Book Title: Hemchandracharya mate Pravarteli Bhramanao ane tenu Nirasan
Author(s): Shilchandrasuri
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229501/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 hemacandrAcArya mATe pravartelI bhramaNAo ane tenuM nirasana - vijayazIlacandrasUri zrIhemacandrAcArya viSe ghaj ghaNuM lakhAyuM che. samayanA vividha tabakke lakhAyuM che, tema vividha bhASAmAM paNa lakhAyuM che. e eka evaM vyaktitva che ke jemanA viSe satata kAMi ne kAMi jANavAnuM game. ane jema jema emanA jIvananAM pAnAM uthalAvatAM rahIe, emanA samayanA itihAsane pheravatAM rahIe, emaNe racelA granthone temaja te upara nirmAelA sAhityane avalokatAM rahIe, tema tema kAika navU ja jJAtavya prApta thatuM rahe che. phalataH temanA pratye- AkarSaNa, ghaTavAne badale, vadhatuM ja rahe che. temanA jIvananI vAto lagabhaga jANItI che, eTale te viSe ahIM kAMi lakhavAnuM nathI. parantu temanA viSe keTalIka bhrAntio temaja bhrAntijanaka vAto thatI AvI che, te aMge vicAraNA karavAno ahIM upakrama che. __ ghaNIvAra evo anubhava thAya che ke itihAsa, mahAna vyaktione anyAya karato hoya che. A vidhAnane hemacandrAcAryanA sandarbhamAM tapAsIe to, temaNe temanA jIvanakAla daramiyAna zaivo ane brAhmaNo vagere, jainone nAstika mAnanArAo sAthe, ocho saMgharSa nathI karavo paDyo. akabara-bIrabalanI kathAomAM jema bIrabalane anyonI adekhAInA bhoga banavU paDatuM, paNa te potAnI caturAIthI mArga kADhIne saune bhoMThA pADato, lagabhaga tevI ja sthiti, paNa te kAlpanika nahi, parantu vAstavika, hemacandrAcAryanI jovA maLe che. potAnI pracaNDa bauddhika kSamatA, sattva ane vItarAgI niHspRhatAthI chalakAtI udAratAne baLe teo dareka prasaGge potAnI sarvoparitA sthApI zakatA ane tethI bIjA-IrSyAlu janoe cATa paDavU paDatuM, e alaga vAta; parantu temaNe satata saMgharSarata to raheQ ja paDatuM, ema temanA jIvana-prasaGgo jotAM jANI zakAya che. ane A sthiti phakta temanI vidyamAnatAmAM ja sarjAtI evaM nathI. temanA mRtyu bAda paNa temane anyAya kare tevI aneka ghaTanAo banI che. ahIM evI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 63 ghaTanAo- avalokana karavU che. alabatta, A avalokananI pAchaLa koirnu khaNDana karavAnI ke virodha-vivAda sarjavAnI dRSTi nathI; mAtra itihAsabodhanI ja dRSTi che. (1) hemakhADa __ hemacandrAcAryano dehAnta pATaNamAM saM. 1229 mAM thayo hato. temanA dehano je sthaLe antima saMskAra thayo, te sthAne citAnI bhasma vaDe rAjA kumArapAle tilaka karyu, te joine hajAro lokoe tenuM anukaraNa karatAM tyAM khADo paDI gayo, je 'hemakhaDDa' - hemakhADanA nAme prakhyAta thayo. (prabandhacintAmaNi, siMghI granthamAlA, pR. 95) __ Aje paNa pATaNamAM e sthAnane tyAMnI janatA hemakhADanA nAme ja oLakhe che. durbhAgye kaho ke itihAsanA prabala parivartanane lIdhe kaho, mUlataH jaina dharmanuM ane jainonA adhikAra heThaLanu e sthAna Aje muslimonA kabajAmAM che. temanA kabajAne paNa saikAo thayA hoya to nA nahi. Aje tyAM temanI daragAho-kabaro-masjida vagere prakAranAM sthAno jovA maLe che. thoDAM varSo agAU pATaNanA eka patrakAre potAnA samAcArapatramA A sthAna viSe UhApoha jagADavAno prayAsa karelo, parantu kaTTara komavAdI paribaLoe tene tatkALa aTakAvI daIne te patranA te aMkonI tamAma nakalono vinAza karelo, ane te patrakArane cUpa karI devAmAM Avelo. A AkhI vAta mane sva. kavivara makaranda davee kahelI. te vRttapatranI nakala paNa vaMcAvelI. ane pachI bhAre haiye mane kaheluM ke "muni ! koI rIte hemacandrAcArya jevI vibhUtinI A bhUmi A loko pAsethI pAchI meLavo, ane tyAM kAMi sAdhanAsthAna karAvo. e bhUmi niHzaGka UrjAmaya bhUmi che." A emarnu araNyarudana hatuM ema e ne hu~ banne jANatA hatA. chatAM eka uccakakSAnA sAdhaka ane kavi-sAhityakAra, dardabharyA sAde AvI vAta kare tyAre te apIla karyA vinA kama rahe ? vadhumAM, temaNe mane eka pustaka paNa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 ApyaM, jemA AcArya viSe ApaNI lAgaNI dUbhAya tevU lakhANa thayuM che. e lakhANa ahIM akSarazaH TAMkatuM che. pustakanI vigata : "hajharata makhadUma hisAmuddIna multAnI ra.a. va duniyA dInakI rozanImeM". - zujAuddIna phArUkI, mahammadI vADA, pATaNa. (prakAzana varSa ke lekhaka - sampAdakanAM nAma ityAdi vigata alabhya che.) 89 pRSThanuM pustaka