” વિશેષણ વાપરીને “બિટાપ્રાકૃત સાહિત્યને નિર્દેશ આડકતરી રીતે કર્યો છે તે તેમના અંતરની પ્રાકૃત પ્રત્યેની વૃત્તિ ઉપર સારો એવો પ્રકાશ પાડે છે.
વળી આળ લેખક લખે છે કે, “પ્રાકૃત સાહિત્યના વિદ્વાને પ્રાકૃત પ્રત્યેના તેમના પ્રેમને કારણે પ્રાકૃત સાહિત્યમાં સાહિત્યતન અતિશયોક્તિભર્યો ખ્યાલ આપી દે છે.” આને અર્થ તે એ થયો કે પ્રાકૃત સાહિત્યના વિદ્વાનોને અભિપ્રાય અને પ્રાકૃતમાં થડક ચંચુપાત કરનાર લેખકને અભિપ્રાય વજૂદવાળે. કેવી અજબ વાત !
પ્રાકૃત સાહિત્યમાં ઉચ્ચ સાહિત્યતત્તે ન જ હોઈ શકે એ માટે અભિપ્રાય બાંધીને જ લેખકે પ્રાકૃત ભાષાની મુલવણી કરવાનું કામ આરંગ્યું છે અને છતાં તેઓ પિતાને પૂર્વગ્રહથી મુક્ત અને તટસ્થરીતે જનાર સત્યપ્રિય તરીકે ઓળખાવે છે એ ભાર મજાની વાત બની છે. એક માત્ર જૈન સંપ્રદાયને હલકે પાડવાના આવેશમાં લેખકે પિતાની જાતને કેવી ખરાબ રીતે રજૂ કરી છે?
લેખકને પ્રાકૃત સાહિત્યમાં ઉચ્ચ સાહિત્યતત્વ હેવા સામે જેટલો વધે છે તેટલું જ વધે એમને પ્રાકૃત સાહિત્યને ઈતિહાસના પ્રમાણભૂત ગ્રંથ તરીકે સ્વીકારવા સામે છે. પણ આ તે “પાડાના વાંકે પખાલીને માર મારવા જેવી વાત થઈ! વિદ્વાને પ્રાકૃત ગ્રંથનું અતિહાસિક મહત્ત્વ સ્વીકારે એમાં પ્રાકૃત સાહિત્યને પોતાને શે દેશ? અને વળી જૈન શ્રીમતની મદદથી જૈન સાહિત્યના કેટલાક “ત્રીજી કેટીના ” સંસ્કૃત પ્રાકૃત ગ્રંથો પ્રગટ થાય તે વાત પણ લેખકને અણગમતી થઈ પડી છે. આ વાત પણ કોઈના વાંકે કોઈને સજા કરવા જેવી ગણાય. જૈનેતર સાહિત્યના પ્રથમ કાટીના ગ્રંથ મદદના અભાવે પ્રગટ ન થાય એ પણ જેને અને જૈન સાહિત્યનો વાંક ! પણ જે લેખક મહાશયને એ વાતને ખ્યાલ હેત કે અનેક જૈન વિદ્વાનોએ જૈનેતર સંસ્કૃત ગ્રંથ ઉપર અપૂર્વ એવી ટીકાઓની રચના કરીને એ મૂળ ગ્રંથનું ગૌરવ વધારવામાં પોતાને કીમતી ફાળો આપ્યો છે તો તેઓ આવું લીલું લખાણ લખતાં પહેલાં હજારવાર વિચાર કરી જેત પણ એમને તો જૈન સંપ્રદાય પ્રત્યે એવી સૂગ વ્યાપી ગઈ છે કે તેઓ બીજી કશી વાતનો વિચાર જ નથી કરી શકળ્યા. ઉપરના લખાણુમાંનાં “ત્રીજી કેટીના” એ શબ્દના સ્થાને એ અર્થના અંગ્રેજી શબ્દ “થર્ડ કલાસ' ( Third Class ) મકીએ તો લેખકના મનમાં કેટલી સૂગ ભરેલી છે તે વધુ સ્પષ્ટ થાય છે.
પણ પ્રાકૃત સાહિત્ય પ્રત્યેને લેખકને અણગમો આટલેથી જ કયાં અટકે છે? તેમને તો પ્રાકૃત સાહિત્ય “સૂકા રણ” સમું લાગે છે.

Page #9

પ્રતીકાર ને પ્રત્યુત્તર પ્રાકૃત સાહિત્ય માટે લેખકે આટલું જે કંઈ લખ્યું છે તેના કરતાં પણ એની વધુ આકરી આલોચના કરવામાં આવે તો તેમાં જરૂર થઈ શકે, પણ આ રીતે ટીકા કરવામાં કલમને રમતી મૂકનાર લેખકને આપણે એટલું તે જરૂર પૂછી શકીએ કે ભાઈ ! આ બધી વાતો જાણે આપે સમગ્ર પ્રાકૃત સાહિત્યનું સંપૂર્ણ પાન કરી જઈને લખી હોય એવી છટાથી લખી છે; પણ આપણો પ્રાકૃત સાહિત્યને સાચો અભ્યાસ કેટલો એ જણાવવાની-જાહેર કરવાની આપનામાં હિંમત છે ? અને નહિ તે તે આજે સરકાર મેટામાં મોટા પ્રધાનનાં ખાનગીમાં ખાનગી દફતરની વાત જાણવાને દાવો કરતા શેરીના સામાન્ય બડાઈખોર માનવી જેટલું જ આપનું મહત્ત્વ ગણાય. મે—િમાથા વગરની વાત લખવી હોય તો તે આટલેથી શા માટે અટકવું? કલમ અને કાગળ પિતે કયાં ના પાડવાનાં છે?
(૩) આ પછી આવે છે હેમચંદ્રાચાર્ય અને જૈન સાહિત્યનો વાર.
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના સાહિત્ય માટે લેખક લખે છે કે “કોઈ પણ પૂર્વગ્રહ વિના કહી શકાય કે કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રના ગ્રંથામાં પણ મૌલિકતા કેટલી છે તે એક સવાલ છે.” મૌલિક્તા કોને કહેવી એના શાસ્ત્રીય વિવાદમાં ન ઊતરતાં આપણે લેખકને એટલું જ પૂછીએ કે આપે હેમચંદ્રનું સમગ્ર સાહિત્ય વાંચ્યા પછી જ આ વિધાન કર્યું છે કે મનમમતી કલ્પનાથી? બાકી પિતાની જાતને પૂર્વગ્રહમુક્ત કહેવી એ તો પિતાના હાથની જ વાત છે ને! * સમગ્ર જૈન સાહિત્ય પણ લેખકની કૃપાપ્રસાદી(I)થી બાકાત નથી રહી શકવું. એ માટે તેમણે લખ્યું છે કે, સર્જકબળ કે દ્રષ્ટાનું અભિનવ તત્વદર્શન જૈન તેમજ પ્રાત સાહિત્યમાં સંસ્કૃતના મુકાબલે અલ્પ છે. પણ લેખકે આ લખતાં પહેલાં એટલું જાણી લીધું હેત કે જેના સાહિત્ય પ્રાકૃત ભાષામાં જેટલું રચાયું છે તેના કરતાં જરા પણ ઓછું સંસ્કૃત ભાષામાં રચાયું નથી, તેમજ જૈનેતર સંત ગ્રંથના વિકાસમાં પણ જૈન વિદ્વાનોએ નેધપાત્ર ફાળો આપ્યો છે, તો તેઓ આવું વિધાન ભાગ્યે જ કરવા પ્રેરાત.
(૪) અને લેખકે એક વાત તો ભારે રમૂજ ઉત્પન્ન થાય એવી લખી છે. તેમણે લખ્યું છે કે, “આ વસ્તુને સ્વીકાર જૈન સાહિત્યના સાંપ્રદાયિક દષ્ટિવાળા અભ્યાસીઓ ન કરે તે સ્વાભાવિક છે, પણ તટસ્થરીતે જેનાર સત્યપ્રિયે તો તેમ જ કહેવું રહ્યું.” આ તો ફરિયાદી પણ પોતે અને ન્યાયધીશ પણ પિતે જેવી વાત થઈ જે લેખકની વાત માને તે તટસ્થ અને સત્યપ્રિય; અને તેમની વાત ન માને તે સાંપ્રદાયિક દૃષ્ટિવાળા !! આ વિધાન માટે તે લેખકને શું કહીએ
જૈનધર્મ પ્રત્યે સાંપ્રદાયિક દષ્ટિના નામે આવી કરડી અને અવળી નજર રાખનાર લેખકનું નામ આપણે જાણી શક્યા હોત તે પુરુષ વિશ્વાસે વચનવિશ્વાસ’ એ નીતિવાકય મુજબ આપને જરૂર કંઇક ધરપત થાત પણ એ થઈ શકયું નથી એ દિલ ગીરીની બીના છે.
અને વધુ દિલગીરીની બીના તો એ છે કે ચર્ચાપત્રના રૂપમાં પણ જે ન શોભી શકે એવું તેમજ અસત્ય વિધાન અને અતિવિધાનેથી ભરેલું આ લખાણ “ગુજરાત સમાચાર ' જેવા પત્રના “સાહિત્ય અને સંસ્કાર” વિભાગમાં (ભલે “આંદોલતે રૂપે ” પણ) સ્થાન પામ્યું છે. અમે ગુજરાત સમાચારના તંત્રીશ્રીને વિનવીએ છીએ અમે ઉપર લખેલ

Page #10

૨]
શ્રી જૈન સત્યપ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫
-
લખાણને આજુએ રાખીને પણુ, સાહિત્ય અને સંસ્કારનાં ઢેલનેા'નુ' એ લખાણ જરૂર વાંચી જુએ; અને એ અંગેના પેાતાના અભિપ્રાય જાહેર કરે.
[‘જૈન' તા. ૨–૧૦-૪૯ પત્રમાંથી ઉદ્ધૃત ]
[3]
પ્રતીકારની પેરવીનાં મુળ
'
નવી દિલ્હી રૂઢિ પર શુક–વિજય'નાટક પ્રસારિત કરવામાં આવેલુ, તેમાં ઐતિહાસિક તથ્યાને તાડી-મરાડી જે સ્વરૂપ આપવામાં આવેલુ' તેથી જૈન મધમાં સર્વત્ર ધૃાની ભાવના ફેલાઈ ગઈ હતી. તેના વિરાધ કરતાં રક્રિયા અધિકારીનુ ધ્યાન આકર્ષિત કરવામાં આવતાં બ્રાડકાસ્ટિંગ વિભાગના મંત્રી શ્રી આર. આર. દિવાકર તપાસ કરવાનું આશ્વાસન આપ્યું હતું. તે પછી તા. ૨૧ સપ્ટેમ્બરના રોજ ઉત વિભાગના મદદનીશ સેક્રેટરી શ્રી એચ. પી. કાલેના પત્ર આવ્યે, જેમાં જણાવવામાં આવ્યુ` કે, ‘શકવિજય' નાટકથી જૈન સમાજની ધાર્મિક ભાવનાને આધાત પહેચ્યા છે, એ ખીના દુર્ભાગ્યપૂર્ણ છે. આથી ભવિષ્યમાં કાઈ પણુ નાટક કે અભિનય રઢિયા દ્વારા પ્રસારિત કરવામાં નહિ આવે જેથી કાઇ પણ સોંપ્રદાયની ભાવનાઓને આધાત પહોંચે— એ વિશેના આદેશ કરવામાં આવ્યા છે. [જૈન સદેશ' તા. ૨૯૯ ૪૯ પરથી ] કબળ અને અભિનવ તત્ત્વદર્શન અપભ્રંશના કવિઓને વિસ્તરણ કરવા આપણા માટે હાનિકારક વસ્તુ છે. આ જ કવિ હિંદી દ્વાવ્યધારાના પ્રથમ સ્રષ્ટા હતા. તેઓ ધેાષ, ભાસ, કાલિદાસ અને ખાણુની કેવળ એ'ઠી પતરાળી નહાતા ચાટતા, પરંતુ તેમણે એક ચાગ્ય પુત્રની માક આપણા કાવ્યક્ષેત્રમાં નવું સર્જન કર્યુ છે. નવા ચમત્કાશ અને નવા ભાવેા પેદા કર્યાં છે; એ સ્વયંભૂ ( જૈન કવિ) આદિની કવિતાથી સારી રીતે માલમ પડી જશે. નવા નવા છંદોની સૃષ્ટિ કરવી તેમાં તે તેમનુ અદ્ભુત કવિત્વ છે. દોહા, સારા, ચાપાઈ, પય આદિ કેટલાય સેકડા નવા નવા છંદોની તેમણે સૃષ્ટિ કરી, જેને હિંદી કવિઓએ બાખર અપનાવ્યા છે; જો કે બધાને નહિ, એ આપણા વિદ્યાપતિ, ખીર, સૂર, જાયસી અને તુલસીના જ ઉજીવક અને પ્રથમ પ્રેરક રહ્યા છે. તેમને ખેાડી દેવાથી વચલા માળમાં આપણને ઘણી હાનિ પહોંચી છે અને આજે પણ એની સભાવના છે.
અપભ્રંશના કવિએાનું સ
માપા મધ્યકાલીન કવિએએ અપભ્રંશના કવિએશને ભૂલાવી દીધા છે, તે પ્રેરણા લેવા લાગ્યા કેવળ સંસ્કૃત કવિએથી. સ્વયંભૂ આદિ કવિએ આપણી પાંચ સદીમાં કેવળ બ્રાસ નથી કાપ્યું. તેમણે તા કાનિધિને વધુ સમૃદ્ધ, ભાષાને વધુ પરિપુષ્ટ કરવાનું જે મહાન ક્રાય' કર્યુ છે, આપણા સાહિત્યને તેમનુ જે ઐતિહાસિક દાન છે, તેને ભૂલાવીને—શૃંખલાને છોડીને—સીધો સંસ્કૃતના કવિ સાથે સંબંધ સ્થાપિત કરવા એ આપણા સાહિત્ય અને હિંદી ભાષા તેને હાનિકર સિદ્ધ થયા છે. અમે સંસ્કૃતના કવિઓ સાથે સબંધ જોડવાના વિરોધી નથી, પરંતુ અમને આ વચ્ચેની કડી જે આપણી પેાતાની કડી છે—તેને લેતાં સંસ્કૃતના પ્રાચીન કવિ સાથે જોડવા જોઈશે, ત્યારે જ આપણે ઐતિહાસિક વિકાસથી પૂરેપૂરા લાભ ઊઠાવી શકીશું.
[ શ્રી રાહુલજી–સાંકૃત્યાયન કૃત હિંદી કાવ્યધારા માંથી 1

