Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ HMMM....mmmmmmmmmHMramme ++ ++. ... .. hamAre jyotirdhara AcArya -devendramuni, zAstrI AcAryazrI tulasIdAsajI mahArAja ___ isa virATa vizva meM hajAroM prANI pratidina janma lete haiM aura pratidina marate haiM, kintu unheM koI bhI yAda nahIM krtaa| jinakA jIvana Atmahita ke sAtha jagatahita ke lie samarpita hotA hai, AtmavikAsa ke sAtha jana-jIvana ke lie kriyAzIla hotA hai, vaha jIvana vizva meM sArthaka jIvana ginA jAtA hai| jindagI kA artha hai vizva kI andhakArAcchanna kAla-rAtri meM sukha, sadbhAva aura sneha kA Aloka phailaanaa| santa apane lie hI nahIM vizva ke lie jItA hai| bhagavAna pArzvanAtha ke caritrakAra ne bhagavAna pArzva kI parama kAruNika bhAvanA kA citraNa karate hue likhA hai-ye sAdhujana svabhAva se hI parahita karane meM sadA tatpara rahate haiN| candana kI taraha apanA zarIra chilAkara sugandha phailAte haiM, agarabattI kI taraha jalakara vAtAvaraNa ko madhura saurabha se mahakAte haiM, momabattI kI taraha apanI deha ko naSTa kara andhakAra se antima kSaNa taka saMgharSa karate rahate haiM, apane parizrama kI bUMdoM se miTTI ko sIMcakara kalpavRkSa utpanna karate haiN| ve jIte-jAgate kalpavRkSa haiN| jinadAsagaNI mahattara ne zramaNa-jIvana kI mahimA utkIrtana karate hue likhA haisantajana vividha jAti aura kuloM meM utpanna hue, pRthvI ke calate-phirate kalpavRkSa haiN| vaha kalpavRkSa bhautika kAmanAe~ pUrNa karatA hai to yaha kalpavRkSa AdhyAtmika vaibhava kI vRddhi karatA hai / zrImad bhAgavata' meM karmayogI zrIkRSNa kahate haiM-- santajana hI sabase bar3e devatA haiN| ve hI samasta jagat ke bandhu haiM, ve jagat ke AtmA haiM, aura satya-tathya to yahI hai mere meM (bhagavAna meM) aura santa meM koI antara nahIM hai| guru arjunadeva ne likhA hai-santa dharma kI jItI-jAgatI mUrti haiM, tapa aura teja ke prajvalita piNDa haiM aura karuNA ke antaHsrota haiN| santa-jIvana ke paramAnanda kA mUla srota hai samatA / jaba taka mana meM rAga-dveSa ke vikalpa aura saMkalpa ubuddha hote rahate haiM, kaSAya kI lahareM taMragita hotI rahatI haiM, mana azAnti kI Aga meM jhulasatA rahatA hai| santa samatA ke zItala jala se kaSAyoM kI Aga ko zAnta karatA hai| baha krodha nahIM karatA, kintu sadA prasanna rahatA hai| vaha candra ke samAna saumya,' aura virATa sAgara ke samAna gahana-gambhIra hotA hai| yadi usa para virodhI asajjana teja kulhAr3I kA prahAra karatA hai yA bhakta sajjana zItala candana kA lepa karatA hai to vaha donoM sthitiyoM meM sama rahatA hai cAhe basaule kI mAra ho yA candana kA upahAra ho, madhura miSThAnna kI manuhAra ho yA ghRNA-tiraskAra kI dutkAra ho usake antamAnasa para koI asara nahIM hotA / vaha dvandvAtIta aura vikalpAtIta hokara sAdhanA ke mahA-patha para bar3hatA rahatA hai| mahAmahima AcAryapravara zrI tulasIdAsajI mahArAja isIprakAra ke santarala the| ApazrI kA janma mevAr3a ke jUniyA grAma meM huA thaa| Apake pUjya pitAzrI kA nAma