che. TAiTala 3 para 'ahakara, zujAuddIna phArukI ema chApeluM che. A pustaka khAsa karIne muslima saMta 'makhadUma zAha'ne kendramAM rAkhIne baneluM che. temanI daragAha/rojAnI tasavIro paNa aMdara che. AmAM te santanA camatkAronI vAta karatAM hemacandrAcArya viSe je lakhANo che te ahIM uddhRta karavAmAM Ave che: "aura kahA jAtA hai ke, ha. hisAmuddIna (ka.si.) kI khAnakAha (masjida) ke karIba eka pozAla-jainoMkA apAsara-thA / usame hemacandrAcArya nAmakA eka baDA jatI - jaina sAdhu rahetA thA / usa jatI ke cAraso cele the / vo cele hararojha khorAka mAMgane jAyA karate the / eka rojha usake cele apanI jholImeM jilebI bhara kara lAye / masjida kI dIvAra ke nIce khaDe rehakara jholI khola kara dekhA ke jholImeM kaI tarahakI miThAiyAM haiM / ittiphAkana ha. jamAluddIna (ka.si.)ne masjida ke pezAbakhAnemeM istijA karake DhelA pezAbakhAnekI divAla para rakkhA thA / dIvAla ke nIce vo cele jholI khola kara khaDe the, to vo DhelA pavana kI vajaha gira kara usa jholImeM girA / saba celoMne jholIko dUra pheMka dI aura cikhate hue apane gurujI ke pAsa gae / __ gurujIne una celoM ko hukama diyA ke, ina logoM ko bAMdha kara le Ao / kucha cele Ae ora masjida ke daravAje para khaDe rahe / vo hayarata ora vehazatameM par3a gae / ora bolane kI bAta karane kI bhI tAkata na rhii| dobArA aura dusare cele Ae / vo bhI isa taraha khaDe rahe gaye / jatI hemacandrAcAryane gusse hokara bahota cele ko vahAM bhejA / vo saba bhI muhatayyara ho kara reha gaye / bolane ora bAta karane kI bhI tAkata na rhii| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 Akhira hemacandrAcArya khuda eka paththara kI banI huI cokI, jisako kaTheharA lagA huA thA, aura kaTheharemeM hIre vagerA javAhara lage hue the, isa caukI para baiThakara adhvara havAmeM uDa kara AyA / hajharatakI hujhuramaiM A kara kahane lagA- 'aya jhindaha, yahAMse cale jAo' / ha.jamAluddIna (ka.si.)ne cAhA ki eka tamAcA-camATa usa mujhIko lagA deM / lekIna yakAyaka vo jatI cokI para baiThe upara AsamAna kI tarapha uDA / jatI ke saba cele bahota khuza hue, ora khuzImeM tAlIyA bajA kara kehane lage, hamArA guru to gayA, kahAMse tamAcA mAroge ? / hajharata jo baiThe hue the, apane donoM jute pakaDa kara upara peMke, vo cokI jatI ke sAtha ulaTa gI, girI aura jhamIna meM garka ho gI / ha. makhadUma (ka.si.) ke AstAne ke karIba, subedAra jApharakhAna kI kabara ke najadIka kAlI syAha paththara kI cokIkA nizAna aba bhI haya / usa jatI hemacandrAcArya ke tamAma cele apane saroM para khAka DAla kara, apane rAjA kumArapAla ke pAsa phariyAda karane gaye / rAjA eka baDA lazkara lekara AyA aura masjIda ko ghera lIyA / saba AdamI aura unake ghoDoM ke pAMva, lakaDI aura paththara ke mAniMda, khuzka ho gaye / jaba hajharata dubArA istijAke lIye Ae, rAjA kI tarapha nigAha karake usako apane pAsa bulAyA ke keha "lA ilAhA ila lallAha, muhammadurrasulullAha" / usa rAjAnAne kalamA paDhA / dusare kucha loga jo rAjA ke sAtha the, jinakI kismata meM islAma thA, unhoMne bhI kalamA paDhA / ora muzarrapha baislAma hue / dusaroM ko kahA jAva, jahAM khudA tumheM le jAe / bAkI saba cale gae / (ye ahavAla kalamI phArasI bayAjha kA tarajumA hai / "1 (pR. 8-9) A lakhANamAM jaNAtA dekhItA visaMvAdo joIe : 1. AcAryane 400 ziSyo hatA ja nahi. 2. jaina muni adharaste AhAra bharelI jhoLI ughADe ke jue ja nahi. 3. masjidanI rAMge jaina muni kadI UbhA na rahe. 4. patthara ke tevo koI padArtha paDe to sAdhu jhoLI pheMke nahi; paNa 1. pustaka urdU bhASAmAM paNa gujarAtI lipimAM che. te lakhANa ahIM nAgarImAM UtArela che. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 guru pAse laI jaI rajU kare - A maryAdA che. 5. AcArya krodhAndha thAya ane hajharatane bAMdhI lAvavAno hukama ziSyone kare e vAta ja hAsyAspada che; A kAMI evI Aphata nahotI ke jene mATe ATalo moTo uzkerATa lAvavo paDe ! ane AcArya pAse to rAjA hato ja; tene kahe te banI zake; paNa A to sAdhue kAyado hAthamAM lIdhAnI rajUAta che, je kevaLa mUrkhatAnuM pradarzana ja kare che. 6. AcArya ratnajaDita patthara-cokI para tyAM Ave, pachI UDI jAya, A behUdI vAta kema mAnavI ? e to bAMdhavA mATe AvyA'tA ema pustakanuM kathana che, to te UDI zuM kAma jAya ? tamAcAnI bIkathI ? naya~ hAsyAspada ! 