Page #11

લાખ અને કાંટા
આજે વાચના ખૂબ વિકાસ થઈ રહ્યો છે;. એમાં જૈનોનું પણ સ્થાન છે. આ વામયમાં કેટલું કે ભતુ બૂરુ' પણ આવે છે, જેની જાણકારી સહુ કંઈ માટે જરૂરી છે. એ દૃષ્ટિએ આ વિભાગ ખાલવામાં આવ્યા છે. આશા છે કે, કાર્યની પાસે કઈ પણ માહિતી આવે તેા જરૂર માકલી આપે.
મુંબઈથી પ્રસિદ્ધ થતા સુપ્રસિદ્ધ સાપ્તાહિક ‘લિસ્ટ્રેટેડ વીકલી 'ના ૨૭ ઓટાખર, ૧૯૪૯ના અંકમાં અજમેરના એક સુંદર સ્થાપત્યનું ચિત્ર આપવામાં આવ્યું છેઃ એ સ્થાપત્યનું નામ છે ‘ અઢાઈ દિનકા પડા.' એની નીચે નોંધ કરતાં જણાવ્યું છે, કે આના નામ પ્રમાણે એવી કિંવદન્તી છે કે, એ ૬૦ કલાકમાં બાંધવામાં આવ્યુ હતુ. આ સ્થાપત્ય વિષે ઝીણવટથી નિરીક્ષણ કરતાં એમ લાગે છે, કે મૂળ આ જૈન કાલેજ ( શાળા ) હશે, જે લગભગ ૧૧૫૩માં બાંધવામાં આવી હશે. ઈ. સ. ૧૧૯૨ માં અક્ ધાનાએ એને નાશ કર્યાં તે લગભગ આઠ વર્ષ પછી કુતુષુદ્દીને એની મસ્જિદ બનાવી. અનેક સ્થ’ભાવલિવાળા ગગૃહની આગળ સાત ભારે વજનદાર થાંભલા સૂકી આ મસ્જિદ અનાવવામાં આવી છે, જે પશુ આજે છ હાલતમાં છે. છતાં તેની પ્રાચીન કારીગરી હજી પણ દીસી આવે છે.
ગુજરાતના મશહૂર શિપીએ-સામપુરા માાણા વિષે ને તેમની નષ્ટ થતી પ્રણાલિકા વિષે લખતાં જાણીતા ઇતિહાસનુ શ્રી. રત્નમણિરાવ તેમના નવા ચ સામનાથ 'માં લખે છે કે—
“ ટોવ અને વૈષ્ણવ મંદિશ બાંધનારા તા આજે છે જ નહિ. જે બધાવે છે, તે માાં નાનાં મદિરા અધાવે છે......એટલે શિપ જાણનારને જે થેઢુ ઉત્તેજન આજે અળી રહ્યુ' છે, તે માત્ર જૈતાએ જ માપ્યું છે અને સેામપુરાએની એ કળાને કાંઈક અશે આજ સુધી જીવતી રાખી હાય તા એનું માન જેનાને છે. જતાએ પ્રાચીન શિપમે ઉત્તેજન આપતાં આજે બ્રાં નવાં મદિરા ાંખ્યાં છે. અને મેવાડમાં રાણકપુર, સાદડી વગેરેના જીર્ણોદ્ધારમાં સામપુરા શિલ્પીઓને રાખ્યા હતા, એવી હકીકત મળે છે. ”
ઉપરના પુસ્તકમાં સામનાથ પાટણમાં આવેલા એક જૈન મંદિર ષિષે તે નીચે મુજબ ઉલ્લેખ કરે છે—
“સામનાથ પાટણમાં જુમા મસ્જિદની ઉત્તરે એક જુનુ... અને સારુ પામનાથનુ જૈન મંદિર ધરાની વચ્ચે આવી ગયુ છે અને અંદર પશુ ધર થઈ ગયાં ડ્રાય એમ જણાય છે. આ મંદિરમાં ભીતા ભરીને રહેઠાણુ અનાવ્યાં છે, અને તે ખૂબ ગંદાં ને અધારાં છે, એમ કઝીન્સ કરેલું વર્ચુન કહે છે, પરંતુ આજે એની કેવી સ્થિતિ છે તેની ખબર મળી શકી નથી. “
3

Page #12

૧૦ ] શ્રી જેન સત્યપ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫ અમારી માહિતી મુજબ આમાં મુસલમાનો રહેતા. તે પછી તેઓ પાકીસ્તાન ચાલ્યા જતાં હિંદુઓએ તેને કબજે લીધેલ. હાલમાં સરકારે પિતાનાં તાળાં વાસ્યાં છે.
ભૂતકાળના પ્રતાપી જૈનાચાર્યોએ પિતાનાં તપ, પિતાની વિદ્વત્તા અને ત્યાગીપણાથી મુસલમાન બાદશાહ પર વર્ચસ્વ મેળવ્યું હતું ને મુતિભંજકે પાસેથી મંદિર બાંધવાના ને હિંસાના પ્રેમીઓ પાસેથી જીવદયાનાં ફરમાન મેળવ્યાં હતાં. આમાં સમ્રાટુ અકબરના સમયમાં થયેલા જગદ્દગુરુ શ્રી. હીરવિજયસૂરિજીનું નામ જાણીતું છે. પણ તકલખ બાદશાહે, જેમાં મહમદ તઘલખ ગાંડે, જેવા બાદશાહે થઈ ગયા-તેઓને સ્વભાવથી આજનાર શ્રી. જિનપ્રભસૂરિજી નામના એક પ્રતાપી સરિરાજ થઈ ગયા છે. આ બહુ ઓછા જાણીતા સૂરિરાજ વિષે પ્રકાશ પાડવા માટે એક વિદ્વાન સારા પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે.
“ માર્ગ” નામના એક કળાવિષયક અંગ્રેજી માસિકમાં વીજળી દીવાની બત્તીની જાહેરખબરમાં દેલવાડાની કતરણની સુંદર પ્લેટ આપવામાં આવી છે.
ગુજરાતને એને પિતાને ઈતિહાસ મળે, એનું શ્રેય તપ ને સ્વાધ્યાયના પૂજારી જેન સુરિરાજોને જ છે, એ બહુ જાણીતી બીના છે, પણ એથી ય આગળ વધીને જૈન આચાચીએ શ્રુતજ્ઞાનની ભાર ઉપાસના કરી છે. - તાજેતરમાં ગુજરાત વિદ્યાપીઠ તરફથી પ્રગટ થયેલ “શ્રીમદ ભાગવત' નામક ગ્રંથમાં એના સંપાદક નીચે મુજબ લખે છે:
“તો પછી ભાગવત કયા કાળમાં રચાયું હશે, તે વિષે આપણે કંઈ કલ્પના કરી શકીએ તેમ છીએ કે નહિ ? ભાગવત પુરાણુને નામથી જૂનામાં જૂને ઉલેખ અત્યારે આપણે જાણવામાં હોય તો તે ઈ. સ. ૪૫૪ના અરસામાં થયેલા જૈન આચાર્ય દેવગિણુિને છે. તેમણે પિતાના નંદીસૂત્રમાં જેનેતર શાસ્ત્રાગ્રંથની પ્રાચીન પરંપરા ટાંકી છે. તેમાં “પુરાણું ભાગવયં' એવો ભાગવત પુરાણુનો નામથી ઉલ્લેખ કર્યો છે. ”
વાચકોને એ જાણવું રસિક થશે કે શ્રીમદ્દભાગવતના સમયમાં સર્વધર્મ સમન્વયને એક મહાન પ્રયત્ન થયેલો. એની નિશાની રૂપે બુહને તથા ભગવાન ઋષભદેવને વિષ્ણુના અવતાર લેખે ભાગવતમાં સ્પષ્ટ સ્વીકાર કરવામાં આવેલ.
ભગવાન મહાવીર પ્રથમ દેવાનંદા બ્રાહ્મણીની કુક્ષિમાં ગભરૂપે ઉત્પન્ન થયા હતા, પણ આ વાતની શક્રેન્ડને જાણ થતાં એણે હરિણગમેલી દેવદ્વારા ભગવાનના ગર્ભને ક્ષત્રિયાણી ત્રિશલાના ઉદરમાં પરાવર્ત કર્યો.
આવી જ બીના શ્રીમદ્ભાગવતમાં પણ મળી આવે છે. શ્રી કૃષણના પિતા

Page #13

ક ૧ ]
ગુલાબ અને કાંટા
[ ૧૧
વસુદેવ તથા દેવકીને રાજા કંસે કારાગૃહમાં પૂરેલાં, અને દેવકીના છ પુત્રાને ક્રમે ક્રમે હણી નાખેલા.
સાતમા પુત્ર તરીકે શેષનાગ ગર્ભમાં આવ્યા. ભગવાનને આ વાતની જાણ થતાં તેમણે યોગમાયા દ્વારા એ ગલતે ગાકુળ ગામના મુખી નને ઘેર રહેતી વસુદેવની ખીજી પત્ની ાહિણીની કૂખમાં સ્થાપન કર્યાં. આ ગર્ભ તે બલરામ, ને આઠમા પુત્ર તરીકે ભગવાન પાતે કૃષ્ણ તરીકે જન્મ્યા,
આા ખીનાએ કાઈ વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધિએ તે નહિ હોય ?
મુંબઈ પ્રાંતના કેળવણી ખાતાના સન ૧૯૪૮ના નવા અભ્યાસક્રમમાં પ્રાથમિક ત્રીજા ધારણના પુસ્તક માટે હિંદુસ્તાનના ઇતિહાસની મહાન વ્યક્તિએ—જેવી કે ગૌતમબુદ્ધ, કૌટિલ્ય, શાક, માવાઁ, શકરાચાર્ય, રઝિયાબેગમ વગેરે ૨૦ જીવન ચરિત્રા આપવાનુ નિરધારવામાં આવ્યું છે. આમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરદેવના જીવનના ક્રાય ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા નથી !
હિંદની મહાન વિભૂતિ, અહિંસાના અવતાર, મહાન પુરુષાથી ભગવાન મહાવીરદેવના આ અહિષ્કાર માટે આપણે સરકારને, એમના કેળવણીખાતાને વા પાઠય પુસ્તક કમિટીને પૂછી ન શકીએ ?
તાજેતરમાં જીવનલાલ અ, મહેતા, પીરમશા શડ, અમદાવાદ તરફથી પ્રગટ થયેલ ‘ભારતની મહાન વિભૂતિએ 'નામક પુસ્તકમાં લ, મહાવીરદેવના જીવનને લેવામાં આવ્યુ નથી. પણ ગૌતમબુદ્ધના પાઠમાં ભ. મહાવીરના ચિત્રને યુદ્ધ તરીકે મૂકી દેવામાં આવ્યું છે. આ છે આપણા પાઠય પુસ્તકાના વિદ્વાન રચયિતાઓનું વિવેક-જ્ઞાન !
*
ગુજરાતના જાણીતા લેખક શ્રી. સ્નેહરશ્મિએ લખેી ગુજરાતના ઈતિહાાની કથા માં ‘વનરાજ ચાવડા ' નામક છઠ્ઠા પાઠમાં નીચે મુજબ લખવામાં આવ્યુ છે. વનરાજને ધીમે ધીમે વનમાં સારી એવી ઓથ મળી ગઈ. શીતગુણુસૂરિ નામના એક જૈન મુનિએ તેના ખાત્મકાળથી જ તેને અને તેની માને પોતાના અપાસરામાં આશરા આપ્યા. “
અપાસરામાં જ્યાં સાધુ રહેતા હોય, ત્યાં સ્ત્રી રહી શકતી નથી; એવા જૈનમાં નિયમ છે. છતાં વિદ્વાન લેખકે આ ઉલ્લેખ કર્યાથી શોધી કાઢો ? શુ' જૈન સાધુષ્માના આચાર વિષે આ ભ્રમ જગાડનાર નથી ?
180

Page #14

ઈતિહાસના અજવાળે
લેખક શ્રીયુત મેહનલાલ દીપચંદ શેકસી. ઉપલબ્ધ જૈન સાહિત્યમાં સંખ્યાબંધ કથાનકે, વૃત્તાન્ત, આખ્યાયિકાઓદેશ તથા નગરીઓનાં નામ અને ગાત્ર તેમજ કુલ સબંધી વર્ણનનાં વિવિધ આલેખને દષ્ટિગોચર થાય છે. એ પાછળ જે યથાર્થ પ્રયત્ન કરવામાં આવે તે એ અંગેની ઐતિહાસિક શુંખલા જોડવાનું સાવ અશક્ય નથી. ઈતિહાસ જેમાં હા ભણતો ન હોય એ સર્વ બેટું અથવા તે કપનામય છે એમ કહેવું કે માનવું એ ઉતાવળિયું પગલું હાઈ, સમજદારીનો અભાવ સૂચવે છે. અલબત્ત, કેટલાક આલેખનમાં કલ્પનાનું પ્રાબલ્ય કે અતિશયતાનો ઉભરો સંભવે છતાં પ્રત્યેક બનાવને ઇતિહાસના કાંટે તેલવામાં કંઈ જ વાંધા જેવું નથી. શોધખોળની દિશામાં જે પ્રગતિ સધાઈ છે એ જોતાં અને વિદ્વાનોના મંતવ્ય પુરાતત્તવના ઊંડા અભ્યાસથી જે વલણ લઈ રહ્યાં છે એને વિચાર કરતાં જૈન સાહિત્યમાં આવતા પ્રસંગે પાછળ ઇતિહાસની કડીઓ મેળવવાનો પ્રયાસ જરૂરી છે. જેનેતર ઈતિહાસવેત્તાઓ એ સંબંધમાં જે કંઈ લખી ગયા હોય એ વાંચવાથી આપણને સહજ ખ્યાલ આવશે કે, આપણે દેશ-કાળને અનુરૂપ સાહિત્ય તૈયાર કરવામાં કેટલાં ડગ ભરવાનાં હજુ બાકી છે. કદાચ એમના અભિપ્રાય ભૂલભર્યા પણ સંભવે. એ સુધારવા આપણે તકેદારી રાખવી જોઈએ અને એ ખાતર પણ શોધ-ખેાળમાં ખાસ ઉલટ દાખવી, ઇતિહાસના તાણાવાણું મેળવવા જોઈએ.
આટલી ભૂમિકા પછી પ્રખ્યાત ઈતિહાસકાર વીસેન્ટ-એ-સ્મીથ (VincentA-Smith) પિતાના (The Early History of India) ધી અલી હીસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિયામાં જૈનધર્મ અંગે જે છૂટા છવાયા ઉલ્લેખ કરે છે તે તરફ દષ્ટિપાત કરીશું. પા. ૯ The sacred books of the Jain sect, which are still very imperfectly known, also contain numerous historical statements and allusions of considerable value.
ભાવાર્થ: જૈન સંપ્રદાયના પવિત્ર ગ્રંથ કે જે ઘણા ઓછા પ્રમાણમાં જાણવાલેવામાં આવ્યા છે તે અતિ મહત્વની અને સંખ્યાબંધ ઐતિહાસિક માહિતી અને સૂચનાઓ પૂરી પાડે છે.'
એ દિક્ષામાં પ્રો. હમન જેકબીએ કેટલાક જાણીતા ગ્રંથનું સંપાદન કર્યું છે. છે. ગેરીનેટને એ દિશાને પ્રયત્ન પણ જાણીતા છે. પા. ૧૬.and several compositions, mostly by Jain authors, besides that of Bilhana, treat of the history of the Chalukya dynasties of the west.