phakIracandajI thA aura mAtA kA nAma phUlAbAI thA / Apake pUjya pitAzrI agravAla samAja ke pramukha netA the| ApakA janma saM0 1743 Azvina zuklA aSTamI somavAra ko huA thaa| 'honahAra viravAna ke hota cIkane pAta' ukti ke anusAra Apake jIvana meM aneka vizeSatAe~ thiiN| ApakI buddhi bahuta hI tIkSNa thii| kintu sAtha hI pUrvabhavoM ke saMskAroM ke kAraNa Apake mana meM saMsAra ke bhautika padArthoM ke prati AkarSaNa nahIM thaa| Apake antarmAnasa kI virakta vRtti ko nihArakara mAtA aura pitA ke mana meM yaha vicAra utpanna hue ki kahIM yaha sAdhu na bana jAya / ataH pAnI Ane ke pUrva hI pAla bA~dhanI cAhie-isalie pandraha varSa kI kizorAvasthA meM hI inakA pANigrahaNa eka rUpavatI kanyA ke sAtha kara diyA gyaa| .s
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 108 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa ++++++++ ++++++++++++++++++ ++++++++++++++++00000000000000000000000++++++++++++++++++ kintu jinakA upAdAna zuddha hotA hai, unheM nimitta mila hI jAtA hai aura anukUla nimitta milate hI vaha dabI huI jyoti prajvalita ho jAtI hai| tulasIdAsajI kA pANigrahaNa hone para bhI unakA mana saMsAra ke bhautika padArthoM meM nahIM lagA thaa| AcAryasamrAT amarasiMhajI mahArAja vicaraNa karate hue jUniyA grAma meM pdhaare| AcAryapravara ke pravacana ko zravaNakara unake antarmAnasa meM vairAgya bhAvanA ubuddha huI / vikrama saMvat 1763 kI pauSa badI gyArasa ko bIsa varSa kI bharI javAnI meM unhoMne saMyama sAdhanA ke kaThora kaMTakAkIrNa mahAmArga ko apnaayaa| mAtA-pitA, patnI aura parijanoM ke ati Agraha karane para bhI ve vicalita nahIM hue aura saMyama ko grahaNa kara eka Adarza upasthita kiyaa| saMyama grahaNa karane ke pazcAt ApazrI ne AcAryazrI ke netRtva meM Agama va darzana sAhitya kA gaharA adhyayana kiyA / anta meM ApazrI ko yogyatama samajhakara AcAryazrI amarasiMhajI mahArAja ne Apako apanA uttarAdhikArI niyukta kiyaa| ApazrI ne rAjasthAna ke vividha aMcaloM meM vicaraNa kara sthAnakavAsI dharma kI atyadhika prabhAvanA kii| saikar3oM vyaktiyoM ko jo mithyAtva ke gahana andhakAra meM bhaTaka rahe the unheM samyaktva kI jyoti ke darzana kraaye| hajAroM vyaktiyoM ko zrAvakadharma pradAna kiyA aura anekoM ko zramaNadharma meM dIkSita kiyaa| anta meM jodhapura meM vRddhAvasthA ke kAraNa kucha dinoM taka sthAnApanna virAje aura paiMtAlIsa dina kA santhArA kara vi0 saM01830 ke bhAdrapada zuklA saptamI ko Apa svargastha hue| ApazrI bahuta hI prabhAvazAlI aura tejasvI AcArya the| AcAryasamrAT zrI amarasiMhajI mahArAja ke ziSyoM meM Apa agragaNya the| AcAryapravara jIvana ke antima kSaNoM taka jAgrata rahe, jAgrata mRtyu viziSTa sAdhakoM ko hI upalabdha hotI hai jo unake tejasvI jIvana kI pratIka hai| unakA jIvana yuga-yuga taka vizva ko preraNA pradAna karatA rhegaa| AcAryapravara zrI sujAnamalajI mahArAja mahAkavi ravIndranAtha Taigora ne eka rUpaka prastuta kiyA hai ki eka bAra jalatI huI lakar3I ko nihAra kara harI lakar3I kI A~khoM