7. hajharate jUtA vaDe mAryA ne cokI sAthe AcArya jamInamA garaka thaI gayA (pachI pAchA kADhyA ke nIkaLyAnI to vAta che nahi !) to pachI AcAryanA zeSa jIvananImRtyunI-badhI vAto khoTI ja gaNavI ? 8. kumArapAlanI pAse kalamA paDhAvyA vagere vAta potAnA majahabane UMco dekhADavAnI bAliza ceSTAthI vizeSa zuM hoI zake ? sAra e ke, uparanI rajUAtamAMnI eka paNa bAbata gaLe Utare tema nathI; ane dharmanA pracAra mATe kaTTarapaMthI tathA jhanUnI loko zuM karI zake che, kevA pracAra ane camatkAra upajAvI zake che, te samajavA mATe A majedAra dAkhalo banI rahe tema che. AgaLa joIe. A ja copaDImA AgaLa lakhyuM che : __ "isI masjide AdInA ke karIba, eka jaina munI hemacandrAcArya jatIkI pozAla aura pAThazAlA thI / eka rojhakA vAkeA hai ke, hajharata makhadUma re.a. ke kucha zAgirda bAhara gaye hue the, isI asnAme hemacandrAcArya jatI ke bhI kucha zAgirda-cele bAhara se, jholiyoM meM miThAi lekara pAThazAlA tarapha A rahe the / choTI masjida-jahAM hajharata kA makAma thA - jisake pizAbakhAne kI divAra para rakhA huvA DhelA jatI ke cele kI jholIme pavanakI vajaha se giraa| jaba jatI ke cele miThAi takasIma karate the, ora ye miThAi khatma na hotI thI / Akhira jatI hemacandracArya ne ye samaja lIyA ke, usa phakIra - ha. makhahUma hisAmuddIna re.a. kI harakata hai| usane ha. makhadUma re.a. ko bulAvAyA aura kahA, 'agara koi karAmata-tAkata rakhate ho to batAo' / Apa re.a. ne pharamAyA 'mere pAsa kucha bhI nahI, tu apanA karataba batA / ' hemacandrAcArya Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 phebruArI 2011 jatI, eka kAle patthara kI silA para baiThA, aura ye kehatA huA uDA ke 'maMya jannata ke meve lAkara batAtA hu~' / aura najharose gAyaba ho gayA / Apa re.a.ne apane pIro-murazadakI pAukI lakaDe kI khaDAma ko izArA kIyA, vo khaDAma uDI, ora usa jatI ko sarameM mAratI huI patthara sameta nIce le AI / vo jatI vahIM jhere jhamIna gArata ho gayA / (ye bAta jaino ke pustakomeM maujuda hai, ora mere vAlidebujhurgavAra, bAlAsinora sTeTameM tehasIladAra the jaba eka jatI the jo jAdui vidyA aura karatabokA Amila thA, usane mere vAlide bujhurgavAra ko batAI thI / ) zAyada, hemacandrAcArya jatIne, narasaMgA vIrako tAbe kIyA huA thA, jisakI tAkAtase vo uDA thA / usa narasaMgA vIra ko bhI Apa re.a.ke makabare meM dAkhila hone kI jagA para, kAle patthara ke nIce gArata kIyA huA hai|" (pR. 13-14). banne prasaGga vAMcyA pachI samajI zakAya tema che ke eka ja prasaGga che, tene be rIte kathArUpe vyakta karavAmAM Avela che. pahelAmAM AcArya re.a. pAse gayA che, to bIjAmAM temane potAnI pAse bolAvyA che. pahelAmA kumArapAlanI vAta che, bIjAmAM narasaMgA vIranI vAta che. lekhaka pote paNa ghaTanAkrama tathA pAtro viSe spaSTa nathI. majahabamAM cAlatI dantakathA pramANe te cAlatAM jaNAya che. A bIjA lakhANamAMnI visaMgatio joIe : 1. masjIdanI pAse ja hemAcAryano upAzraya hovA- lekhaka jaNAve che. te vAta ja pramANita kare che ke potAnA julmI AkramaNakALa daramyAna, muslima varge pozAlanI najIkanI jagyA para kabajo laI tyAM potAnAM sthAno banAvyAM haze. sambhava che ke te sthAna 'hemakhADa' hoya. 2. mIThAI khatama ja na thavI, pattharane calAvavo, UDavU, jUtA vaDe mArIne nIce lAvavA - A badhuM ja 'indrajAla' (mAyAjALa) che. te badhuM eka madArI, jAdUgara ke najarabaMdInA khelavALo paNa karI batAvI zake tema che. jo AcAryane uDatAM AvaDatuM hoya, to jUtAne pAchA hajharata para mokalatAM, mIThAIno anta ANatAM AvaDatuM ja hota. AcArya yogI-yogasAdhaka jarUra hatA; jAdUgara nahi. yogasAdhanAnA pratApe amuka camatkArika lAgatAM kAma te karI zakatA, parantu temAM indrajAla, jAdU, najarabandI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna - 54 zrI hemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 2 na hatAM. potAnI baDAI mATe majahabI mAnase ahIM AcAryane, hajharata jevA ja cItarI dIdhA che, je itihAsanI tathA jaina paramparAnI dRSTie taddana jUTha che. 3. AcArya jamInamAM daTAyAnI vAta AmAM paNa che. majahaba ke dharmanA pracAra sA jyAre kaTTara komavAda bhaLe che, tyAre mANasane tathya - atathyano viveka nathI raheta ane pramANabhAna cUkIne game tevo pralApa karI bese che. 4. Upara jaNAvyuM tema AcArya yogI hatA; temane narasaMgA vIranI sAdhanA karavAnI koI jarUrata na