Page #15

અક ૧]
ઇતિહાસના અજવાળે
[ ૧૩
• વિક્રમાંકનાં કાર્યો' નામની કૃતિ બિહષ્ણુ ક્રુત્રિની જાણીતી છે, એ ઉપરાંત ઇતિહાસ પર અજવાળુ પાઢતી રચનાએ ખાસ કરી જૈનધમી કવિઓ દ્વારા તૈયાર થયેલી જોવાય છે. પશ્ચિમ ચાને ગુજરાતના ચાલુકયવશ પર પ્રકાશ ફેંકતી રચનાઓ તે। સુવિદિત છે. સાલકી યુગના ઐતિહાસિક અંકાડા શોધવામાં લગભગ સ્મૃતિ ભ્રૂણા ભાગ જૈનધમના સાધુઓએ રચેલા ગ્રંથા જ ભજવે છે,
પા. ૨૬ : The systems which we call Jainism and Buddhism had their roots in the forgotten philosophies of the prehistoric past; but as we know them, were founded respectively by Vardhamana Mahavir and Gautam-Buddha. Both these philosophers, who were for many years contemporary, were born, lived, and died in or near the Kingdom of Magadha, the modern Bihar, Mahavir, the son of a nobleman of Viliall, the famous city north of the Ganges, was nearly related to the royal family of Magadha, and died at Pawa, in the modern district of Patna, within the territory of that kingdom.
જૈનધમ અને બૌધમના મૂળિયાં પ્રાગ્ઐતિહાસિક છે એમ એ ક્ષયના તત્ત્વજ્ઞાનમાં અવગાહન કરતાં જણાય છે. આમ છતાં ઇતિહાસકારા એના સ્થાપા તરીકે શ્રીવધ માન-મહાવીર અને શ્રીગૌતમબુદ્ધને અનુક્રમે લેખે છે. (અત્યારની શાધે શ્રીપાનાથ અને શ્રીઅરિષ્ટનેમિને પણ ઐતિહાસિક યુગમાં સ્વીકાર્યો છે.) આ મને તત્ત્વચિ’તત્ક્રા–ધમ સ્થાપા કે જેઓ સમેાઢિયા હતા અને તાત્ત્વિક નજરે એક્બીજાની હરીફા હતા, તેઓ મગદેશ નજીકના પ્રદેશમાં જન્મ્યા હતા અને તેમનાં કાળધમ પામ્યાના સ્થાને પશુ એ દેશની સમીપસ્થ હતાં. આજનું બિહાર એ તે કાળનું મગધ
શ્રી મહાવીર ગંગા નદીના ઉત્તર પ્રદેશમાં આવેલ સુવિખ્યાત શહેર વૈશાલીના પ્રતિકાસ'પન્ન ગીરાસદારના પુત્ર હતા અને મગધના રાજ્યવંશ સાથે સંબધથી સમળાયેલા હતા. તેઓશ્રીનું નિર્વાણુ · પાવા ’માં થયું હતું. ‘ પાવા ' એ સમયે મગધમાં ગણાતુ અને હાલ તેના સમાવેશ પટણા જિલ્લામાં થાય છે.
४
ઉપરના નુસ°ધાનમાં આગળ શ્રી ગૌતમબુદ્ધની વાત આવે છે જે હવે પછી જોઈશું. અહી વિચારવાનુ એ જ છે કે અગ્સ લેખકે જે શબ્દો વાપર્યાં છે એ ટૂંકા છતાં મુદ્દાસરના છે. વૈશાલી અને મગધ વચ્ચે એ કાળે કેવું ખીયાબારૂં હતું અને પાછળથી કુવા યાગામાં સ્નેહ જોડાયા, તેમજ ચેટક નરેશની પુત્રી જુદા જુદા રાજકુળામાં પરણી હતી; એ બધાના અકાડા મેળવાય તા-જૈન સાહિત્યના એ અંગેના કથા પ્રસગ સાથે સકળાય તેા એ દ્વારા જે સળંગ દોરી લખાય એનાથી ભગવ'તના સમયમાં વતતા પરિસ્થિતિ ચાલતા રીતરિવાજો અને દેશની સ્થિતિ પર સારું અજવાળું પડે. [ ચાલુ ]

Page #16

શ્રી કેસરિયાજી તીર્થાંસ થવન
સ, પૂજ્ય મુનિમહારાજ શ્રીન્યાયવિજયજી (ત્રિપુટી)
[નોંધઃ—આ આખાચે લેખ પૂ. પા. આ શ્રીવિજચધસૂરિજી મહારાજ સપાદિત અતિહાસિક 'રાસસ'ગ્રહ ભાગ ૧માં પ્રકાશિત ભીમ ચાપાઈ ” પૃ. ૪૦થી ૬૧ના આધારે તેમજ તેઓશ્રી લિખિત ‘ભીમ ચાપાઇ ' સારના આધારે તૈયાર કર્યાં છે. આ માટે તેઓશ્રીને આભાર માનું છું. આ પુસ્ત વિ. સં. ૧૯૪૬માં શ્રી ચાવિજય જૈન ગ્રંથમાલા ભાવનગર, તરફથી પ્રકાશિત થયેલું છે. ]
આપણામાં હુમાં છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી શ્રી કેસરિયાજી તથ માટે એક પ્રકારના વિખવાદ ઊભા થયેલા છે. દિગબરભાઈ એ એમ જોરશોરથી પ્રતિપાદિત કરી રહ્યા છે. ૪ શ્રી કેસરિયાજ તીય દિગંખરનુ જ છે. સ્પ્રેના વહીવટ, વ્યવસ્થા અમને જ સોંપાય. જ્યારે શ્વેતાંખર તી છે એ માટે તા સ્ટેટ શ્વેતાંબર સંધ અને અન્ય જનતા પશુ કહી જ રહી છે. શ્વેતાંબર અને દિગંખરના મતભેદમાં ત્યાંના પડાઈ'તૃતીયમ્ કરી આ તીથ ફક્ત જેતેનું જ નહિ કિન્તુ સમસ્ત હિન્દુ જાતિનું છે, તેમાં જૈન, જૈનેતરાં આવે—પૂજે, તેના ભેદ નથી અને વળી ઋષભદેવજી તે! અમારા વૈદિક સાહિત્ય પ્રતિપાદિત ચાર્વશ અવતાર પૈકીના એક અવતારરૂપ છે, માટે આ શ્રી કેસરિયાજી તીર્થ અમારુ વૈષ્ણવાનુ છે અને જેમ વિષ્ણુ ભગવાનને ભોગ ધરાવાય, વેષભૂષા થાય, રાત્રિદર્શન પૂજન થાય વગેરે થવું જોઈએ એમ પાકારી પાકારીને કહે છે. એમાં વળી રાજ્યના ત્યાં રહેલા વૈષ્ણવ અધિકારીઓની સહાયતા લઈ જોહુકમીથી મનમાની કરી પશુ જાય છે.
જે દિગંબરી શ્વેતાંબર બન્ધુએ સામે લડે છે, વિવાદ અને વિખવાદ કરે છે; તેજ દિગ’ખ) પૌંડાએ! સામે કશુ જ એટલી કે કરી શકતા નથી, ત્યાં તે મૌન જ રહેવું ઉચિત ધારે છે. એટલે એ ખિલાડીઓની લડાઈમાં વાંદરાભાઈનુ ફાવી જાય તેવુ. અહીં... અંધેર પ્રવતી રહ્યું છે. હજીયે હુ તે! નમ્રભાવે સપ્રેમ કહુ છું કે અહીં વિખવાદ કે યુદ્ધને સ્થાન ન હોય પરન્તુ પ્રેમથી-સહકારથી અને સહયાગથી બન્નેએ શ્રી વીતરાગ દેવની પૂજા–મહત્સવ આદિ ઉજવી આત્મકલ્યાણુના માર્ગ સ્વીકારવો ઉચિત છે.
હુ અહીં એક એ પ્રસંગ રજુ કરુ છું કે જે વાંચી તટસ્થ નિષ્પક્ષ વાંચકા સમજી શકશે કે આ તીથ શ્વેતાંબર જૈન સંધતું જ છે અને વિધિ-વિધાન, પૂજન-અન આદિ શ્વેતાંબર વિધિ પ્રમાણે જ ચાલતું હતું.
વિ. સ. ૧૭૪૨માં ચૈત્ર શુદ્ધિ પૂર્ણિમાએ કાર્ત્તિસાગરસૂરિજીના શિષ્ય રચેલી અને ૧૭૪૯માં લખાયેલી “ ભીમ ચાપાઈ”ની પ્રતના આધારે હું" એ પ્રમાણુ અહીં રજુ કરું છું.

Page #17

એક ૧ ]
શ્રી કેસરિયાજી તીર્થસંધવણન ૧૪૯માં લખેલી આ પ્રત સમયે તે સંધપતિ ભીમના સુપુત્ર રતનાજી વિદ્યમાન હતા એટલે આ સમયે તો રજુ કરેલું વર્ણન તદ્દન સત્ય અને અતિશયોક્તિ વિનાનું જ છે!
વાગડ દેશમાં ગિરિપુર-ડુંગરપુરમાં પાંત્રીસ ગામને ધણી જસવંતસિંહ રાજ રાજ્ય કરતો હતો. તેને વીરપુરી નામની પટ્ટરાણી હતી. આ રાજ્યમાં ડુંગરપુર સિવાય નીચેનાં ગામે પણ મુખ્ય હતાં. સાગલપુર-(સાગવાડા), કેટ (બલીયાકેટ), મોટા ગામ, સાબો અને આસપુર
આસપુરમાં પરગઢમલ પોરવાડ વંશના ઉદેકરણ શાહ નામે શેઠ રહેતા હતા. તેમને અંબુ નામે પત્નીથી ચરિત્રનાયક ભીમકુમાર સંધપતિનો જન્મ થયો હતો. ભીમકુમારને સિંધ(સંહ) કુમાર નામે ભાઈ હતા. બન્ને ભાઈ બહુ જ ઉદાર-ધર્મપ્રેમી, દીન અને દુખીઓની સંભાળ રાખનાર, સાધુમહાત્માઓની સેવા કરનાર, પરોપકારી અને સ્વામીવાત્સલ્ય આદિ ધર્મો કરવામાં સદાયે તત્પર રહેતા હતા.
ભીમકુમારને રંભા ને સુજાણ નામે બે પત્નીઓ હતી અને સિંધ કુમારની પત્નીનું નામ હરબાઈ હતું. ભીમકુમારને ત્રણ પુત્ર હતા. ઋષભદાસ, વલ્લભદાસ અને રતનજી. ભીમકુમાર છત્રીસ રાજકુળોમાં પ્રસિદ્ધ ચહુઆણવંશીય ઠાકોર અમરસિંહના દીવાન હતા.
ભીમકુમાર અને તેને બંધુપ્રેમ વગેરેને પરિચય આપણે પાઈકારનાં કાવ્યોમાં જોઈ એ. “એહવે ભીમ અછે વીદ્યાત (વિખ્યાત), સુણજે તેહ તણું અવદાત; ધનપિતા ધન તેહની માત, જે અજુઆલે પિરૂઆડની નાત. જે કઈ ઉત્તમ કરણી કરે, નામ ઘણું તેહનો, વિસ્તરે છત્રીસ રાજ કુલમાંહિ જાણુ, ચહુઆ અમરસિંઘ ગુણનીષાણુ(ખાણુ); તેહત કુલને પરધાન, દિન દિન દીપે વધતે વાને; કરે ઉત્તમ ઠાકુરનાં કામ, છહ જહાં જાય તિહાં પામઈ માન; ભીમસાહ નામેં અતિભલો, બાધવ સિંહ તેહને ગુણની; બે બાંધવની સરકી જોડ, દ્રવ્યતણું તે વરચે (ખરચે) કોડ, સંધ ચલાવી સાંમીવલ કરે, દુષીઅ (દુઃખીયા) દેયલને ઉધરે; યતિ વતીની સાથે સેવ, સુષ (સુખ) વિલસે સદા નિતમેવ. ભીમતણે ઘરે દેય સે(છે) નારિ, રૂપે રૂડી ગુણભંડાર માંહેમાંહિ પ્રેમ અપાર, સગાસણુજા ન લાભુ પાર. બેટાબેટી કલત્ર પરિવાર, સહક સુવિલાસે સંસાર; ઠાકર પ્રધાનને પ્રીત અપાર, કંઅર અજબસિંધ ગુણભાર. સદૈવ રમેં રંગે એકઠાં, માંડે પાસાં ને સોગઠાં; રંગ રમતાં મન ઉલટ ધર્યો, વચન એક હિય સાંભર્યો”
આ ગુણભંડાર રાજાને પરમ સ્નેહ પાત્ર ઉદાર, ધીર અને વીર ભીમકુમાર એક દિવસે ધૂલેવાજી શ્રી કેસરિયા સંધ કાઢવાને વિચાર કરે છે. બન્ને ભાઈઓ નક્કી કરી ચવ શુદિ ૫ને શુભ દિવસે શુભ મુહૂર્ત સધ કાઢે છે.