meM A~sU A gye| usake antarmana kI vyathA isa rUpa meM vyakta huI-isameM kitanA teja bharA par3A hai / andhakAra becArA lajjA se eka ora khisaka gayA hai, cAroM ora jyoti hI jyoti jagamagA rahI hai| paramAtmA ! aisA teja mujhe kaba prApta hogaa| jalate hue aMgAre ne uttara diyA-bahana, ceSTAvihIna isa vyartha vAsanA se pIr3ita hone meM kyA lAbha hai ? hameM jo kucha bhI prApta huA hai vaha tapa karake prApta huA hai / kyA vaha tumhAre lie yoM hI Tapaka par3egA ? pratyeka AtmA meM divya jyoti chipI huI hai| use pragaTa karane ke lie akhaNDa sAdhanA karanI hotI hai| kavIndra-ravIndra kI bhASA meM aMgAre ne vahI uttara diyA hai ki binA tape koI jyoti nahIM banatA aura binA khape koI motI nahIM bntaa| jyoti banane ke lie svayaM ko tapAnA hotA hai, khapAnA hotA hai, vizva ke jitane bhI mahApuruSa hue unhoMne apane jIvana ko sAdhanA kI bhaTTI meM tapAkara nikhArA hai| AcAryapravara zrI sujAnamala jI mahArAja kA jIvana aisA hI jIvana thA / unhoMne utkRSTa sAdhanA kara evaM tapa kI ArAdhanA kara jIvana ko mAMjA thA aura svarNa ke samAna use nikhArA thaa| sujAnamalajI mahArAja AcAryasamrATa zrI amarasiMhajI mahArAja ke tRtIya paddhara the| Apa tulasIdAsa jI mahArAja ke ziSya the| ApakA janma rAjasthAna ke saravADa grAma meM vikrama saMvat 1804 bhAdrapada kRSNA cautha ko huA thaa| ApazrI ke pUjya pitAzrI kA nAma vijayacanda jI bhaNDArI aura mAtA kA nAma yAjU bAI thA / Apake pUjya pitAzrI aura mAtezvarI donoM hI sAtvika prakRti ke dhanI the| donoM meM dharma ke prati gaharI niSThA thii| saMsAra meM raha karake bhI jala-kamalavat ve nirlipta the| yahI kAraNa hai ki mAtA-pitA ke susaMskAra putra para bhI gire aura usake jIvana meM bhI tyAga-vairAgya ke phUla mahakane lge| AcAryapravara tulasIdAsajI mahArAja vividha sthAnoM para dharma kI jyoti
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ........................ hamAre jyotirdhara AcAryaH AcAryapravara zrI sujAnamalajI mahArAja 106 jAgRta karate hue jaba saravAr3a padhAre taba AcAryazrI ke tyAga - vairAgya se chalachalAte hue pravacanoM ko sunakara apanI mAtezvarI yAjUbAI tathA bhaginI ke sAtha AcArya pravara ke sAnnidhya meM vi0 saM0 1818 kI caitta zuklA gyArasa somavAra ko Apane ArhatI dIkSA grahaNa kii| AcAryazrI ke sAnnidhya meM rahakara Agama kA gaharAI se adhyayana kiyaa| ApakI pravacana - kalA bahuta hI cittAkarSaka thI, jo zrotAoM ke dila aura dimAga ko AkarSita kara letI thii| Apane mevAr3a, mAravAr3a, aura madhyapradeza meM paribhramaNa kara hajAroM bhavya prANiyoM ko pratibodha pradAna kiyA / AcArya pravara tulasIdAsa jI mahArAja ne Apako suyogya ziSya samajhakara AcArya pada pradAna kiyaa| Apane apane AcArya kAla meM dharma kI jyoti jAgRta kI / anekoM vyaktiyoM ne zrAmaNya pravrajyA grahaNa kara ApakA ziSyatva svIkAra kiyaa| Apa jahA~ bhI padhAre vahA~ apane yazaH saurabha se jana-jana ke mana ko mugdha kiyA / vihAra karate hue AcAryazrI kizanagar3ha pdhaare| AcAryazrI ke