hatI. temaNe tevI sAdhanA karyAnuM koI sUcana ke pramANa paNa itihAsamAMthI kyAMya maLatuM nathI. hA, A lakhANa parathI evaM jarUra kalpI zakAya ke hajharate te narasaMgA vIrane sAdhIne bAMdhyo hoya, ane tenA mAdhyamathI camatkArika paracA pUratA hoya. 68 5. ane chelle eka mahattvanI vAta : hajharata makhadUmazAha hijarI sana 634 mAM janmyA hatA, ane hi. 736 mAM maraNa pAmyA hatA, tevI hakIkata A pustakanA pahelA pAne noMdhAI che. jo ke 'zamIma' zekha 'pATaNanA muslima zAsana samayanA santo, smArako ane saMskRti' nAme lekhamAM hi. san 639 eTale I.sa. 1241 mAM makhadUma zAhano janma thayAnuM noMdhe che. (Glorious History and Culture of Anhilwad Patan - grantha, pATaNa, I. 2009, pR. 645). A pramANe I.sa. 1241 eTale vi.saM. 1297 thAya. hemacandrAcAryanA svargagamananuM varSa vi.saM. 1229 che. hasarata makhadUma zAhano janma ja 1297 mAM thayo che. to te banne pATaNamAM ekasAthe hoya ane maLe e vAta ja keTalI mithyA Thare che ! to je loko kadApi maLyA ja na hoya temane viSe paNa AvI kathAo upajAvI kADhavI, tene dharmajhanUnI mAnasa na kahevAya to zuM kahI zakAya ? mULa vAta 'hemakhADa'nI che, je Aje muslimonA tAbAmAM che, ane tene eka pavitra sAdhanAbhUmilekhe pAchI hastagata karIne tene vikasAvavAnI apIla tathA Agraha makaranda dave jevA ucca kakSAnA sAdhaka - kavi kare tyAre A vibhUti tathA temanI bhUmino mahimA kevo haze teno andAja bAMdhI zakAya che. meM jyAre kahyuM ke, e to muslimonA kabajAmAM che, ne pAchI mAgavA jatAM komavAdI yAtanAo UbhI thaze, e karatAM have jema che tema bhale cAlavA daIe. tyAre temaNe khAsa bhArapUrvaka punaH kahyuM ke "muni ! evaM na vicAro, paNa kAMIka karo ja. " Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 to hemAcAryanI pAvana bhUmi 'hemakhADa'nI A che kathA. A lakhavA pAchaLa koInI ye lAgaNI dUbhavavAno Azaya nathI, parantu A paristhiti thakI amArI - jainonI dharmalAgaNI khUba ja dUbhAya che te cokkasa che, ane tene vAcA ApavA mATeja ATaluM santulita - saMyamita zabdomAM ahIM noMdhyuM che. hema-pratimAlekho 69 hemacandrAcAryanA haste pratiSThAo to thaI ja haze tenI tavArIkha ochI ja maLe che. saM. 1228nI pratiSThAnA ullekha jarUra maLe che, parantu muhUrtapheranA kAraNe bahu thoDA ja vakhatamAM te mandiro ane mUrtiono nAza thayAnI jANakArI paNa itihAsa Ape che. phalataH temaNe pratiSThA karI hoya tevI pratimA ane paranA lekho javalle ja maLe che. je maLe che, te paNa hemacandrAcAryanA ja sambandhita hoya te viSe dvidhA pravarte che. kAraNa ke - hemacandrAcAryanA samayamAM temanA samAna nAmavALA anya paNa be AcArya hatA. eka, maladhArI zrIhemacandrasUri. temano svargavAsa paNa pATaNamAM ja thayo che. be, vaDagacchanA zrIvijayasiMhasUrinA ziSya ane zrIsomaprabhasUrinA gurubhAI zrIhemacandrasUri. eTale je te pratimA paranuM nAma kayA hemacandrasUrinuM che te nakkI thavuM kaThina che. bIjI vAta, 'jaina paramparAno itihAsa' granthamAM (bhAga 2, pR. 353, I. 2001) tripuTI mahArAje noMdhyuM che "A ja rIte (jinadattasUrinA banAvaTI lekhonI rIte), koI yatie ka. sa. hemacandrasUrinA nAmanA banAvaTI pratimAlekho kotarAvyA che. ame AvA pratimA lekho ajArImAM joyA hatA ane tyAMnA zrI saMghane sApha jaNAvyuM hatuM ke A lekho banAvaTI che." atyAre be pratimAlekho mArI samakSa che. eka lekha, vikhyAta tIrthonA itihAsakAra muni zrIjayantavijayajInA apragaTa sAhityamAM sacavAyelo A pramANe che : (1) "saM. 1220 jyeSTa zudi 5 ra.... zreyase zrIzAlakena zrIpArzvapratimA kAritA prabhuzrI hemacandrasUribhi: // " AmAM 'pratiSThAtA' zabda nathI, gAma ke sthaLanuM nAma paNa nathI, te muddA dhyAnArha che. A lekha, varSo pUrve, jayantavijayajIe tharAdanA mahAvIrasvAmI jinAlayamAM vidyamAna pArzvanAthanI ekalabimbAtmaka pratimA parathI utAryo che, tema - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 temanI noMdha bole che. A lekhanI nakala munizrI suyazacandravijayajI taraphathI prApta thaI che. (2) "saMvat 1223 varSe mAgha vadI 8 vIrAsutena depalAkena bhrAtRya.... mADukasya zreyase caturviMzatipaTTaH kAritaH pratiSThitazca zrIhemacandrasUribhiH // 1 AmAM paNa sthaLanAma nathI, te joI zakAya che. A lekho "hemacandrAcArya' sAthe joDAyelA hoya evaM mAnavAnuM mana eTalA mATe nathI vadhatuM ke AcArya pATaNa choDIne tharAdanI dizAmAM - khAsa karIne 