Page #18

૧૬] શ્રી જેન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫ વચમાં એક મુકામ સાંબલી ગામે કરે છે અને પછી ધૂલેવાછ આવી પહોંચે છે. સંધપ્રયાણનું રસિક વર્ણન કવિએ સુંદર રીતે આપ્યું છે. લંબાણુના ભયથી હું તે બધું અહીં નથી આપતો. ધૂલેવામાં સંઘ પધારે છે અને પછી આગળ આપણે કવિના શબ્દોમાં જ થવું જોઈએ—
હવે સંગે મારગ ચાલતાં, પૃહતા પુર ધૂલેવ; મનમાં ઉલટું ઉપનો, જવ ભેટવા જિનદેવ. સંધ તિહાં આવી ઉતર્યો છે, ડેરા દીધા ચંગ; કેસર ચંદણ ઘોલત રાલત, પૂજત અપભજીણુંદ.
મનમોહન રાષભ ભેટીઈ હે” “લેવામાં માનાયક યુગાધિપતિ શ્રી ઋષભદેવજી ભગવાન છે. કવિ તે સૂચવે છે અને તે શ્રી ઋષભદેવજી ભગવાન અહીં કેસરિયાજી તરીકે પ્રસિદ્ધ છે તે સૂચવવા પ્રથમ કેયસ્તી, પાનું વર્ણન આપ્યું છે. હજી આગળ વ –
“કેસર ચંદણ ચંપક સબહી, મૃગમદ કેરી પાસ; મરઉ મચકુંદ મોગરો હે, ચંપકલી લાલ ગુલાલ. વિવિધ પ્રકારનાં કુલ લઈને, પૂજ્ય પ્રથમ છનંદ; પૂજ્ય પાતક સાવિ દલે હે, વલી હોય તસ ઘર આનંદ, અહનીસ સુર સેવા કરે છે અણતિ એક કે; ગુણ ગાવે પ્રભુતણું હે રામરાણું દેય કરજે. ભીમસાહ મન ભાવસું છે, પૂજા રચે ઉદાર; ચાલ્યાં પરવારશું પૂજવા હે, ઉલટ અંગ ને માય. કરીએ પષાલ (૫ખાલ) સોહામણો , આંગિ રચી ઉદાર; દેતાં સુરનર મોહે પુનિ ભરી સુકૃત ભંડાર પ્રભુજીને પૂછ. ભાવનું છે, આવ્યા મડપ આપ; સહગુરુ પીય પ્રણમી કરી છે, કરી ધજા ચડાવારા થાપ. સહુ સંધ મીલી કરી છે, દેઈ પરદષણ સાર; ધજા ચડાવી દેહરે હા, વરતેં તવ જય જયકાર
લભ છનેસર પૂછ કરીને, અંગી. (આંગી) રચી ઉદાર;
ઉલસ ઉકાસ સહુ પરિવારનું પુતાં સુહા પૂજત સહુ પરવાર.” સંધપતિ ભીમસિંહ ષભદેવજી ભગવંતની ઉલટથી–પ્રેમથી પ્રક્ષાલ-પૂજા આદિ કરી સુંદર અગી કરે છે. તેમજ સંધ સાથે પ્રદક્ષિણે આદિ દઈ ગુરુમહારાજને પ્રણામી શિખર ઉપર ધજા ચડાવે છે. આ બધું શ્વેતાંબર સંઘની વિધિ પ્રમાણે જ બને છે. કેસર, ચંદન, કસ્તુરી, કપૂર-જાઈ, જૂઈ, માલતી ને મેગરા આદિની પૂજા-અંગરચનાઆંગી- આ બધું તારી ય વિધિનું જ પ્રતિપાદન કરે છે અને અવાજા આદિ ચઢાવે છે તે પણ દરેક સંધપતિ તીર્થ યાત્રાના સ્થાને કરે જ છે.

Page #19

શ્રી કેસરિયાજી તીર્થસંઘવર્ણન
[ ૧૭ ત્યાર પછી ભીમ સંઘપતિ ગામના શ્રી સંધને અને યાત્રાએ આવેલા શ્રી સંધાને નિમંત્રી સ્વામીવાત્સલ્યાદિ કરે છે. શ્રી સંઘને તો જમાડે છે એટલું જ નહિ, પરંતુ તે વખતે ત્યાં આવેલા ભીલ વગેરેને પણુ રાજ કરે છે. વાંચ
“ભીલ ગોલ ગેવાલ જ હેય, ભૂખ્યા ભીમ ન લઈ કાય;”
ત્યાર પછી ચૈત્રી પૂર્ણિમાએ સંધ ત્યાંથી રવાના થાય છે અને પિતાના સ્થાને આવે છે, સંધપતિની ભકિત-મહેરામણું, દાન વગેસની કવિએ સુંદર પ્રશંસા કરી છે. ત્યાર પછી કવિએ દાનવીર જગડુશાહ મહાપ્રતાપી વિમલ મંત્રીશ્વરની પ્રશંસા કરી પોરવાડ ... કુલદીપક ભીમ સંધપતિની પ્રશંસા કરી છે. કવિએ દુનિયામાં સાત પ્રકારના પુરા દેહલા કા છે અને એ સાતે ગુણેથી સંપન્ન ભીમકુમાર હતા એમ જણાવ્યું છે.
સાત પુરૂષ જગદેહલા મીલઈ, ધન વરચઉ નિ ધમ સંભાલે પરનર રને ઉપગાર, અવગુણ બેલિઝ નહિ લગાર. સીઅલ સદા પાલેઈ" મન ઉરે, સાતે જે ધન વાવરે; દેવ ગુરુ ઉપર આણે રાગ, તે નર પામે બહુ ભાગ.
એ સાતે ગુણ ભીમકમાંહી, દીઠે સહુને આવે દાય.” કવિને પિરવા જ્ઞાતિ ઉપર ખૂબ જ અનુરાગ અને પ્રેમ છે, એમ આ ચોપાઈ વાંચતાં જણાઈ આવે છે. કવિએ પોરવાડ જ્ઞાતિની સારી સુયોગ્ય શબ્દોમાં ખૂબ જ પ્રશંસા. કરી છે. ભીમ કુમારની પ્રસંશા પણ ઘણી જ સારી કરી છે
“ધન તાહરી માત રે, નમે પુત્ર વિધ્યારે જે કે રાતે જિનધમ ઉપરૅ રે. ' લક્ષણ બત્રીસે પરે રે, નહિ કે વાત અધૂરાર;
આખૂ કર્ણ અવતર્યો, જૂ માન સરોવર હસ.
ભીમસિંધ બે બધિવા, રામ લક્ષ્મણની જોડ,
કરતિ કીધી ઉજલી, જાણે સુરજ ડ.” ભીમકુમાર સંધપતિ પહેલાં થયેલા અર્નેક પ્રતાપી પુરુષો જેવા ભરત રાજા, બાહુ. બલી, કુમારપાલ, સંગ્રામ સોની, ઝાંઝણ, પેથડ આદિને સંભાળી ભીમ સંવપતિને પણ
એ પ્રતાપી–ગુણસંપન્ન વર્ણવ્યું છે. વચમાં અહિંસા-અમારિ, દાન આદિનું પણ વર્ણન રસિક છે. અંતમાં કવિરાજ કથે છે
“ભીમ પુરંદર મેટા સાહજીરે, આસપુર નગર સુવાસ, ચતુર બેઠાવી રૂડી ચોપાઈ ૨, કીધે ઉત્તમ કામ. સક્લ ભટ્ટારક પુરંદર સિરોમણી શ્રોકતિસાગર; તત શિષ્ય એડી ચોષાઈ પુજપુર નગર મઝાર. સંવત સતર બતાલીસમે, ચૈત્રી પુન્યમ સુખકાર; જે નર ભણે ને સાંભળે રે, તસ વર જય જયકાર.”

Page #20

૧૮ ]
સત્તરસા બેતાલીસમાં ચૈત્રી પાસે જોડાવી–કરાવી અર્થાત્ મને આ ચેાપાઇ અની હશે. જે પ્રતિ ઉલ્લેખ મળે છે.
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫
પૂર્ણિમાએ આ ચાપાઈ શ્રી કાતિ સાગરસૂરિજીના શિષ્ય લાગે છે કે ખુદ ભીમ સધપતિની વિદ્યમાનતામાં જ ઉપથી આ ચાપાઈ છપાઈ છે તેમાં નીચે પ્રમાણે
66
“ સુભ' લવતુ, કલ્યાણુમસ્તુ, સંવત ૧૭૪૯ વર્ષે આસા માસે · સુકલ પક્ષે ૧૪ દિસિ તિથુ શુક્રવારે સલ પડિત શિરામણ પશ્ચિત શ્રીપશ્રી પુરસાગરજી તશિષ્ય મેિાહનસાગર લિખિત' ગઢાનગરે ચતુરઆસ કૃતં સાહ ભીમજી સાહ શ્રીજી સિ’ધસુત ઋષભદાસ—બસમજી, રતનજીકસ્ય સુષ' કુરુ કલ્યાણમતુ.
જાણું.
ભીમજીના ત્રણે પુત્રોનું સૂચન મૂળ ચેપાર્કમાં પણ આ પ્રમાણે છે જુએ.— ભીમદ્દિષ્ણુયર જા` દીપતા, સિંધ અતિ ચતુર સુજાણુ; ઋષભ દાસ મન મેહતા, ક્ષમદાસ ગુણ રમ રાજ્યે એણે રતનજી, ભીમતણે કુલ ભાંણુ એટલે કે આ ચાપાઈની આ પ્રતિ ભીમ સંઘપતિના ચેાપાઈ અન્યા પછી પાંચ વર્ષ બાદ લખાયેલી છે.
59
પુત્રોની હાજરીમાં અને
અન્તમાં આ ચાપાઇ એક વસ્તુ બહુ જ સુંદર રીતે સમર્થન કરે છે કે, શ્રી કેસરિયાજી તીથ શ્વેતાંબર જૈનતીથ છે તેની પૂજા વિધિ, ધ્વજા દંડ ચઢાવવાની વિધિ વગેરે જૈન શ્વેતાંબુર વિધિ પ્રમાણે જ આજથી લગભગ પાણાત્રણુસા વષ પહેલાં તા થતી જ હતી. એટલે નિર્વિવાદ છે કે આ તીથ શ્વેતાંબરી જ છે.
તપાગચ્છીય દાદા જગંદ્રસૂરિજી મહારાજે આ તીર્થ સ્થાપ્યાનું પ્રસિદ્ધ છે.
હું તે દિગંબર બન્ધુઓને એ જ કહું છું હવે ચેતી જા, નિરક ઝબ્રા-કલેરામાં કાંઈ જ ધર્યું નથી. શાંતિથી પ્રેમથી ગમે ત્યાં જાએ વીતરાગ દેવને પૂજો, કલ્યાણુ જ છે. આવા નાહકના ઝધડાઓથી જ આપણે કમજોર બન્યા છીએ અને ખીજોએ ને તમાશાનુ કારણ આપીએ છીએ, પડાઓનુ જોર આમ જ વધ્યુ છે.
૧૯૩૮ સુધી; તા શ્વેતાંબર જૈન સધી સમિતિ વહીવટ કરતી જ હતી, બધાયે પ્રેમથી સ્નેહથી હળીમળીને સાથે રહી પૂજા વગેરે કરતા હતા, તેમાં કાણુ ના પાડતું હતું ? પછી રાજ્યની ડખલ થઈ, રાજ્યે તીથ' ઉપર સત્તા જમાવી અને આજે પામનુ રાજ ફેલાતું જાય છે માટે સવેળા ચેતી ૧૯૩૮ના સમયનો તી સમિતિ સ્થપાવી તી સાચવવા બધાયે કટીબદ્દ થવાની જરૂર છે,

Page #21

હીરસોભાગ્ય મહાકાવ્યના પૂર્વભવ
લેખક : પૂજ્ય મુનિમહારાજ શ્રી દર્શન વિજયજી ( ત્રિપુટી )
મુંબઈના નિયસાગર પ્રેસ તરફથી કાવ્યમાલામાં અનેક પ્રથા પ્રકાશિત થયા છે, તેમાં ૬મું કાવ્ય શ્રીદેવવિમલણિએ બનાવેલ સ્વાપજીવ્યાખ્યાવાળુ “હીરસૌભાગ્ય મહાકાવ્ય ” છે. આ પ. દૈવિમલ ગિની ગુરુપરંપરા નીચે મુજબ છે :
તપગચ્છની મુનિ પર્’પરામાં શ્રીતિ મુનિ થયા, જેને આ વિદ્વાન શિષ્યા હતા તેમને જગષિ` નામના શિષ્ય હતા, જે શુદ્ધ બ્રહ્મચારી અને મહાતપસ્વી હતા. તેમણે જાવજ્જીવ ને પારણે છઠ્ઠ, પારણામાં દામોવિહાર અને તેમાં પશુ વિગઈ કે નિવિયાતના તા સથા ત્યાગ જ કર્યાં હતા, જેનું માત્રુ પણ દરદીના રાગેને શોત કરતું હતું. તેમણે સૌરાષ્ટ્રમાં વિચરી લૂ'કામતના પ્રચારને રાકી જનતાને સન્મા સ્થાપિત કરી હતી. વળી . પા ચદ્રને પણ જોધપુરમાં માલદેવ રાજાની સભામાં શાય કરવાને અસમર્થ બનાવ્યા હતા, જે અમિચ્છર અંગ આગમાના પ્રકાંડ અભ્યાસી હતા અને અનેક મુનિએ તેમને પેાતાના ઉપકારી માની તેમની સેવા કરતા હતા. તેમને સિઝુવિમલ ગણી નામે શિષ્ય થયા. તેમણે ગૌતમ નામના પતિને જાહેર સભામાં હરાવ્યા હતા. રાજા નારાયણ દુ` અને માંડલિક ભાણુ કાયસ્થ વગેરે તેમને બહુ માનતા હતા. તેમણે સ્થાનસિંહને જૈનધમ માં સ્થિર કર્યાં. શ્રાવકા પાસે અનેક સમવસરણ બનાવરાવ્યાં અને અનેક જિનબિંમ ભરાવ્યાં. તેમના શિષ્ય ૫. ધ્રુવિમલ ગણી થયા. તેમણે હીરસૌભાગ્ય કાવ્ય અને તેની ઉપર સ્વાષજ્ઞ વૃત્તિ બનાવ્યાં, જેનું સ ́શાધન મહાપાધ્યાય શ્રીકલ્યાણુ વિજય ગણીના શિષ્ય ઉપાધ્યાય ધનવિજય ગણીએ કર્યુ છે.
પં. શ્રીદેવવિમલ ગણીએ હીરસૌભાગ્ય કાવ્યની ગુંથણી એવી રીતે કરી છે કે તેમાં કાવ્યના દરેક અંગા ખરાખર વિકસ્યાં છે. નૈષષીય કાવ્ય અને હીર સૌભાગ્ય કાવ્યને સરખાવીએ. તા “ નૈષધીય પહેલાનુ' આ કાવ્ય હશે ” એમ એકવાર તેા ભ્રમણા ઊભી થાય, એવી આમાં શબ્દશૈલી છે અને ભાઈ એન એક સાથે બેસી ઉલ્લાસથી વાંચી શકે એવું આમાં જગતગુરુતુ' ક્રયા-નિરૂપણુ છે. આથી જ હીરસૌભાગ્ય કાવ્ય મહાકાવ્ય તરીકે લેખાય છે.
૫. દેવિમલ ગણીએ હીરસૌભાગ્યમાં નીચે પ્રમાણે પ્રસંગાનું નિર્પણ કરેલું છે.
* ૩, શ્રી વિવેકહ ગણી અને ૫. પરમાનદ, જે અકબરની સભામાં સન્માન પામ્યા હતા, તે મુનીશ્વર શ્રીપતિના શિષ્ય હર્ષાનંદ મુનિના શિષ્યા હતા.