pravacanoM meM janatA umar3a pdd'ii| kise jJAta thA ki AcAryazrI laghuvaya meM hI saMsAra se bidA ho jaayeNge| zarIra meM vyAdhi utpanna hone para isake upacAra kA prayAsa kiyA gyaa| zraddhAlugaNa sevA meM prastuta thA / upacAra karane ke bAvajUda bhI vyAdhi zaitAna kI AMta kI taraha bar3ha rahI thI / zarIra eka thA, vyAdhiyA~ aneka thiiN| rogoM ne aise mahApuruSa para AkramaNa kiyA thA jisakI vedanA kevala unhIM ko hI nahIM apitu anaginata zraddhAluoM ko vaha abhibhUta kara rahI thI / rogI vIra senAnI kI bhA~ti rogoM se jUjha rahA thA, kintu usake zraddhAlu usa yuddha meM usakA sAtha nahIM de pA rahe the| ve AcArya ke prati moha se grasita the / anta meM AcAryazrI ne dekhA merA zarIra aba rogoM kA ghara bana cukA hai, mujhe sAvadhAnI se hI isa zarIra kA tyAga karanA caahie| yadi zarIra ne mujhe chor3A, isameM bahAdurI nahIM hai / unhoMne prasannatA se caturvidha saMgha kI sAkSI se anazana vrata grahaNa kiyA aura vi0 saM0 1849 kI jyeSTha kRSNA aSTamI maMgalavAra ko ve svargastha hue / yuvA AcArya ke svargavAsa se samAja ne bhArI AghAta kA anubhava kiyA / kintu krUra kAla ke sAmane kisakA jora calA hai ? AcAryazrI kA bhautika deha naSTa ho gayA kintu ve yazaH za zarIra se Aja bhI jIvita haiM aura bhaviSya meM bhI sadA jIvita raheMge / AcArya zrI jItamalajI mahArAja : vyaktitva darzana samaya-samaya para vizva ke kSitija para aise viziSTa vyaktiyoM kA udaya hotA hai jo apane alaukika vyaktitva aura kRtitva se jana-jana kA patha-pradarzana karate haiN| bhUle bhaTake jIvana rAhiyoM ko mArga darzana dete haiM / unhIM viziSTa vyaktiyoM kI zrRMkhalA meM AcArya pravara zrI jItamalajI mahArAja kA bhI nAma AtA hai| ve eka manISI aura manasvI santa the / unhoMne jaina sAhitya aura kalA ke kSetra meM eka advitIya kIrtimAna sthApita kiyaa| jo Aja bhI cintakoM ke lie preraNAdAyI hai| ApazrI kA janma hADotI rAjya ke antargata rAmapurA meM huA thA / ApazrI ke pitA kA nAma sujAnamala jI aura mAtA kA nAma subhadrA devI thaa| ApakA janma kArtika zuklA paMcamI vi0 saM0 1826 meM huA thaa| mAtA-pitA ke saMskArI jIvana kA asara Apake jIvana para par3A thA / vikrama saMvat 1833 meM AcArya pravara sujAnamala jI mahArAja kA rAmapurA meM padArpaNa huaa| unake pAvana pravacanoM ko sunakara subhadrAdevI ko aura kumAra jItamala ke antarmAnasa meM vairAgya bhAvanA ubuddha huI / putra ne apane hRdaya kI bAta mA~ ko khii| mA~ mere pitAjI kA nAma aura AcAryazrI kA nAma eka hI hai| AcArya zrI kA upadeza to aisA hai mAno amRta rasa ho / usa amRta rasa kA pAna cAhe kitanA bhI kiyA jAya, tRpti nahIM hotii| para eka adbhuta Ananda kI upalabdhi hotI hai| AcArya pravara ke upadeza ko sunane ke pazcAt mere mana meM ye vicAra pratipala pratikSaNa samutpanna ho rahe haiM ki mAnava kA jIvana kitanA amUlya hai jisako prApta karane ke lie devatA bhI chaTapaTAte