1220 nA gALAmAM - gayA hoya tenAM koI pramANa maLatAM nathI. balke te samaya temanA jIvananAM mahAn kAryo mATeno zreSTha samaya hoIne temaNe pATaNa choDyuM hoya e banavAjoga nathI lAgatuM. bIjUM, amanA jevA AcArya pratiSThA karAve ne pratimA para gAmanu ke bhagavAnanuM nAma paNa na lakhAve, ane potAne mATe 'prabhu' evaM vizeSaNa lakhAve, potAno paricaya ApatuM gacchanAma ityAdi na lakhAve - A badhuM koI rIte gaLe UtaratuM nathI. tripuTI mahArAjanI vAta vadhu vajanadAra lAge che. vastutaH AcArye prerelAM ke temanA dvArA pratiSThita derAsarono tathA bimbono vinAza ja karavAmAM Avelo hoI temanA dvArA pratiSThita bimbo maLavAM bahu muzkela che. ATalI noMdha LakavAno Azaya eTaloja ke hemacandrasUrinA nAmollekha dharAvatI vastu maLI Ave to harakhAI jaIne teno sambandha kalikAlasarvajJa sAthe joDavAnI utAvaLa karavA jevU nathI. 1. I. 1997mAM prakAzita 'anusandhAna-8'mAM pR. 81 para Apela 'TraMka noMdha'mAM A pratimAlekha Apela che. tenI sAthenI noMdhamAM A pratimAne hemacandrAcArya dvArA pratiSThita gaNAvela che. te noMdhamAM "1223mAM hemacandrasUri eka ja hatA, bIjA nahi, te itihAsathI siddha che." - evaM paNa lakhela che. Aje lAge che ke e vidhAno adhakacarAM ja hatAM. yogya jANakArIno abhAva - e ja AnuM nidAna gaNAya. maladhArI hemacandrasUri hemacandrAcAryanA pUrvasamakAlIna hatA, ane siddharAjanA rAjyakALa daramyAna ja kALadharma pAmyA hatA, eTale 1223 mAM teo hoya te asambhavita che. anya hemacandrasUri te vakhate AcArya hatA ke kema te jANavA- koI sAdhana nathI. Ama chatAM, A pratimAlekha ka.sa. hemAcAryano nirdeza kare che te vAta mAnavAnuM mana thAya tema nathI. kAraNamAM tripuTI mahArAje noMdhyuM che tema AvA lekho banAvaTI paNa lakhAtA hatA; to A lekha paNa tevo hoya to ? astu. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 (3) 71 hemazrIH hemacandrAcAryanI bahena hemacandrAcAryanI mAtAe, temanI AcAryapadavInA prasaGge dIkSA lIdhI hatI, ane Azare 45 varSa dIkSA pALIne saM. 1211 mAM dehatyAga karyo hato, tevo itihAsa upalabdha che. paNa hemacandrAcAryane anya koI bhAI ke bahena hovA viSe koI ja noMdha maLatI nathI. parantu 'kharataragaccha paTTAvalI' mAM eka noMdha evI maLe che, je hemAcAryane eka bahena hovAnuM ane te dIkSita - sAdhvI hovAnuM nirdeze che. A noMdha, joke, AcArya pratyenI aruciprerita noMdha che. anya gacchonuM kaTTarapaNe satata khaNDana karavAmAM saikAothI rAcyA karatA kharataragacchanI tIkhI najaramAMthI hemAcArya bacI jAya e nitAnta azakya che. A rahI e noMdha : "tata: zaGkito manasi hemAcAryo na choTayati / tadA hemAcAryabhaginI hemazrImahattarA'sti / tayoktaM - choTayantu / tairuktaM - idaM likhitamasti 'yaH choTayiSyati tasya jinadattasUrINAmAjJA'sti' tena bibhemi / mahattarayoktaM - ko jinadatta: ? na ko'pi bhavadIyasamo gacchAdhipaH / ahaM choTayAmi / kumArapAlena dattam / tayA choTitamAtre tatkAlaM netradvayaM patitam / andhA jAtA / pustakaM bhANDAgAre muktaM / rAtrau vahnirlagnaH / sarvaM pustakaM prajvalitam / tat pustakamAkAzamArgeNa bauddhAnAM samIpe gatam" / (saM. 1690 sudhInI sattaramI sadInI kharataragaccha paTTAvalI / thoDA pheraphAra sAthe maho. kSamAkalyANanI kharataragaccha paTTAvalI / ). ( jaina paramparAno itihAsa - 2, pR. 352, i. 2001) sandarbha evo samajAya che ke A . jinezvarasUrie ke kharataragacchanA koI koI pothI ApI/mokalI haze . e khole tene hAni - ema kahyuM haze . AcAryanA sAmarthyanI parIkSA levAnI murAda haze. AcArya DaryA. to temanI bahene kholI. tara te andha thaI gaI. vadhumAM granthAgAra baLI gayo ane pelI pothI bauddho pAse cAlI gaI. A noMdhamAM moTI vicitratA e che ke jainAcArya thaIne jaina granthabhaNDArane khAka karI mUkavAmAM nimitta bane che; ane pelI pothI pAchI potAnA hastaka Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 levAne badale bauddho pAse mokalI devAmAM Ave che ! moM-mAthAM vagaranI A vAta vicArakanA gaLe zI rIte Utare ? have uparokta noMdha upara tripuTI mahArAje lakhelI noMdha joIe : "kharataragacchanI gadya paTTAvalIomAM A. jinadatta ane A. jinezvarabIjAne UMcA batAvavA mATe ane kalikAlasarvajJa hemacandrasUri temaja gUrjarezvara kumArapAlane nIcA batAvavA mATe AvI vAto joDI kADhavAmAM AvI che. parantu A. jinezvara bIjAno samaya vi.saM. 1278 thI 1331 che. jyAre