Page #22

૨૦ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫
૧લા સગ—મોંગલાચરણ, ભરતક્ષેત્ર, ગુજરાત-પાલનપુર, ઋતુ, નર–નારી અને અહમદશાહ બાદશાહનુ' વધુ નોાક ૧૩૮
રજો સગ-શેઠ શેઠાણી અને સ્વમવણું ન—શ્લોક ૧૪૨
૩જો સહીરકુમાર જન્મવણું ન—શ્લાક ૧૩૫
કથા સ–ભગવાન મહાવીર સ્વામીથી ૨૦૦૦ વમ્ સુધીની ઐતિહાસિક મુનિ પરપરા—ગ્લાક ૧૪૯
૫મા સાઁ-ગુરુ ઉપદેશ, ભાઈ-બેનને સાદ દીક્ષાઉત્સવ અને હીરકુમારની દીક્ષા-ક્ષેાક ૨૧૮
૬ઠી. સ– હીરહ મુનિના શાસ્ત્રાભ્યાસ, દક્ષિણનાં અતિહાસિક સ્થાના, ગુરુની સેવામાં હીરહ' મુનિને વાચક પદ્મ તથા આચાય પદપ્રદાન અને આચાય વિજયસેનસૂરિની દીક્ષા—મ્યાક ૧૯૫
છમે સ—વર્ષાવન, ધ્યાનવિધિ, શરણુંન, સૂર્યાસ્ત, સબ્યા, અધકાર, તારા, ચંદ્ર અને ચંદ્રિકાવણુ ન—શ્લોક ૯૬
૮મા સ–દેવીનુ પગથી માથા સુધીનુ વર્ણ ન—શ્લાક ૧૭૧
હંમે સ–દેવીવાર્તાલાપ, પ્રાતઃકાલવણૅન, મેઘજીઋષિદીક્ષા, વિજયસેનસૂરિવષ્ણુંન અને સુધારનગરવણું ન—મ્યાક ૧૫૬
૧૦મા સગ-દિલ્હી, ફત્તેપુર સીકરી. અને અકબર બાદશાહનુ' વર્ણન—ોક ૧૩૧ ૧૧મા સ–શાહિ પુરમાન, હીરવિજયસૂરિના વિહાર, સાહિખખાનની નમ્રતા Àાક" ૧૫૮
૧૨મે સ-પાટણું, સિરાત્રા, અર્જુન ભીલ–ભીલડીએ અને આજીનુ વર્ણન-ગ્લાક ૧૩૦ ૧૩મા સ–સાહી નગરવણૅન, વિહાર, ત્તેપુર સીકરી પ્રવેશ વન, આચાય હીરસૂરિ અને અકબર બાદશાહ સવાદ-ક્ષેશક ૨૨૭
૧૪મા સ-ધ તત્ત્વનિરૂપણું, અકબર ગ્રંથ ભંડારની સ્થાપના, યાત્રાવર્ણન, અક્બરશાહે હિંસાના ત્યાગ કર્યાં અને મા હીરસૂરિને “ જગચુરુ ની પદવી આપી, પક્ષી વાર્તાલાપ વન, આચાર્ય શ્રીનુ. ગુજરાતમાં આગમન, છ મહિનાનુ અમારિ કુરમાન, જજિયાવેરા બંધ કર્યાં, જગદ્ગુરુને શત્રુજય તીથ આપ્યુ, ગુરુકીર્તિ વજ્ર ન—ક્ષ્ાક ૩૦૬ ૧૫મા સ་-શત્રુંજય ગિરિવન—શ્લાક ૮૨
૧૬મા સમ*-પાલીતાશા, લલિતસાવર શત્રુંજયગિરિ, મુખ્ય મંદિર અને પ્રભુ પ્રતિમાનું વણન, પ્રભુ સ્તુતિ—લાક ૧૪૨
૧૦મા સમ— દીવ, અજારા અને ઉનાનું વણૅન, જગદ્ગુરુ આ વિજયહીરસૂરિની તપસ્યા, પરિવાર અને સલેખણુાનું વર્ષોંન, જગદ્ગુરુનું સ્વર્ગગમન, તત્કાલીન ચમકારા, રૂષચના, આચાય શ્રીની પટ્ટપર પરા અને ગ્રંથસમાપ્તિ વગેરે-બ્લોક ૨૧૪.
આ રીતે હીરસૌભાગ્યમાં અનેક વસ્તુનું વન છે. દરેક સ'માં જુદા જુદા છંદ છે અને દરેક વહુનામાં વિવિધતાનું દર્શન છે.

Page #23

અંક ૧ ] હીરસૌભાગ્ય મહાકાવ્યને પૂર્વભવ
એક સમય એ હતો કે સારામાં સારે વિદ્વાન પણ પૂર્વગ્રહને લીધે જેન ગ્રંથ કે બૌદ્ધ ગ્રંથને હાથમાં લેતાં અચકાતે હતા. આજે એ પૂર્વગ્રહને કામવાદને કે પરધમ તેજોદષનો યુગ ઓસરવા લાગ્યા છે, તેથી વિદ્વાને જૈન સાહિત્ય બહ સાહિત્ય કે વૈદિક સાહિત્યને આર્યાવર્તનું સાહિત્યધન માની તેના વિકાસ માટે પ્રયત્નશીલ બન્યા છે. આ સમયે જૈન વિદ્વાનોએ જૈન સાહિત્યને સૌ કોઈ લાભ લઈ શકે એવા સ્વરૂપમાં જનતાની સામે ધરી દેવું જોઈએ અને એમ થાય તો જૈન સાહિત્યના આવાં તેજસ્વી અનેક અણમૂલ રને પિતાના કિરણથી આર્યાવર્તની આધ્યાત્મિક મહત્તામાં નવું ચેતન પૂરશે.
૫. દેવવિમલ ગણુએ હીરસોભાગ્ય બનાવી હિંદના સાહિત્ય જગત પર માટે ઉપકાર કર્યો છે, તેમનું એ હીરસોભાગ્ય મહાકાવ્ય આજે આપણી પાસે ઉપર કરેલ વર્ણન પ્રમાણે વિદ્યમાન છે.
હવે આપણે મૂળ વાત પર આવીએ! આપણે પ્રસ્તુત લેખનું મથાળું બધું છેહીરસૌભાગ્ય મહાકાવ્યને પૂર્વભવ.'
આ મથાળું જોતાં સૌ કોઈ પ્રશ્ન કરશે કે, મનુષ્યને પૂર્વભવ હોય? પશુ, પક્ષી, દેવ, નારકી વગેરેને પૂર્વભવ હોય એ તો સમજાય તેવી વાત છે પરંતુ કેઈ ગ્રંથને પૂર્વભવ હોય ખરો ?
આવા પ્રશ્નનો ઉત્તર નકારમાં જ અપાય, પરંતુ કેટલીક વાર એવું પણું બને છે કે, અમુક ગ્રંથ એક જ ગ્રંથકર્તાના હાથે નવાં નવ રૂપાંતર પામી આખરે એક ચોક્કસ રૂપે આપણી સામે રજુ થાય છે.
એ ચેકસ રૂપે રજુ થએલ ગ્રંથને આપણે અમુક નામે ઓળખીએ છીએ અને એ બરાબર છે પરંતુ તેનાં જૂનાં જુનાં પૂર્વ રૂપોને આપણે પૂર્વભવ તરીકે ઓળખીએ તો તેમાં કંઈ અતિશયોક્તિ નથી; એ પણ વ્યવહારસંગત વસ્તુ છે. હીરસૌભાગ્ય મહાકાવ્યનું પણ એમ જ બન્યું છે.
આપણે ઉપર જઈ ગયા તે ૫. દેવવિમલ ગણીએ હીરસૌભાગ્ય કાવ્યને તૈયાર કરેલ અંતિમ શબ્દદેહ છે, જે શરૂઆતના કાવ્ય શબદદેહથી ઘણું જ પલટો ખાઈ આપણું સામે રજુ થયો છે. આ સ્થિતિમાં તે કાવ્યને શરૂઆતને શબ્દ દેહ મળે તે તેને આપણે શું કહી સંમેધીએ ?
પ્રાચીન ભંડારાના ઉપલબ્ધ પ્રમાણેથી જાણવાનું મળે છે કે, ૫. દેવવિમલ ગણીએ પ્રથમ “હીરસુંદર કાવ્ય” બનાવ્યું હતું અને પછી તેમાં ખૂબ જ પરાવર્તન કરી “હીરસૌભાગ્ય” નું ઘડતર કર્યું છે. વાંચક સમજી ગયા હશે કે, આ હીરસુંદર કાવ્યું તે હીરસૌભાગ્ય મહાકાવ્ય પૂર્વ દેહ યાને પૂર્વભવ છે. તે બનેની એકતા અને પૂર્વાપરતા નીચે પ્રમાણે મળે છે.
ઈડરમાં શ્રીવેતામ્બર જૈન સંઘને શ્રીમકમલલબ્ધિસૂરીશ્વર શાસ્ત્ર સંગ્રહ છે; તેમાં ટિપ્પણ યુક્ત હીરસુંદર કાવ્યને પ્રથમ સર્ગ છે, જેને હસ્તલિખિત પ્રત ન. ૯૮૯

Page #24

२२]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ वर्ष १५ છે. તે ૬ પાનામાં લખાએલ છે. ૧૨૧ શ્લોક પ્રમાણ છે. તેના પ્રારંભના અને અંતિમ મલેકે નીચે પ્રમાણે છે: હીરસુંદર કાવ્ય (ટિ૫ણ યુકત) સર્ગ ૧લે.
सरसा (४१) श्रेयांसि पुष्णातु स पार्श्व देवो, विश्वत्रयी कल्पितकल्पशास्त्री॥ पिण्डीभवद्यस्य विभासते स्म, यशःप्रतापयमिन्दुभानू ॥१॥ उदीतपीयूषमयुखलेखे वाजील्हदद्यात्कविटक्चकोरान् । तमस्तीरस्कारकरी सुरी तां नमस्कृतेर्गोचरयामि वावम् ॥२॥ यदृष्टिपातादपि मन्दमौलिविशेषविशेखरतामवाप्य ॥ गुरुं सुराणामधरीकरोति, मयि प्रसन्ना गुरवो भवन्तु ॥३॥
સર્ગ ૧ લે અંતિમ લેકે (પૃષ્ઠ ૬) माद्यन्त्यदो दानपयः प्रवाहं जंबालतोयांतमहीमतंगाः । दिग्जैत्रयात्रासु जितैदिंगीशः, दिग्वारणेन्द्रा उपदीकृताः किम् ॥१२०॥ यापूर्वापरवारिराशीपुलिनालंकारहारोपमे, क्षोणीभृन्निकुरंबचुंबितपदद्वंद्वारविन्दश्चिरम् । यां स्वर्णावलसार्वभौम इव यो निश्शेषविश्वभरा, शासनशात्रवगोत्रजिविजयते श्रीगुर्जरोवीपतिः ॥ १२१ ।।
इति सकलमहीवलयकमलालंकारहारश्रीसिंहविम-पादारविन्दद्वन्धभृगायमामदेवविमलविरचिते-हीरसुन्दर नाम्नि काव्ये प्रथमप्रारमे देशनगरादि वर्णनो नाम प्रथम सर्गः ॥१॥
મુદ્રિત હીરસોભાગ્ય કાવ્ય (પzટીકાવાળું )
सारस मी (५४ १)
श्रियं स पार्धाधिपतिः प्रदिश्यात् सुधाशनाधीशक्तसिताहिः। जगन्निदिध्यासुरिव त्रिमूर्तियत्कीतिरासीत् त्रिदशस्त्रवन्ती ॥१॥ प्रीणाति या प्राज्ञशश्चकोरीविभावरीवल्लभमण्डलीव ॥ तमस्तिरस्कारकरी सुरी तां भलेनतेर्गोचरयामि वायम् ॥२॥ यञ्चक्षुषो मातृमुखोऽप्यशेषविशेषविच्छेखरतानुषङ्गी ।। गुरुं सुराणामधरीकरोति भवन्तु ते श्रीगुरवः प्रसन्नाः ॥ ३ ॥
हीरसौभाग्यकाव्यसर्ग १ श्लो० १-२-३

Page #25

હીરસૌભાગ્ય મહાકાવ્યને પૂર્વભવ સર્ગ પહેલા અંતિમ શ્લેકે (પૃષ્ઠ ૪૨, ૪૩) जापालयनिर्जलदरिवोर्षी मदाम्बुभिर्यस्य बभौ द्विपेन्द्रैः॥ दिग्रजप्रयात्रालु जितै दिंगीशेदिग्वारणेन्द्ररुपदीकृतैः किम् ॥ १३४॥
(પૃષ્ઠ ૪૨ ) सुत्रामाम्बुधिधामदिग्गिरिकुचद्वन्द्वाब्धिनेमीधवा, । पृथ्वीपालललाटचुम्बितपदप्रोहामकामाकुशः ॥ चां स्वर्णाचलसावभौम इव यो निःशेषविश्वंभरां, शासच्छात्रवगोत्रजिद्विजयते श्रीगुर्जरोर्वीपतिः ॥ १३७ ॥
इति पण्डितश्रीसिंहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवयिमलगणिविरचिते स्वोपजहीरसौभाग्यकाव्यवृत्तौ प्रथमप्रारम्भे जम्बूद्वीप-भरतक्षेत्र-सतीर्थसरिनिरिकेदार-गोधनबन्धुरगुर्जरदेशप्रह्लादनपार्श्वनाथोपवनपरिखाप्राकारगृहहट्टयुवकयुवतीयुक्तपादनपुरमहमुन्दपातिसाहिवर्णनो नाम प्रथमः स्तर्गः॥
આ બન્ને કાવ્યોની તુલના કરવાથી નક્કી થાય છે કે, પં. દેવવિમલ ગણીએ પ્રથમ હીરસુંદર કાવ્યની રચના કરી હતી. જો કે તેનો એક જ સમાં મળે છે, બીજા ભંડારમાં કદાચ બીજા સર્ગો પણ સુરક્ષિત હશે કિન્તુ તે ગ્રંથ સંપૂર્ણ બન્યા હેય એમ લાગતું નથી. અમુક સમય પછી પં. દેવવિમલ ગણીએ તેને જ કાયાપલટ કરી હીરસૌભાગ્ય કાવ્યની રચના કરી છે અને તેની ઉપર મોટી ટીકા બનાવી તેને મહાકાવ્યની પંક્તિમાં સ્થાપિત કર્યું છે. એ જ્ઞાનીઓના જ્ઞાનની બલિહારી છે. ટૂંકમાં કહી શકાય કે, હીરસૌભાગ્ય મહાકાવ્યના પૂર્વભવ તે હીરસુંદર કાવ્ય છે.
બસ! વિદ્વાને તેનું પઠન-પાઠન કરી વિદ્યાસૌરભને ફેલાવે એ જ ઈછા પૂર્વક વિરમું છું..