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. zrI puSkaramuni abhinandana pantha : aSTama khaNDa haiM / kyA hama use yoM hI barabAda kara deM? yaha to nizcita hai ki eka dina jo vyakti janmA hai use avazya hI maranA hai, jo phUla khilatA hai vaha avazya hI murajhAtA hai| jo sUrya udaya hotA hai vaha avazya hI asta hotA hai| kintu hama kaba mareMge yaha nizcita nahIM hai| ataH kSaNa mAtra kA bhI pramAda na kara sAdhanA karanI caahie| bola mA~, kyA merA kathana satya hai na? hA~ beTA, AcAryazrI ke upadeza meM patA nahIM kyA jAdU hai| terI taraha mere mana meM bhI ye vicAra paidA hote haiM / maiM kyoM saMsAra meM phaMsa gayIM ? aba to ghara-gRhasthI kA sArA bhAra mere para hai / maiM use kaise chor3a sakatI huuN| tU to baccA hai / abhI terI umra hI kyA hai ? abhI to tU khUba khela-kUda aura mauja majA kr| 'mA~, tumheM aba anubhava huA hai ki saMsAra asAra hai| yadi pahale na phaMsatI to acchA thaa| phira mAM tuma mujhe kyoM phaMsAnA cAhatI ho? lagatA hai tumhArA moha kA paradA abhI taka TUTA nhiiN| AcAryazrI ne Aja hI batAyA thA na ki atimuktakumAra chaha varSa kI umra meM sAdhu bane the| vacasvAmI bhI bahuta laghuvaya meM sAdhu bana gaye the to phira maiM sAdhu kyoM nahIM bana sakatA? AtmA to na bAlaka hai, na vRddha hai, na yuvA hai| usameM ananta zakti hai| yadi usa zakti kA vikAsa kare to vaha nara se nArAyaNa bana sakatA hai| mAnava se mahAmAnava bana sakatA hai, aura insAna se bhagavAna bana sakatA hai| phira mA~ hama sAdhu banakara apanI AtmA kA vikAsa kyoM nahIM kara sakate ? ataH mA~, tuma mujhe anumati pradAna karo to maiM sAdhu bananA cAhatA huuN| mAtA ne apane lAr3ale kA sira cUmate hue kahA-beTA, abhI to tU bahuta hI choTA hai| to sAdhu banakara kaise calegA? sAdhu bananA koI haMsI-majAka kA khela nahIM hai / moma ke dA~toM se lohe ke cane cabAne jaisA kaThina kArya hai / talavAra kI dhAra para calanA sarala hai, kintu sAdhanA ke kaThora kaMTakAkIrNa patha para calanA bar3A hI kaThina hai / sAdhu banane ke pazcAt kezoM kA luMcana karanA par3atA hai / bhUkha aura pyAsa sahana karanI par3atI hai / ataH jitanA kahanA sarala hai utanA hI kaThina hai sAdhanA kA mArga / 'mA~ tuma to vIrAMganA ho| tuma mujhe samaya-samaya para vIratA kI preraNA detI rhii| tumane mujhe itihAsa kI ve ghaTanAe~ sunAyI haiM ki vIra bAlaka kyA nahIM kara sakatA? vaha AkAza ke tAre tor3a sakatA hai| maiM tumhArA putra haiM, dIkSA lekara apane jIvana ko hI nahIM kintu jaina dharma ko bhI camakAU~gA / tumhAre dUdha kI kIrti bddh'aauuNgaa|' ___ acchA beTA ! mujhe vizvAsa hai ki terI buddhi bahuta hI tIkSNa hai / tere meM pratibhA hai / tU avazya hI jaina dharma kI prabhAvanA kregaa| yadi tU dIkSA legA to maiM bhI tere sAtha hI dIkSA luuNgii| maiM phira saMsAra meM nahIM rhuuNgii| kintu beTA, pahale tere pitA kI anumati lenA Avazyaka hai| binA unakI anumati ke hama donoM sAdhu nahIM bana skte| bAlaka jItamala pitA ke pAsa pahu~cA aura usane apane hRdaya kI bAta pitA ke samakSa prastuta kii| pitA ne muskarAte hue kahA-'vatsa, tujhe patA nahIM hai ki sAdhu kI caryA kitanI kaThora