hemacandrasUri ane gUrjarezvara kumArapAlano samaya 1199 thI 1229 che. sAdhvI hemazrInuM nAma paNa kalpita che. AthI nakkI che ke paTTAvalIkAroe ghaNI ghaTanAo gaccharAgathI UbhI karI che.' (jaina paramparAno itihAsa-2, pR. 352) 'hemakhADa' viSe Upara lakhela vAto ane A vAta - banne vacce kaTTaratA ane pakSa/matanA rAgane lIdhe keTaluM badhuM sAmya jaNAI Ave che ! (4) giranArayAtrA ane dazAramaNDapa ApaNe tyAM prAcIna prabandho dvArA eka vAta pracalita che ke hemacandrAcArya ane kumArapAla rAjA giranAra tIrthe gayA, tyAre teo banne jaNA pahADa Upara caDyA nahi. eTalA mATe ke be mahApuruSo eka sAthe Upara caDe to pahADa hAlamaDolama thAya, bhUkampa thAya; eTale be jaNA sAthe na caDI zake. prasiddha puruSanI mahattA ane mAhAtmya vadhAravA mATe kevI atiukti thatI hoya che teno A uttama namUno che. A prasaGga kharekhara A pramANe che : "rAjA kumArapAla, caturaGga sainya ane caturvidha saMgha sAthe, guru hemacandranI nizrAmAM tIrthayAtrAe nIkaLyA. thoDA ja vakhatamAM raivataparvatanI nIce girinagara (girinAra) pAse AvIne teNe paDAva nAkhyo. tyAM rAjAe bhuvananA alaGkaraNasarIkho 'dazAramaNDapa' dITho, temaja akhADAvALo ugrasenarAjAno mahela paNa joyo. te cakita thayo, ane gurune pUchyuM ke A badhuM zuM haze? javAbamAM AcArye jaNAvyu ke dvArAvatI-dvArikAmA samudravijaya Adi daza dazAro vasatA hatA. temAM dazamA dazAranuM nAma vasudeva hatuM, tenA putra te kRSNavAsudeva. vaLI, Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 73 samudravijayanA putra ariSTanemi hatA, ane temanA vivAha mATe, girinagaramAM A mahelanA svAmI ugrasenarAjAnI putrI rAjImatI pasaMda karavAmAM AvI hatI. te dazArono A maNDapa che, ane ugrasenanuM A bhavana che." rAjAe pUchyuM : "to A dekhAya che te maNDapa vagere tyAra vakhatanuM ja hajIye che ?" gurue kahyuH "nA, A te vakhatanuM nathI, paNa thoDA samaya pUrvenuM che. Arya nAgahastIsUrinA ziSya pAdaliptasUri thayA, temano ziSyatulya nAgArjuna nAme hato, teNe neminAtha pratyenA anurAgathI A badhu nemicarita sarajyu che, te A che." ___A sAMbhaLatAM rAjAne vizeSa ullAsa thayo ane te giranAra parvata para caDavA utsuka thatAM hemacandrAcArye tene kahyu : naravara ! visamA pajjA ao tumaM ciTTha caDau sesajaNo / lahahisi punnaM saMbo vva bhAvao iha Thio vi tumaM // rAjan ! pAja (pagathiyAM) viSama che eTale tame caDavAnuM na rAkho. badhAM bhale caDatAM. tame ahIMthI bhAvanA bhAvajo, puNya thaze.. AthI gurunI salAha anusAra rAjA na caDyA; guru to caDyA ja hatA. A AkhI vAta, hemAcAryanA samakAlIna zrIsomaprabhAcArye, AMkhe dIThA hevAlanI jema, 'kumArapAlapratibodha'mAM AlekhI che. AmAMthI phalita thatA keTalAka muddA purAtAttvika dRSTie ghaNA mahattvanA che. jemake (1) ugrasenanuM raheThANa girinagara (giranAra)mAM (nIce) hatuM. prasiddha kathAnusAra dvArikAthI jAna laIne kRSNa tathA nemikumAra ugrasenane tyAM AvelA. to teno artha ke jAna girinagara AvI hoya, ane dvArikA tenAthI, Aje che teTalI dUra nahi hoya. thoDA samaya agAU seTelAiTa-phoTo dvArA maLelI jANakArI vRttapatromAM vAMcavA maLelI, te mujaba vaMthalI ane tenI najIkano pradeza dvArakApradeza hato. A khalaM hoya to UparanI vAtano meLa maLe kharo. (2) Aje je bauddha guphAmaNDapo tarIke khyAta che, te ja sambhavataH kyAreka dazAmaNDapa tarIke prakhyAta haze evaM anumAna thAya che. athavA to te maNDapa vagere naSTa paNa thayA hoya. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 (3) kumArapAla ne guru sAthe caDe to giranAra DolI UThe tevI kathA mAtra kalpanAkathA ja hovAnuM nakkI thAya che. uparokta Akho prasaGga 'kumArapAlapratibodha' granthamA upalabdha che, ane tene AdhAre ja atre noMghela che. A grantha AcAryanA jIvana mATe sahuthI vadhu pramANika ane adhikRta sAdhana gaNAya che. hemacandrAcArya ane ka. mA. munazI ___ A saMsAramAM naiSThika brahmacarya jevI paNa eka cIja vidyamAna che. lAkho-karor3o sAdhakomAM koI ekAda-be vyaktine ja A cIja sAMpaDatI hoya che. nakhamAMya vikAra na saMbhave, ane sAva sahaja-AyAsavihIna nivikAra sthiti jenAmAM janmajAta hoya, tevI vyakti ja A cIja pAmavAne bhAgyazALI bane che. AmAM prAktana puNya ane saMskAra, kulanI khAnadAnI, yogya guru dvArA samucita ghaDatara, sahaja sattvazIlatA, potAnI ubharAtI UrjAne sadgurunA mArgadarzanapUrvaka