Page #26

1
2
3
4
સુનંદા અને સુમિત્ર
"मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः" '' આપણે ઘણીવાર વાંચીએ છીએ કે, માનવી શરીથી કામ કઈક કરતો હોય છે જ્યારે તેના માનસિક સંકલ્પ વિકલ્પ કઈક જુદું જ વિચારતા હોય છે. ઘણીવાર નવકારવાળીને મણકા આંગળીને વેઢ ફરતા હોય છે અને મને કયાંક જુદે સ્થાને ફરતું હોય છે. આ માનસિક સંકલ્પ વિકલ્પનો સર્વથા ત્યાગ થો–સંકલ્પ વિનાનું મન રહેવું એ તે અમુક ઉચ્ચ ભૂમિકાએ પહેલા મહાત્માઓને સાધ્ય થાય છે કિન્તુ મન સર્વથા પ્રવૃત્તિરહિત થાય એ સંભવિત જ નથી. હા, જે કુવિકલ્પ-અસવિચારો ચાલતા હોય છે તેને બદલે શુદ્ધ સંકટ–સદ્દવિચાર– શુભ વિચારા ચાલેમને સત્યવૃત્તિમાં રહે એટલું જ બસ છે. “મન સાધ્યું તેણે સઘળું સાધ્યું' એને ખરો મર્મ એ છે કે મને, આપણે જે શુભ પ્રવૃત્તિ સદાચરણ કરતા હોઈએ તેમાં જ પ્રવૃત્તિશીલ રહી; ચાલતી શુભ પ્રવૃત્તિમાં જ એકાગ્ર થાય–તલીન થાય અને શુભ ધ્યાનની ઉચ્ચ ભૂમિકાએ પહેચી અમસ્વરૂપનું ચિંતવન કરતું થાય, એ જ મનની સાધના છે. એ જ મનને જય છે અને તેથી મન સાધ્યું તેણે સઘળું સાધ્યું, એમ કહેવાય છે.
યાદ રાખજો કે ખાવુંપીવું, હરવું ફરવું અને મેઝમજા માણવી એ તે આ મનને સહજ સાધ્ય છે. જ્યાં ત્યાં દેવું, જ્યાં ત્યાં મર્કટપ્રવૃત્તિ કરી આનંદ લુંટવાનું એને ગમે છે. નથી ગમતું ભગવદ્દભજન-ઇશ્વરભક્તિ-શુભધ્યાન-જ્ઞાન-તપ-ત્યાગ-વૈરાગ્ય પથમાં એને વાળી તેમાં તદાકાર-તન્મય થવું. એ જ મનને માટે દુ:સાધ્ય છે. પરંતુ આજ દુધરજય મન જ્ઞાન-વૈરાગ્ય-તપ અને સત્સંગથી વશીભૂત થાય છે. આ પ્રકાર છતાયેલું મન ચિંતામણિસમાન લાભપ્રદ-હિતકારી અને પરમ સુખ પ્રાપ્તિને હેતુ બની જાય છે.
“स्वर्गापवर्गों नरकं तथान्तर्मुहर्तमात्रेण वशावशं यत् । ददाति जन्तोः सततं प्रयत्नाद् वशं तदन्तःकुरुष्व सम्यक् "॥
વશ થયેલું મન ક્ષણવારમાં સ્વર્ગ અને મોક્ષનાં સુખ આપે છે અને નહિ વશ કરાયેલું મન ક્ષણવારમાં નરકનાં દુઃખ આપે છે. માટે પ્રયત્ન કરી મનને વશમાં કરે.
મનેનિગ્રહ એ તે ધર્મના શુભ વિચારના અને સદ્દવર્તનના પાયામાં જરૂરી છે, અને એટલા માટે કહેવાયું છે કે–

Page #27

==
સુનંદા અને સુમિત્ર
[ ૨૫ योगस्य हेतुर्मनसः समाधिः परनिदानं तपसच योगः।। तपश्च मूलं शिवशर्मवल्लया मनःसमाधिं भज तत्कथञ्चित्" ।
મનની સમાધિ યોગનું કારણ છે. વેગ એ તપનું ઉત્કૃષ્ટ સાધન છે, અને તપ શિવ સુખલડીનું મૂળ છે. તેટલા માટે કોઈપણ રીતે મનની સમાધિ રાખ.
આપણે આ વાર્તા ચાલુ કરીએ એમાં ખાસ મનના અશુભ સંકલ્પ વિકલ્પથી કેવી માઠાં ફળ મળે છે, માનસિક અશુભ વિચારોના પરિબળથી અને એ અશુભ વિચારામાં જ મૃત્યુ પામતાં એ જીવનની કેવી વિચિત્ર દશા થાય છે તે અને મેહથી અધિળા બની સારાસારાને વિચાર કર્યા વિના પ્રવૃત્તિ કરનાર ધૃવાત્મા કેવાં ભયંકર કફળ ભોગવે છેસંસાર પરિભ્રમણ કરે છે તે સમજવા જેવું છે.
તેમજ તેથી ઊલટું પશ્ચાત્તાપપૂર્વક અશુભ વિચારોથી પાછાં હઠી હદયની–ચિત્તની શુદ્ધિ કરવાથી જ્ઞાન-ધ્યાન-સંયમ અને તપમાં એ વિશુદ્ધ મનને જોડવાથી જીવની કેવી વિશુદ્ધિ થાય છે, કેવી ઉચ્ચ દશા પ્રાપ્ત થાય છે; એના મોહાંધકારનાં પહલ હઠી જતાં જ્ઞાનસૂર્યના પ્રકાશથી પ્રભાવિત બની કેવી રીતે આત્મકલ્યાણ સાધે છે એ આ વાર્તામાં સમજવા જેવું છે. ચાલે ત્યારે હવે મૂળ વાત શરૂ કરીએ.
[૨]
આ દુનિયામાં પૃથ્વીમૂષણ નગર છે. ત્યાં કનકધ્વજ રાજા રાજ્ય કરે છે અને તેને ધર્માત્મા શીલગુણથી શોભતી અને સુશીલ યશોમતી નામે રાણું છે. તે રાજાને ગુણચંદ્ર અને કીતિચંદ્ર નામે બે પુત્ર છે અને સુનંદા નામે કન્યા છે. તે રૂ૫-ગણયૌવન અને સ્ત્રીઓની ચોસઠ કલાથી શોભતી છે. એકવાર પિતાની સખીઓ સાથે સાત માળના રાજમહેલની અગાશીમાં બેડી છે અને આખા નગરનું નિરીક્ષણ ચાલી રહ્યું છે. વિવિધ વાર્તાલાપ ચાલી રહ્યો છે. ત્યાં રાજકુમારીની નજર એક ગૃહસ્થના ઘરમાં પડી. અદ્ભુત દશ્ય નિહાળી એનાં રોમાંચ ખડાં થયાં; સાથેની બધી સખીઓ પણુ એ અદ્દભુત પ્રસંગ એકાગ્રચિત્તે જોઈ રહી હતી. ત્યાંનું દશ્ય જોઈ બધાનાં કાળાં કંપી રહ્યાં હતાં, ત્યાં તે જોરથી રન અને ચિત્કારના કરુણ હદયભેદક શબ્દ સંભળાયા.
એક રૂપસંપન્ન નવયૌવના પતિદેવના ચરણે પડી કરગતી હતી અને કહેતી હતીઃ નાથ ! મેં અપરાધ નથી કર્યો. મારી વાત તો સાંભળે. અરે ! હું ક્ષમા માગું છું. આમ કહી હાથ જોડતી, કરગરતી, ક્ષમા માગતી એ નવાવનાનાં વચનને અવગણ તે યુવાન હાથથી, પગથી અને છેવટે સોટી-ચાબુકથી મારવા લાગ્યો. યુવતી સતી સાધી પતિદેવને વિનવતી, રાતી, કરગરતી જતી હતી તેમતેમ પેલો પુરુષ ક્રોધના આવેશમાં પાગલ બની ભાન ભૂલી તાનાની ક્રિયા ચાલુ રાખી રહ્યો હતે.
સુનંદા અને એનું સખીવૃંદ આ દુઃખદ-કરુણ છતાંયે અપૂર્વ અદઇપૂર્વ દશ્ય એકાગ્ર મને નિહાળી રહ્યું હતું. સુનંદાને આ દશ્ય જોઈ પારાવાર દુઃખ અને ગ્લાનિ થઈ આવી. અરેરે ! બિચારી નિરપરાધી સ્ત્રી પુરુષને આધીન હોવાથી આવાં દુઓ સહેવાં પડે છે.

Page #28

૨૯ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫ આ પુરુષને એની પરમપ્રિય પત્ની ઉપર પણ પ્રેમ નથી. વિશ્વાસ નથી. અરે દયાયે નથી આવતી કે હજી પણ કસાઈની જેમ એ પતિવ્રતા સાધ્વી સ્ત્રીને મારી રહ્યો છે. સ્ત્રીના રુદન અને ચીત્કારથી પણ જે વજહદયી પુરુષનું હૃદય પીગળતું નથી તે મનુષ્ય છે કે......છે? - દુનિયામાં કહેવત છે પુરુષ ઘરને રાજા છે પરંતુ ગૃહિણી વિના ઘર જ ન હોય એ કેમ ભૂલી જવાય છે?
ખરી રીતે તે સુશીલ સુલક્ષણ સ્ત્રી તે ઘરનું ભૂષણ છે. એવી સ્ત્રી તે ઘરની લક્ષ્મી જેવી છે.
એહે! જુઓ તે ખરા, સ્ત્રી એક ઉદર પૂરવાને ખાતર જ ગૃહસ્થના ઘરનું કેટલું બધું કામ કરે છે ! પાણું ભરે, કચરો કાઢે, કપડાં ધુએ, રસોઈ કરે, આખા ઘરને જમાડીને પછી જમે. વળી વાસણ માંજે, પરેણુગત સાચવે, આખા કુટુંબની સાથે પ્રેમ રાખી વ્યવહાર જાળવે. એમાં વધુ તો નણંદ, જેઠાણું, સાસુ, સસરા, જેઠ, દિયર બધાંનાં માન, સત્કાર, મર્યાદા જાળવીને જ ચાલે.
માતાના ઘેર હસતી રમતી ખેલતી કુદતી; કેથલની જેમ ટહુકતી એ જ કન્યા સાસરે હસવાનું, રમવાનું, કૂદવાનું, ઊંચે બોલવાનું બધું બંધ કરે છે.
શ્રી જાતિની પરાધીનતાની હદ થઈ ગઈ. એ અન્નપૂર્ણ, એ માતહાયા, એ ભગિની અને એ પ્રિયતમા ખરી પણ સદાયે પરાધીન.
છતાંયે પુરુષ જાતિને એની કદર નથી. કયાંય કદીક સંભળાય છે કે અમુક પુરુષે સ્ત્રીને ત્યાગ કર્યો છે. કિન્તુ કદી કોઈએ સાંભળ્યું કે કંઈ કુલવધૂએ પુરુષને છોડ્યો ? નહિ જ એવું કદી નથી બનતું. કુલવધુ બધાં દુઃખે સહી લે છે. અરે ! છેવટે મૃત્યુને ભેટવાનું પસંદ કરે છે પરંતુ કુલવધૂ નારી કદી પણ સ્વપતિને નહિ જ તજે. આ છે આર્ય નારીના સંસ્કાર.
પરન્તુ નિષ્ફર પુરુષ જાતિ ગમે તે કરે, ગમે તેમ વર્તે, તેને બધી છૂટ અને છતાંયે સ્ત્રીને છેડે પણ અપરાધ એ સહન ન કરે એ તો બહુ જ આશ્ચર્યની વાત છે.
આવી રીતે ઘણું વિચાર વમળમાં ગોથાં ખાતી રાજકન્યાએ સખીઓને કહ્યું: પુરષોને અધીન સ્ત્રીના જીવતરને ધિક્કાર છે. હું આજથી પ્રતિજ્ઞા કરું છું કે આ જન્મ કદી પણ લગ્ન નહિ જ કરું. આ વિટંબણુ, આ વેદના, આ પરાધીનતા અને દુઃખ સહેવાં તેના કરતાં કુંવારા રહેવું જ સારું છે.
સખી! મારાં માતાપિતાને કહી દેજે કે મારા માટે વિવાહની ચિંતા ન કરે, એમને કહી દેજે મારે પરણવું જ નથી.
સખીઃ બા, બેન ! હજી તમે બાળક છે. નવજુવાન થાવ ત્યારે કહેજે, શું કરવું છે તે.
મારી બહેન ? જુવાની દીવાની છે. હજી જુવાની ખીલવા તે છે પછી જોઈ લઈશું.