hotI hai| terA zarIra makkhana kI taraha mulAyama hai| tU una kaSToM ko kadApi sahana nahIM kara sktaa| tathApi maiM zrAvaka hone ke nAte sAdhu banane ke lie inkAra nahIM krtaa| kintu bAraha mahIne taka maiM tumhAre vairAgya kI parIkSA lUMgA aura yadi una kasauTiyoM para tuma khare utara gaye to tumheM saharSa anumati de duuNgaa|' zreSThi sujAnamalajI ne vividha dRSTiyoM se putra kI parIkSA lii| jaba unheM yaha vizvAsa ho gayA ki merA putra vaya kI dRSTi se bhale hI choTA hai, kintu isameM tIkSNa pratibhA hai| yaha zramaNa banakara jainadharma kI jyoti ko jAgRta kregaa| isakI hastarekhAe~ yaha batA rahI haiM ki yaha kabhI bhI gRhasthAzrama meM nahIM raha sktaa| yaha eka jyotirdhara AcArya banegA / maiM svayaM dIkSita nahIM ho sakatA to ise kyoM rokuuN| unhoMne putra va patnI ko saharSa dIkSA kI anumati pradAna kii| garbha ke savA nau mAsa milane se bAlaka kI umra nau varSa kI ho gayI thii| ataH AcArya pravara sujAnamalajI mahArAja ne yogya samajhakara 1834 meM mAM ke sAtha bAlaka jItamala ko dIkSA pradAna kI aura unakA nAma jItamuni rakha diyA gyaa| bAlaka jIta muni ne gambhIra adhyayana prArambha kiyaa| saMskRta, urdU, phArasI Adi bhASAoM kA adhyayana kiyaa| Agama, darzana, nyAya, vyAkaraNa, jyotiSa, maMtra-tantra aura Ayurveda zAstra kA bhI gaharAI se adhyayana kiyaa| unakI lipi bahuta hI sundara thii| ve donoM hAthoM aura donoM pairoM se eka sAtha likha sakate the| prAcIna prazastiyoM ke AdhAra se yaha jJAta hotA hai ki unhoMne teraha hajAra granthoM kI pratilipiyA~ kI thiiN| sthAnakavAsI paramparAmAnya battIsa AgamoM
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre jyotirdhara AcAryazrI : AcArya jItamalajI mahArAja : vyaktitva darzana 111 / 00 ko unhoMne battIsa bAra likhA thaa| Apake dvArA likhita eka Agama battIsI jodhapura ke amara jaina jJAna bhaNDAra meM upalabdha hai aura kucha Agama udayapura tAraka guru jaina granthAlaya, zAstrI sarkala, ke saMgrahAlaya meM haiN| Apake dvArA likhita nau Agama battIsI Apake sampradAya kI sAdhviyA~ campAjI jo ajamera meM lAkhana koThaDI meM avasthita (campAjI kA sthAnaka) sthAnaka meM sthAnApanna thIM, unake pAsa rakhI gayI thiiN| para paritApa hai ki sthAnakavAsI samAja kI sAhitya ke prati upekSA hone ke kAraNa ve nau battIsiyA~ aura hajAroM grantha kahA~ cale gaye Aja usakA kucha bhI patA nahIM hai| jaina zramaNa hone ke nAte se vaha sArA sAhitya jo Apane likhA thA vaha gRhasthoM ke nezrAya meM kara dene se aura unakI, sAhitya ke prati ruci na hone se naSTa ho gayA hai / unhoMne urdU-phArasI meM bhI grantha likhe the, usameM se eka grantha abhI vidyamAna hai| eka phArasI ke bhASA-vizeSajJa ko hamane vaha grantha batAyA thaa| usane kahA yaha bar3A hI adbhuta grantha hai isa grantha meM mahArAjazrI ne apane anubhUta adbhuta prayoga likhe haiN| isa grantha ko dekhane se aisA jJAta hotA hai ki mahArAjazrI kA jJAna bahuta hI gaharA thaa| eka jaina zramaNa vividha viSayoM meM kitanI talasparzI