UrdhvagAmI banAvavA mATenI jAgRti ane puruSArtha - A badhAM vAnAM maLe to koi vyaktimAM naiSThika brahmacarya pragaTe, ane e cIja e vyaktine vyakti miTAvI vibhUti tarIke prasthApI Ape. bANabhaTTe bhale lakhyuM hoya ke "kimasti kazcidasAviyati loke yasya nirvikAraM yauvanamatikrAntam ?" arthAt, jagatamAM vikAravihoNo jaNa hajI pedA nathI thayo. parantu hemAcArya jevI vibhUtine A niyama lAgu paDato nathI, ema emanA jIvanane samagratAthI jANyA pachI, andha bhakti vinA ane anaitihAsika banyA vinA jarUra kahI zakAya. alabatta, svacchanda vicAra ane abhiprAya dharAvanAra kalpanAsevI mANasa to game tene mATe game te lakhI zake - bolI zake. moTA bhAge to tevI kalpanAmAM te kalpanA karanAra Antarika cAritrya tathA valaNonuM pratibimba paDatuM hoya che.. __ vAta ApaNA prasiddha navalakathAkAra kanaiyAlAla munazInI karavI che. temaNe solaMkIyugane varNavatI navalakathAo lakhI, temAM kAka ane maMjarI nAme be pAtra kAlpanika nIpajAvyAM che. temAM kAka AgaLa muMjAla, udayana vagere tamAma rAjapuruSone jhAMkhA paDatA AlekhyA che; kAkane 'samudramiva durgharSa ane Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 kAlAgnimiva duHsaha' varNavyo che. to maMjarIne atyanta tejasvinI, pavitra ane bhalabhalAne AkarSe tevI chatAM sahunAM garva gALI nAkhanArI varNavI che. 75 sAmAnya rIte A kathAzreNimAM jainone UtArI pADavAnI eka paNa taka munazIe choDI nathI. parantu hemacandrAcAryane maMjarInA saundarya pratye AkarSAtA, vihvaLa banatA ane anucita prArthanA karatA kalpIne to temanI kalpanAzaktie svacchandatAnAM zikhara sara karyAM che. jainadveSa ane Atmarati A prasaGgamAM tenI parAkASThAe pahoMce che. sujJa vAcakane kAka- maMjarImAM munazI - dampatInI kAlpanika chabI avazya anubhavAya. Ano virodha paNa ghaNo thayelo thato rahyo che. munazI pIDha rAjapuruSa-mutsaddI hoI temaNe te virodhane gAMThyo nathI, e temanI dRDhatA kAbiledAda che. sAhityakAranI abhivyaktinI svatantratAno siddhAnta temane bacAve paNa che, baLa paNa pUruM pADe che. - vicitratA e che ke A virodhane 'sAmpradAyika mAnasane lAgelo dhakko' gaNAvavAmAM Avelo. ema paNa kahevAyuM ke 'hemacandrAcAryane mahAna siddha karavA hoya to emanA jIvanamAM eka maMjarI ANavI ja joIe. arthAt AcAryane cAritryanuM pagathiyuM cUkavA mATe tatpara batAvyA te paNa temanI mahAnatA siddha karavAne ja ! kevI vAhiyAta dalIla ! thoDA dahADA agAU ja DaoN. madhusUdana DhAMkI sAthe vAta cAlI tyAre temaNe kaheluM ke hemacandrAcAryanI pratibhAnuM khaNDana karavAmAM munazIe pUrA jainadveSanuM pradarzana kartuM che. e bhayaGkara jaina-dveSI hatA, zaGkA nathI. A sandarbhamAM A prakaraNanA prArambhe lakhela bAbata vicAravA yogya che. (6) hemAcAryanuM AkAzagamana prabandhomAM kyAreka thayelI atizayoktioe AcAryano mahimA vadhAryo che ke ocho karyo ? te eka savAla che. ha. makhadUma zAha vALA prasaGgamAM AcAryane uDatA dekhADavAmAM AvyA che. teno artha e ke AcArya pAse tevI zakti hovAnuM jaina prabandhomAM kyAMka varNavAyuM haze. tapAsa karatAM e vAta jaDe Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 che. "bhRgukacchamAM AmrabhaTe munisuvratajinAlayano uddhAra karyo, tenI pratiSThA mATe hemacandrAcArya tathA kumArapAla padhArelA. have pratiSThA pachI teo pAchA svasthAne jAya che. tyAra pachI AmrabhaTa jinAlayanI chata para sAyaM veLAe nRtya kare che, te joIne te samaye tyAMthI pasAra thatI jogaNIo tene vaLagI. te bebhAna thaI gayo. tene sAjo kema karavo ? A vRttAntanI khabara AcAryane paDatAM ja teo gaganamArge uDIne tyAM AvyA, ane upadrava, nivAraNa karyu." (prabandhacintAmaNi pR. 87-88, siMghI; tathA hIrasaubhAgya kAvya sarga 4, pR. 175) ___ A varNana pramANe 'svasthAne'no artha 'pATaNa' gayA evo thAya. to ja gaganamArge Avaq saMbhave. ____ ahIM prazna e thAya ke bhRgukacchathI pATaNa pahoMcatA ghaNA divasa lAge ja. AmrabhaTanA nRtya-Anandano prasaGga kharekhara to pratiSThA-dine ja sAMje banelo hovo joIe. temAM ja aucitya paNa che. jo te ja dahADe te ghaTanA banI hoya to AcArya gAmamAM ja hoya, to temaNe gaganamArge AvavAnuM rahe ? pachI 'svasthAne' no artha 'upAzraye' evo ja thAya. bIjUM, dhAro ke AcArya pATaNa pahoMcyA pachI A upadrava udbhavyo. paNa to tenA samAcAra bhRgukacchathI pATaNa pahoMcatA 3-4 divasa to lAge ne ? kadAca vadhu