Page #29

અંક ૧ ] સુનંદા અને સુમિત્ર
[ ૨૭ સુનંદા ઃ સખી ! ભલે તારી મરજી, હું તે કહું છું તે જ ખરું. જમડાને જ મારે પરણીને પરાધીનતાની બેડીથી નથી જ બંધાવું. છતાંયે તું મારા માતા પિતાને એટલું તે કહી જ દેજે, મારે માટે લગ્નની ઉતાવળ ન કરે. હું મારી ઈચ્છા થશે ત્યારે કહાવીશ. હું ઈચ્છી વર વરીશ. બાકી હમણું કાંઈ જ લગ્નની ઉતાવળ ન જ કરે. સખી ઃ બહુ સારું બેન હમણાં જ રાજમાતાને આ સમાચાર પહોંચાડું છું.
. [૩] આજે રાજકુમારી સુનંદા પતિાની સખીઓ સાથે અગાશીમાં આનંદથી રમી રહી છે. શરદ્દ પૂર્ણિમાનો ચંદ્ર સોળે કળાએ આકાશ પટમાં દીપી રહ્યો છે. આખું નગર આજે હિલોળે ચડયું છે. નલીનીદલના કમલ પત્રો ખીલ્યાં છે. સુંદર તાજગી ભરી ઠંડી હવા ચાલી રહી છે. ત્યાં સુનંદાએ એક મીઠા મધુરો અવાજ સાંભળ્યો. એક યુગલ પાસેની અગાશીમાં જ સુંદર પ્રેમગીત આલાપી રહ્યું હતું. યુવતી મીઠા કંઠેથી ગાઈ રહી હતી. પાસેને યુવાન મધુરી બંસીમાં તેના સૂર પૂરી રહ્યો હતો. ગાયન પૂરું થતું જાય અને યુવતી ના, ના, બસ, બસ કહેતી જાય. હવે નહિ. ગાઉં, હવે નહિ ગાઉં. પણ પેલો યુવાને તેને પ્રેમથી હસાવી, મનાવી, પરાણે બેસાડીને ગવડાવતો હતો. અને બંસી વગાડતા હતા.
સુનંદાએ આ ગીત, હાસ્યક્રીડા જોઈ અને એનું ધ્યાન એ યુગલ તરફ ગયું. આખરે સંગીત બંધ થયું અને યુગલે પ્રેમચેષ્ટા–પ્રેમરમત આરંભી. આખરે એ પ્રેમરમત રમતાં જ યુગલ સુઈ ગયું. સુનંદા આ દશ્ય જોઈ સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. ઓહો ! સંસારમાં આવું સુખ છે એણે સખીઓને એ બતાવ્યું. બધાં હસવા લાગ્યાં.
સખીઃ બેન ! જોયું સંસારીઓનું:દૃશ્ય ! કહે તમને શું લાગ્યું?
સુનંદાઃ સખી ! સંસારમાં સુખ પણ છે, એ આજે જાણ્યું. આ મનપસંદ પતિ, આવી રસિક પત્ની એ તે સંસારમાં સ્વર્ગનું ભાન કરાવે છે;
સખા: માટે જ અમે તમને તે દિવસે કહેતાં હતાં બેન ! ઉતાવળાં ન થશે. દરેક - વસ્તુને બે બાજુ હેય છે; આપણે અટપા ગમે તે એક જ બાજુ જોઈને નાહકને એક નિશ્ચય કરી બેસીએ છીએ,
સુનંદાઃ સખી ! તારી વાત આજ તદ્દન સાચી લાગી છે. હવે તે મને પણ એમ થાય છે કે મનપ્રસંદ પતિ સાથે મારું લગ્ન થાય અને હું પરણું.
સખી: બેન! તમારી ભાવના ફળશે.
એકવાર મનહર વસંત ઋતુ આવી છે. વનરાજિ વિકસિત થઈ છે. ઋતુરાજ વસંતને વધાવવા નગરજને, રાજકુટુમ્બ વગેરે વિવિધ વસ્ત્રો, પુષ્પ ગુચ્છ અને રંગરાગથી અલંકૃત થઈ નગર ઉદ્યાનમાં ફરવા નીકળ્યાં છે. ઉદ્યાનમાં વસંત ઋતુ જાણે પૂર્ણરૂપે ખીલી હોય તેવું દૃશ્ય આંખ સામે નાચી રહ્યું છે. રંગબેરંગી પુષ્પ, લતાઓ અને વૃક્ષરાજિ; જાણે નવ વસ્ત્રોથી અલંકૃત હેય તેમ નવી પત્રરાજિથી શોભતાં હતાં.

Page #30

શ્રી જન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫ રાજકુમારી પોતાની સખીઓ સાથે રમવા ફરવા આવી હતી. અનેક નવ યુવતીઓ, નવ યુવકે હસતા રમતા અને ફરતા જોવાય છે અને રાજકુમારીનું મન વિહુવલ બનતું જાય છે. એને એમ થાય છે કે, શું મારા ભાગ્યમાં પતિસુખ નથી લખાયું? આમ વિચારતી નિસાસા નાખતી રાજકુમારી સંધ્યા સમયે ઘેર આવી. રાજમહેલના ઝરૂખામાં ઊભી રહીને ઉદ્યાનમાંથી આનંદ માણી ચાલ્યા આવતા પ્રજાજનોને જોવા લાગી.
ત્યાં તે રાજમહેલની સામેની જ દુકાને જાણે શરદપૂર્ણિમાનો ચંદ્ર ઊગતો હેય એવા તેજસ્વી, કુડા-રૂપાળા નવયુવાનને તેણે જે. ઓહ! અદ્દભુત રૂપલાવણ્ય ! શું એની બાંકી ચાલ ! દુકાનદારે પણ આવેલા નવયુવકને ખૂબ જ પ્રેમ અને આદરથી બેસાડયો. દુકાનદારે સુગંધી લિજજતદાર પાને બનાવી નવયુવકને આપ્યું. મુખમાં પાન મૂકતાં મૂકતાં નવયુવકની નજરે રાજમહેલના ઝરુખા ઉપર પડી. રાજકુમારી અને નવયુવકની દષ્ટિ મળી. બસ, ચાર નેત્ર કમને મળ્યાં અને જાણે શું શું રમત રમી ગયાં. જાણે કેટલાય વર્ષોની જની ઓળખાણ હોય તેમ મૌનપણે અનેક વાત કરી લીધી. રાજકુમારી તે નવયુવકના મુખ ચંદ્રનું અમી એકીટશે નેત્રકમલોથી પી રહી હતી. ત્યાં તો સખીએ આવીને તેને સાવધ કરી અને પૂછયું બેન ! કદી નહિ અને આજે આવી એકાગ્રતાથી કેને જુઓ છો?
ત્યાં તે નિઃસાસા નાખતી રાજકુમારીઓ સામે ઈશારો કર્યો. સખીએ નવયુવકને જોયો. તેનું રૂ૫ અને નવજુવાની જોવી ગમે તેવી હતી. સાથે જ તેનું હસતું મુખડું અને વાત કરવાની છટા પણ આકર્ષક હતી,
રાજકુમારીઃ સખી! આ ભાગ્યશાળા નવયુવક કયું છે? તેને તું ઓળખે છે.
સખીઃ એની એને કેમ ન ઓળખું? આપણા જ શહેરના પ્રતિષ્ઠિત નાગરિક શેઠ............ના પુત્ર છે અને તેમાં પણ સૌથી નાના રૂપમેનકુમાર છે. આ રૂપસેન કુમારને બીજા ત્રણ ભાઈઓ છે. પરંતુ રૂપ, કાન્તિ, શિક્ષણ અને સંસ્કારમાં તે બધાથી આ રૂપસેનકુમાર ચઢિયાતા છે.
રાજકુમારીઃ સખી ! તારી વાત લાગે છે તે સાચી. એની ખાનદાની એના સંસ્કાર અને એનું શિક્ષણ પણ અદ્દભુત જ લાગે છે. હું કથારની એને જોઈ રહી છું પરંતુ મારી સામે જોઈ હસીને તેણે નીચી આંખ કરી લીધી છે એ આછા ગાંભીર્યની વાત નથી. જાણે ન મળે લગારે વિકાર કે ન મળે અવિવેક. બસ, શાંતિથી વાતચીત કરે છે, જાણે કઈ છે જ નહિ.
ત્યાં તે રૂપમેનકુમાર ઊઠયો અને ઘર તરફ પ્રયાણ શરૂ કર્યું.
રાજકુમારીઃ સખી! એ તો જાય છે. જા, એમને કહી આવ, રોજ અહીં આવજે. તમારી જ કેઈક રાહ જોશે.
સખીઃ બેન એમ ઉતાવળ ન કરીએ. તમારે લાયક છે કે કેમ? એની પરીક્ષા તો કરો. એક અધુ” પણ બનાવી આપો એની પાદપૂર્તિ કેવી કરે છે, તે જુઓ અને પછી પછી આપણે તેને આમંત્રણ આપીએ.

Page #31

અર્ક ૧ ]
સુન'તા અને સુમિત્ર
[ ૨૯
રાજકુમારી : મેન ! તારી વાત સાચી છે. તે આ પદ લઇ જા. આનું ઉત્તરાષ એમની પાસે પૂરુ કરાવી લાવજે.
સખી એક શ્લોકનું ઉત્તરાધ' લઇ રૂપસેનકુમાર પાસે પહોંચી અને પ્રેમથી કહ્યું: શ્રેણીપુત્ર ! શ્લાક તા વાંચે.
રૂપસેનકુમારે પૂર્વાધ વાંચી, ઉત્તરાધ લખી પાદપૂર્તિ કરી નાખી
સખીઃ શ્રેષ્ઠીપુત્ર ! ઊભા રહે. હું હૅમાં જ આવું છું.
રાજકુમારી તાડપત્ર ઉપર લખેલા મેાતીના દાણા જેવા મનેાહર અક્ષરા જોઈ ચમકી અને પાદપૂર્તિ વાંચીને તા ખુશ ખુશ થઈ ગઈ ખાલી : સખી ! જા, જલ્દી જા, શ્રેષ્ઠપુત્રને કહે રાજ સબ્યા સમયે અહીં આવે. કાઈક રાજ તમારી રાહ જોશે, ભૂલા નહિં, જરૂર આવશે.
સોએ ઉતાવળા પગલે જઈ ને શ્રેષ્ઠોપુત્ર રૂપસેનકુમારને કહ્યું: હે મહાનુભાવ ! અહીં રાજ આવજો, એમ રાજકુમારી સુન દા આપને કહેવડાવે છે.
રૂપસેન: શુ રાજકુમારી કહેવડાવે છે? એ તેા આશ્રય છે, પણ એ તો પુરુષ ક્રેષિણી છે એમ સાંભ~ હતું એનું શું?
સખી, તમારી વાત સાચી છે. પુરુષ દૂષિણી હતી એ ખરું, પરંતુ હમણાં થા સમયથી એ દ્વેષ ઓસરી ગયા છે અને તેમાંયે તમારા દર્શનથી તેા પુરુષ જાતિ ઉપર દ્વેષને બન્ને રામ જાગ્યા છે. તમને પ્રેમથી ચાહે છે. માટે નિરંતર અહીં આવવાનું ચૂકશો નહિ.
રૂપસેના ઠીક છે. બનશે ત્યાં સુધી જરૂર આવીશ પણ હું સ્વપ્નામાં તા નથી ને ? રાજકુમારી મને પ્રેમથી ચાહે એ તા ખરખર મારા ભાગ્યેાધ્ય જ કહેવાય. ઠીક છે ! જોઈએ, થાય તે ખરું.
એમ કહીને જાય છે. સખીએ આવીને રાજકુમારીને આશ્વાસન આપ્યુ.
રાજ સધ્યા સમય થાય છે. અને રાજકુમારી ઝરુખામાં બેસે છે. શ્રેષ્ઠપુત્ર રૂપસેન રાજ આવે છે. પરસ્પર ષ્ટિ મેળાપના અમાજળના સિંચનથી પ્રેમ વૃક્ષ ફૂલવા ફૂલવા અને વધવા લાગ્યું. બન્ને જણાં પ્રેમ સાંકળથી દૃઢ બલાતાં ગયાં. વિસા જવા માંડયા ત્યાં કાર્તિકી પૂર્ણિમાના કૌમુદી મહાત્સવ આવ્યા, રાજાએ નગરમાં ઉદ્ધે ાષણા કરાવી. દરેક પ્રજાજનાએ નગર બહાર ઉદ્યાનમાં આવવું અને કૌમુદીમાત્સવ ઉજવવેા. આભા વૃદ્ધ દરેકે ઉદ્યાનમાં જવું. ઘેર કાઈ ન રહે.
રાજકુમારીએ સખીદ્રારા શ્રેષ્ડી પુત્ર રૂપસેનને કહેવડાવ્યું: કૌમુી પૂર્ણિમાએ ઘેર રહેજો અને રાત્રિના પ્રથમ પહેાર જતાં રાજમહેલમાં પધારો. આપણે પ્રેમગાષ્ઠી, સ્નેહાલાપ અને પરિચય સાધીશું. હું પણુ રાજમહેલમાં જ રહીગ્ર. ઉદ્યાનમાં નહિ જાઉં, બગીચાની બારીએ દોરડું. બધાવી શખીશ, તમે આવીને તેને હલાવજો, અમે તમને ઉપર ખે’ચી લઇશુ’.

Page #32

૩૦ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ ૧૫ શ્રેષ્ઠીપુત્ર આ સાંભળી પ્રસન્ન થયે. અનેક કાવ્યો, પદ્ય, પાદપૂર્તિઓ તૈયાર કરી લીધી. રાજકુમારીએ પણ પૂર્ણ તૈયારી કરી અને બરાબર પ્રાતઃકાળમાં જ રાજમાતાને કહેવડાવ્યું, મારું માથું દુખે છે માટે અત્યારે નહિ અવાય. ઠીક હશે તો બપોરે આવીશ, રાજમાતા આ સાંભળી સુનંદા પાસે આવી અને જોયું ત્યારે માથે લેપ કર્યો હતો. ઓઢીને અર્ધ નિમિલિત આંખે રાખીને તે સૂતી હતી.
રાજમાતાઃ બેટા કેમ છે, તને ? માથું દુખે છે?
સુનંદાઃ માતાજી? આપ ચિંતા ન કરશે. માથું દુખે છે પણ ચિંતાનું કારણ નથી. બહારની શરદી ન લાગે, માટે નહિ આવું. છતાંયે ઠીક હશે તો બપોરે જોઈશ. બસ, આ સાંભળી રાજમાતા વગેરે અંતઃપુર ઉદ્યાનમાં ગયું. અહીં શ્રેષ્ઠીપુત્ર રૂપને પણ પિતાજીને કહ્યું કે દુકાનનું જરૂરી કામ છે માટે હું આજે ઉદ્યાનમાં નહિ આવું. બંને જણે પિત– પિતાના ઘેર રહ્યાં છે.
N [ચાલુ)
પ્રશ્નોત્તર–કિરણુવલી
પ્રયોજક :–પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયપદારિજી
[ ક્રમાંક અંક ૧૧–પૃષ ૨૧૧થી ચાલુ ] ૧૫ પ્રશ્ન–છપુ કુંથુનાથ ચક્રવર્તાના જીવનના મુખ્ય મુખ્ય મુદ્દાઓ ક્યાં કયા?
ઉત્તર–૧ નામ-કુંથુનાથ ભગવાન. ૨–જન્મભૂમિ હસ્તિનાપુરનગર. ૩–પિતાનું નામ-સુરસેન રાજા. ૩–માતાનું નામ-શ્રીદેવી રાણી. ૫– તેમનું પંચાણું હજાર વર્ષનું આયુષ્ય હતું. ૬-શારીરનું પ્રમાણ, પાંત્રીસ ધનુષ્ય. ૭-કુંથુનાથ ચક્રવતી તેવીસ હજાર સાતસો પચાસ વર્ષ સુધી કુંવર પણે રહ્યા. ૮-અને તેવીસ હજાર સાતસો ને પચાસ વર્ષ સંકલિક સજા પણે રહ્યા. ૯-પ્રભુને છખંડની સાધનામાં છ વર્ષ ગયાં. ૧૦– તેવીસ હજારને દોઢસો વર્ષ સુધી ચક્રવતીપણું ભોગવ્યું. ૧૧–શ્રી રત્નનું નામકૃષ્ણ શ્રીરાણી. ૧૨-કુંથુનાથ ચક્રવતી એ એકેતેર હજાર બસે પચાસ વર્ષની ઉંમર વીત્યાબાદ સંસારને અનિત્ય જાણીને મુક્તિના અવ્યાબાધ સુખને આપનારી દીક્ષા અંગીકાર કરી અને તેની તેવીસ હજાર સાતસો ને પચાસ વર્ષ સુધી નિમલ આરાધના કરી. ૧૩– અંતિમ સમયે બાકી રહેલાં વેદનીય વગેરે ચાર આધાતી કર્મોનો નાશ કરીને મોક્ષે ગયા. ૧૪–પોતે તીર્થકર પણ હતા. (૧૫)
૧૬ પ્રશ્ન–સાતમા અરનાથ ચક્રવર્તીના જીવનના મુખ્ય મુખ્ય મુદ્દાઓ કયા કયા?