jAnakArI rakha sakatA hai isase spaSTa hotA hai| yaha grantha jJAna kA adbhuta bhaNDAra hai| Apa kuzala kavi bhI the| Apane aneka grantha kavitA meM bhI banAye haiN| candrakalArAsa yaha ApakI eka mahatvapUrNa racanA hai jo ApazrI ke hAtha se likhA huA hai| usake aThAraha panne haiN| pratyeka panne meM satraha paMktiyA~ haiM aura sUkSmAkSara haiN| grantha meM lekhaka ne apanA nAma nahIM diyA hai aura nAma na dene kA kAraNa batAte hue usane likhA hai-- "ha~ matimanda bAlakavata kodho, hakama sAmiyAM bodho re|| lopI je maryAda prasiddho, micchAmi dukkaDaM lIdho re|| arthAt, AcAryazrI amarasiMhajI mahArAja kI paramparA meM usa samaya aisA niyama banAyA gayA thA ki kavitA Adi na likhI jAya, kyoMki kavi ko kabhI-kabhI atizayoktipUrNa varNana bhI karanA par3atA hai aura usa varNana se satya mahAbrata meM doSa lagane kI saMbhAvanA hai / ataH kavi ne kavitA likha karake bhI apanA nAma nahIM diyaa| sambhava hai jItamala jI mahArAja se pUrva bhI AcArya pravaroM ne tathA anya munigaNoM ne kavitAe~ Adi likhI hoM para nAma na dene se yaha patA nahIM calatA ki ye kavitAe~ kina kI banAI huI haiM / ApakA dvitIya grantha zaMkhanRpa kI caupAI hai| yaha cAra khaNDoM meM vibhakta hai| isameM chattIsa DhAleM haiM aura bAIsa panne haiM / grantha ke anta meM prazasti meM kavi ne likhA hai sammata aThAre copane, jeTha vada bArasa dina meM re / nagara bAlotaro bhArI, riSa jIta bhaNe sukhakArI re // ApakI tRtIya racanA kauNika saMgrAma prabandha hai| isa prabandha meM sattAvIsa DhAle haiM aura dasa panne haiM aura pratyeka panne meM caudaha paMktiyA~ haiM aura sUkSmAkSara haiM / usake anta meM prazasti meM likhA hai-- ema suNI ne cetajAe, lobha thakI mana vAla / ____ seMThA raha jo santoSa meM e, bhayo jIta rasAla / eka bAra AcAryazrI jItamalajI mahArAja jodhapura rAjya ke roiTa grAma meM virAja rahe the| usa samaya sAmpradAyika vAtAvaraNa thA aura usa yuga meM eka dUsare kI AlocanA-pratyAlocanA kI jAtI thii| usa samaya ke grantha isa bAta kI sAkSI haiM-rAtri kA samaya thA / teraha pantha ke caturtha AcArya jItamala jI bhI vahA~ Aye hue the aura ApazrI bhI vahA~ para virAja rahe the| Apane usa samaya unake dayAdAna ke virodha meM eka laghu-kAvya kA sRjana kiyA jisakI kucha paMktiyA~ isa prakAra haiM chAMDa re jIva pata pAta pAkhaNDanI, samakIta rahata nahIM mUla bAkI / deva guru dharma utthApiyo pApiyAM, nAgaDA dIdhI che khoya nAkI / sAdhu mukha sAMbhalI vANI siddhAnta rI sAvaNa meM javAso jema sUkhe / nAma carcA ro liyA thakA nAgaDA, siyAliyA jema dina rAta ruke| ApakI pAMcavIM racanA pUjya guNamAlA prApta hotI hai| AcAryazrI tulasIdAsajI mahArAja ke guNoM kA utkIrtana karate hue anta meM likhA hai ka LING