divaso paNa lAgyA hoya. to zuM teTalo vakhata te nizceSTa ja paDI rahyA haze ? bahu goTALo thAya che. gaLe Utare nahi. vaLI, AcAryamAM yaugika zaktio hoya te svIkAravA chatAM AkAzagamanavidyA hoya tevaM, ane AvA prayojana mATe teno upayoga kare tevU paNa, mAnavAmAM AvatuM nathI. ATalI zakti hoya te vyakti to svasthAne rahyA rahyA ja upadravanuM nivAraNa karI zake ! A goTALAnuM nirAkaraNa eka ja rIte sambhave : AcArya bhRgukacchamAM ja hoya; ane pratiSThAnA dine ja sAMje AmrabhaTa AnandAtirekamAM tRpta karI rahyA hoya, ane te veLA pasAra thatI jogaNIo dvArA tene upadrava thayo hoya. tenI khabara paDatAM ja AcArya tyAM gayA hoya, ane temaNe te upadrava, svasAmarthyabaLe nivAraNa karyu hoya. ATaluM anumAna karyA pachI 'prabhAvakacarita' jovAnuM banyuM, to temAM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 77 A dhAraNAne ja samarthana Ape tevU ja pratipAdana jovA maLyuM. te granthamAM AvatA 'hemacandrasUricarita' (pR. 207, 208, zloka 275-762)mAM A banAvavistRta varNana maLe che, temAM 739mA zlokamAM "Ayayau pAdacAreNa" "page cAlatAM teo AvyA" - A vAkya dvArA gaganayAtrAnI, pATaNa gayAnI badhI vAto kalpanAjanya atyukti hovAnuM puravAra thAya che, ane ukta anumAna lagabhaga yathArtha Thare che. ___ 'prabhAvakacarita' pramANe samagra ghaTanAkrama Ama che : - "AmbaDe - AmrabhaTe bhRgukacchamAM suvratajinanuM purANuM kASThamaya caitya sAva jarjarita thayeluM joyuM, ane teno jIrNoddhAra karavAnuM nakkI karyu. teNe prabhujIne svasthAne jemanA tema rAkhIne purANo prAsAda UtarAvI lIdho ane navA caityano pAyo khodAvyo. te daramyAna ja chaLa zodhIne jogaNIo AmbaDane vaLagI paDI. tene lIdhe tenA aMge aMge pIDA thavA lAgI, bhUkha-tarasa na rahI, ane zarIra kSINa thavA lAgyu. tethI mAtAnuM nAma padmAvatI hatuM. teNe padmAvatIdevInI ArAdhanA karatAM devIe svapnamAM kaDaM ke ahIM yogaNIonI mahApITha che. te Ane lAgI che. AmAMthI Ane mAtra hemacandrAcArya ja ugArI zake; bIjuM koI nahi. prabhAte guru pAse nivedana karyu. tatkSaNa guru potAnA yazazcandra nAmaka ziSyane laIne AmbaDa pAse AvyA. yazazcandra gaNitavidyAmAM niSNAta hatA. temaNe mantrInI ceSTA parathI gaNita kADhyu. ane tenI mAtAne gupta sUcanA ApI ke- eka uttama, capala ane vizvAsu mANasane amArI pAse Aje rAte mokalajo. nagaranA dvArapAlone rAtre dvAra kholI ApavAnI sUcanA apAvI. rAtre AcArya, yazazcandra ane pelo mANasa, gopura-daravAjethI bahAra AvyA, ne saindhavI devInA mandire gayA. mArgamAM mandiranA dvAra sudhImAM vividha caritara - prANIonA rUpamA - pedA thayAM, to te darekane rAMdhela sugandhI bali-bAkaLAM ApI, tuSTa karI dUra karAvyAM. pachI devI pAse jaIne yazazcandra gaNie kahyu : "hemacandrAcArya guru page cAlIne tArA AMgaNe AvyA che. jAlandharapITha vagere pITho dvArA paNa te mAnya - pUjita che. temanuM svAgata - pUjana karavAnuM tArA mATe ucita che, tArA hitamAM paNa che." A sAMbhaLatAM ja devI pragaTa thaIne hAtha joDatI AcArya samakSa AvIne Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 UbhI rahI. tene jotAM ja AcArye sUcavyu ke 'tArA parivAre kabaje lIdhelA AmbaDane to jogaNIoe vaheMcI lIdho hoi kAI thaI nahi zake.' tyAre yazazcandra gaNIe devIne samajAvI ke 'to have tuM tArA sthAnake besI jo ! hajI AcAryadevane mAna Apa ane A kArya kara; to temanuM mAna rahe ne tAruM sthAna rahe.' A sAMbhaLatAM ja bhayabhIta devIe jogaNIone Adeza ko ne AmbaDane choDAvI dedho. AmbaDa svastha thayo. bIjI savAre AcAryanI sUcanAthI AmbaDe saindhavImAtAne sAhasrika (hajAra rupiyAno) bhoga dharAvyo. te pachI teNe caityano jIrNoddhAra karAvyo." pra.ca. nuM A varNana vadhu vAstavika che, ane pra.ciM. gata varNana atyuktisabhara che, te A badhuM vAMcyA pachI spaSTa thAya che. sArAMza ke AcArya AkAzagamana-zakti dharAvatA hatA, e prakAranI vArtAo temanuM mAhAtmya vadhAravA mATe upajAvavAmAM AvelI kathAmAtra che, je kathAo khuda AcArya paNa maMjUra na rAkhe. to, hemacandrAcArya viSe temanA samayathI laIne Aja sudhImAM phelAtI rahelI keTalIka mahattvanI gerasamajaNo ke anucita vAto A lekhamAM noMdhI, tenI tathyatA paratve paNa UhApoha ko. eka vAta spaSTa che ke tejasvIno ja tejodveSa thato hoya che. dveSa karIne paNa temaNe AcAryanI tejasvitAno ADakataro svIkAra ja ko che ema kahI zakAya. AcAryanA tejane namana !