Page #33

અંક ૧ ]
પ્રશ્નોત્તર–કિરણાવલી
[ ૩૧
ઉત્તર—૧ નામ અરનાથ ચક્રવતી. ર—જન્મભૂમિ હસ્તિનાપુર નગર. ૩~~ પિતાનું નામ સુદર્શ ́ન રા૯. ૪—માતાનું નામ-દેવી રાણી. પ—તેમનુ ચેારાશી હજાર વર્ષનું આયુષ્ય હતું. }—શરીરનું પ્રમાણ ત્રીસ ધનુષ્ય. છએક્વીસ હજાર વર્ષ સુધી કુંવરપણે રહ્યા ૮—એકવીસ હજાર વર્ષોં સુધી મંડલિક રાજાપણે રહ્યા. હ—છખંડની સાધનામાં પાંચસો વર્ષે ગયાં. ૧૦—વીસ હજાર ને પાંચસેા વર્ષ' સુધી ચક્રવતી'પણું ભાગવ્યું. ૧૧—શ્રી રત્નનું નામ—સુરશ્રી રાણી ૧૨-એકવીસ હજાર વર્ષ સુધી દીક્ષાની નિમ ળ સાધના કરી. ૧૩–અંતિમ સમયે માક્ષ ગયા. ૧૪ —પોતે તીર્થંકર પણ હતા. (૧૬)
૧૭ પ્રશ્ન—આઠમા સુભ્રમ ચક્રવતીના જીવનના મુખ્ય મુખ્ય મુદ્દાઓ કયા કયા?
ઉત્તર—૧ નામ આઠમા સુભૂમ ચક્રવતી. ૨—જન્મભૂમિ-વાણારસી નગરી . ૩— પિતાનું નામ કાતિ વીય રાજા —માતાનું નામ તારા રાણી પ—તેમનુ' સાઠ હજાર વ'નું આયુષ્ય હતું. હું—શરીરનું પ્રમાણ અžપાવીશ ધનુષ્ય. —પાંચ હજાર વર્ષ સુધી કુવરપણે રહ્યા. ૮——પાંચ કજાર વષૅ સુધી માલિક રાજાપણે રહ્યા. ૯-છ ખ’ડની સાધનામાં ચારસો વર્ષે ગયાં. ૧૦—એગણપચાસ હજારને છસો વર્ષ સુધી ચક્રવતી પણ ભાગળ્યુ. ૧૧—સ્ત્રી રત્નનું નામ દમશ્રી ાણી. ૧૨—તેમણે દીક્ષા લીધી નથી. ૧૩ અ'તિમ સમયે મરણ પામીને સાતમી તમસ્તમા નારકીમાં ઉત્પન્ન થયા. ૧૪-સુભ્રમ ચક્રવતી અઢારમા તીથ કર શ્રીઅરનાથના તીથમાં થયા. (૧૭)
૧૮ પ્રશ્ન—નવમા મહાપદ્મ ચક્રવર્તી ના જીવનના મુખ્ય મુખ્ય મુદ્દાઓ કયા કયા?
ઉત્તર—૧ નામ મહાપદ્મ ચક્રવતી. ૨—જન્મભૂમિ-હસ્તિનાપુર નગર, ૩—પિતાનુ‘ નામ પદ્મરથ રાજા. ૪—માતાનુ નામ જ્વાલા રાણી. ૫—તેમનું ત્રીસ હજાર વર્ષનુ આયુષ્ય હતું. ૬શરીરનુ પ્રમાણુ વીસ ધનુષ્ય. છ—પાંચ હજાર વર્ષ સુધી કુવંરપણે રવા. ૮—પાંચ હજાર વર્ષ સુધી મંડલિક રાનપણે રહ્યા. —છ ખંડની સાધનામાં ત્રણુસા વષૅ ગયાં. ૧૦—અઢાર હજાર તે સાતસે। વર્ષ સુધી ચક્રવતી' પણ ભાગવ્યુ. ૧૧ શ્રી રત્નનું નામ—વસુંધરા રાણી. ૧૨—એક હજાર વર્ષ સુધી દીક્ષાની આરાધના કરી ૧૩—તિમ સમયે ક્રમ રહિત થઈને માક્ષે ગયા. ૧૪ મહાન ચક્રવતી' મુનિસુવ્રતસ્વામીના તીથમાં થયા. (૧૮)
૧૯ પ્રશ્ન—દસમા હરિષેણુ ચક્રવતી'ના જીવનના મુખ્ય મુખ્ય મુદ્દાઓ કયા કયા?
ઉત્તર-૧ નામ હરિષણ ચક્રવતી. ૨—જન્મભૂમિ ક'પિલપુર નગર. ૩—પિતાનું નામ મહાહિર રાજા. ૪—માતાનું નામ ગેરાદેવી રાણી પ—તેમનું દશ હજાર વર્ષનું આયુષ્ય હતું. ૬—શરીરનું પ્રમાણુ પંદર ધનુષ્ય. છ—ત્રણુસા પચીસ વર્ષ સુધી કુંવરપણે રવા. —ત્રણસેાને પચીસ વર્ષ" સુધી મંડલિક રાજાપણે રહ્યા. ૯—છ ખંડની સાધનામાં દોઢસો વર્ષી ગયાં. ૧૦—એક હુન્નર આઠસે। સીત્તેર વર્ષ સુધી ચક્રવતી પશુ ભોગવ્યું. ૧૧–સ્રી રત્નનું નામ દેવીરાણી. ૧૨—સાત હજાર ત્રણસો ત્રીસ વર્ષ સુધી દીક્ષાની નિમ્ળ આરાધના કરી. ૧૩—અંતિમ સમયે મેાક્ષ ગયા. ૧૪-હરિષણ ચક્રવતી એકવીસમા તીર્થંકર શ્રીનમિનાથના તીર્થમાં થયા. (૧૯)

Page #34

કર ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫ ૨૦ પ્રશ્ન—અગિયારમા જય નામના ચક્રવતીના જીવનના મુખ્ય મુખ્ય મુદ્દા ક્યા કયા?
ઉત્તર—૧ નામ જય ચક્રવર્તી, ૨-જન્મ ભૂમિ-રાજગૃહીનગર. ૩-પિતાનુ નામ સમુદ્રવિજય રાજા. ૪—માતાનુ” નામ નિપ્રા રાણી, ૫—તેમનું ત્રણ હજાર વર્ષનું આયુષ્ય હતું. હું—શરીરનું પ્રમાણુ ખાર ધનુષ્ય છે—ત્રણુસા વર્ષ કુવરપણે રહ્યા. ૮—ત્રણસેા વર્ષ માલિક રાજાપણે રહ્યા. —છ ખંડની સાધનામાં એક સો વષૅ ગયાં. ૧૦—એક હજારને નવસા વર્ષ સુધી ચક્રવતી પણ ભાગવ્યું. ૧૧— ઔ રત્નનુ નામ લક્ષ્મણા રાણી. ૧૨સંસારને અનિત્ય જાણીને દીક્ષા અંગીકાર કરી ચારસા વક સુધી તેની નિળ સાધના કરી. ૧૩ —–અંતિમ સમયે કેવળજ્ઞાન પામી મેાક્ષે ગયા. ૧૪—જય ચક્રવતી એકવીસમા તીર્થંકર શ્રીનમિનાથના અને નેમિનાથના અંતરામાં થયા. (૨૦)
૨૧ પ્રશ્ન—ખારમાં બ્રહ્મદત્ત ચક્રવતીના જીવનના મુખ્ય મુખ્ય મુદ્દા કયા કયા?
ઉત્તર—૧ નામ બ્રહ્મત્ત ચક્રવતી. ૨-જન્મભૂમિ કૅપિલપુર નગર. ૩—પિતાનુ નામ મા રાજા. ૪—માતાનુ નામ ચુલણી રાણી. પ—તેમનુ સાતસેા વર્ષનુ આયુષ્ય હતું. ૬—શરીરનું પ્રમાણુ સાત ધનુષ્યનું હતું. છ—અઠ્ઠાવીસ વર્ષ સુધી કુ ંવરપણે રા. ૮—છપ્પન વર્ષ સુધી મંડલિક રાજાણે રહ્યા. ૯ —છખંડની સાધનામાં સાલ વર્ષ થયાં. ૧૦— સેા વર્ષ સુધી ચક્રવતી પણુ. ભાગવ્યુ. ૧૧—શ્રી રત્નનુ નામ કુરુમતી રાણી. ૧૨—તેમણે દીક્ષા લીધી નથી. ૧૩——અંતિમ સમયે મરણ પામીને સાતી તમસ્તમા પ્રભા નારકમાં નારકપણે ઉત્પન્ન થયા. ૧૪ ખ્રુહ્મદત્ત ચક્રવતી મિનાથ પ્રભુ અને પાર્શ્વનાથના આંતરામાં થયા. અયસર્પિણી કાળના એવા સ્વભાવ છે કે, જેમાં આયુષ્ય વગેરે ઘટતાં જાય. આ નિયમ પ્રમાણે બારે ચક્રવતી આની બાબતમાં પશુ ક્રમશઃ આયુષ્ય વગેરે ટે એમ સમજવું. (૨૧)

Page #35

ગ્રંથ સ્વીકાર
૧. ક્ષક્ષતિજાપ્રજાળ (નજી મથ્રન્થ) મૂળ પ્રાકૃત સહિત હિંદીમાં સપાદક અને અનુવાદકઃ ૫. ફૂલચંદ્રજી સિદ્ધાંતશાસ્ત્રી. પ્રકાશકઃ શ્રી આત્માનન્દ જૈન પુસ્તક પ્રચારક મંડળ, રાશન મુદ્દલ્લા, આગરા. સને ૧૯૪૮, મૂલ્ય રૂા. ૪-૦-૦
3.
૨. સક્ષમી-નચદ્રવીપપ્રજામ—મૂળ સસ્કૃતમાં—કર્તા: મહામહેાપાધ્યાય શ્રીમદ્ યશોવિજય શુિ. તેના ઉપર બાલમાધિની વિદ્યુતિકર્તીઃ શ્રીમદ્ વિજયલાવણ્યસૂરીશ્વરજી. પ્રકાશક: જૈન ગ્રંથ પ્રકાશક સભા. અમદાવાદ.
આગમન્નાર—હિંદીમાં અનુવાદકઃ વીરપુત્ર શ્રી આનંદસાગરજી મહારાજ. પ્રકાશકઃ વીરપુત્ર શ્રી આન’દાગર જ્ઞાનભંડાર. પ્રાપ્તિસ્થાનઃ મંત્રી શ્રી આન દજ્ઞાનમદિર. સેક્ષાના ( માલવા ).
૪. જીવનપ્રવાહ : લેખકઃ ચદુલાલ એમ. શાહ. પ્રકાશકઃ સંસ્કૃતિરક્ષક સસ્તું સાહિત્ય કાર્યાલય, વડાદરા, કિંમત રૂા. ૩-૦-૦
૫. વિદ્યોદ્ધારક શ્રી મહાવીર ભા. ૧, ૨, લેખકઃ મફતલાલ સધવી. પ્રકાશકઃ ઉપર મુજબ કિંમતઃ બે ભાગના રૂા. ૬-૦-૦
૬. તવા ઉષા—મૂળ સૂત્રકાર, શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક; અર્થાલેખકઃ મુનિ શ્રીભાનુવિજયજી. પ્રકાશક: આહ તતત્ત્વદાનપ્રેમગ્રંથશ્રેણિ. પ્રાપ્તિસ્થાનઃ માસ્તર સંપ્રીતચંદ, જૈન પાઠશાળા, વીસનગર, કિંમત આઠ આના.
માનદ
७. श्रीभावारिवारणपादपूर्त्यादिस्तोत्रसंग्रह ।
૮. શ્રીસુવિધતિલિનસ્તુતિ ।
૨.
चतुर्विंशति जिनेन्द्रस्तवनानि ।
ઉપર્યુકત ત્રણે પુસ્તકાના સશાષકઃ મુનિશ્રી વિનયસાગરજી. પ્રાપ્તિસ્થાનઃ શ્રી હિંદી જૈનાગમ પ્રકાશક સુમતિ કાર્યાલય, જૈન પ્રેસ, કાટા (રાજપૂતાના ).

Page #36
Shri Jaina Satya Prakasha. Regd. No, B. 3801 શ્રી જૈન સત્ય પ્રકારા દરેકે વસાવવા ચોગ્ય, શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશના બે વિશેષાંક (1) શ્રી મહાવીર નિર્વાણ વિશેષાંક ભવાન મહાવીરસ્વામીના જીવન સંબંધી અનેક લેખાથી સમૃદ્ધ અંકે : મૂલ્ય છ આના (ટપાલખર્ચના એક આનો વધુ ). (2) ક્રમાંક 100 વિક્રમ-વિશેષાંક સમ્રાટ વિક્રમાદિત્ય સંબંધી અતિહાસિક ભિન્નભિન્ન લેખાથી સમુહ 240 પાનાંના દળદાર સચિત્ર અંક 4 મૂલ્ય ફોઢ રૂપિયેા. શ્રી જન સત્ય પ્રકાશના બે વિશિષ્ટ અ કૅ [1] ક્રમાંકે ૪૩-જૈનદર્શનમાં માંસાહાર હોવાના આક્ષેપના જવાબ લેખાથી સમૃદ્ધ મંક : મૂલ્ય ચાર આના, [2] ક્રમાંક ૪૫-કે. સ. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના જીવન સબન્ધી અનેક લેખોથી સમૃદ્ધ અંક : મૂલ્ય ત્રણ આના કાચી તથા પાકી ફાઈલ * શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશા’ની ત્રીજા, પાંચમા, આઠમા, દશમા, અગિયારમા, બારમા, તેરમા તથા ચૌદમા વર્ષની પાકી ફાઈલ તૈયાર છે. મૂ૫ દરેકના અઢી રૂપિયા -@Daa શ્રી જૈનધર્મ સત્યપ્રકાશક સમિતિ જેસિંગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા, અમદાવાદ. મુદ્રકઃ-મગનભાઈ છોટાભાઈ દેસાઈ. શ્રી વીરવિજય પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ, સલાપસ કોસાડ, પે. બા. ન. 6 શ્રી ભક્તિમાર્ગ” કાર્યાલય,અમદાવાદ. પ્રકાશક:- ચીમનલાલ ગોકળદાસ શાહ, જૈનધર્મ" સત્ય પ્રકાશ સમિતિ કાર્યાલય, જેશિ'ગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા રાઠ-અમદાવાદ. For Private And Personal use only