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa samata aThAra varSa guNacAse, mahAvada AThama bhArI jii| zahara jodhANe joDI jugata su, the suNa jo sahu nara nArI jI // AcAryazrI sujAnamala jI mahArAja ke guNoM para prakAza DAlate hue bhI anta meM unhoMne likhA hai mhArA gurAM rA guNa kahUM kisyA, mhArA dila meM to mhArA guru jI basyA / joDI jugati su DhAla harasora grAmI, maneM vallabha lAge sujANa jI svAmI // saMmata aThAre varSa pacAse, pUja jItamala to ima bhASe / vada phAguNa zukra titha chaTTha pAmI // maneM vallabha lAge........ AcAryazrI jItamala jI mahArAja ke dvArA likhita racanAe~ mujhe jitanI bhI upalabdha ho sakI haiM ve sArI racanAe~ maiMne 'aNavindhyA-motI' ke nAma se saMgraha kI haiM jo abhI taka aprakAzita haiN| isake atirikta bhI ApakI aneka racanAe~ thIM aura unakI saMkhyA pacAsa-sATha granthoM kI thii| aisA mujhe eka prAcIna patra meM ullekha milA hai| kintu ve sArI racanAe~ Aja milatI nahIM haiN| ApazrI kuzala citrakAra bhI the| Apane saMgrahaNI aDhAI-dvIpa kA nakzA, trasanADI kA nakzA, kezI-gautama kI carcA, paradezI rAjA ke svarga kA manohArI dRzya, dvArikA dRzya, bhagavAna ariSTanemI kI barAta, svarga aura naraka Adi vividha viSayoM para lagabhaga do hajAra citra Apane banAye haiN| sUrya pallI ApakI bahuta hI utkRSTa kalAkRti hai jise dekhakara bhArata ke prathama rASTrapati rAjendra prasAda aura pradhAnamaMtrI javAharalAla neharU mugdha ho gaye the / Apane sUI kI noMka se kATakara kaTiMga kI hai, vaha kaTiMga atyanta cittAkarSaka hai| sAtha hI Apane kaTiMgoM meM zloka Adi bhI likhe haiM / ApakA eka kaTiMga to bar3A hI adbhuta aura anUThA hai| usameM Apane isa prakAra apanI utkRSTa pratibhA kA paricaya diyA hai ki eka pannA hone para bhI Age aura pIche pRthak-pRthak zloka par3he jAte haiN| bhArata ke mUrdhanya manISI ise vizva kA eka mahAna Azcarya mAnate haiN| eka bAra ApazrI apane ziSyoM ke sAtha saMvata 1871 meM jodhapura virAja rahe the| usa samaya Apake pravacanoM kI atyadhika dhUma thii| jaina-ajaina sabhI Apake pravacanoM meM upasthita hote the aura pravacanoM ko sunakara mantramugdha ho jAte the| kucha IrSyAlu vipakSiyoM ko AcAryazrI kA bar3hatA huA teja sahana nahIM huA' unhoMne AcAryazrI se kahA-Apa kahate haiM ki pAnI kI eka bUMda meM asaMkhya jIva hote haiM, kRpayA hameM pratyakSa btaayeN| AcAryazrI ne vividha yuktiyA~ dekara unheM samajhAne kA prayAsa kiyA, kintu ve kahA~ samajhane vAle the ? unake antarmAnasa meM to IrSyAgni jala rahI thii| ve AcArya zrI kA apamAna karane hetu tatpara the| unhoMne usa samaya jodhapura ke nareza mAnasiMha ke pAsa jAkara nivedana kiyA ki hujUra, Apake rAjya meM jaina-sAdhu mithyA pracAra karate haiM / ve kahate haiM ki jala kI eka bUMda meM asaMkhya jIva haiM / Apa jarA unheM pUche to sahI ki kucha jIva nikAlakara hameM btaaveN| isaprakAra mithyA pracAra kara jana-mAnasa ko gumarAha karanA kitanA anucita hai / ApazrI ko cAhie ki usa para pratibandha lagAyA jAya / rAjA mAnasiMha eka pratibhA sampanna rAjA the| ve kavi the, vicAraka the| unhoMne mahArAjazrI ke pAsa sandeza bhijvaayaa| mahArAjazrI ne uttara meM kahA--jinheM jijJAsA hai ve svayaM Akara jijJAsAoM kA samAdhAna kara sakate haiN| jijJAsu rAjA AcAryazrI kI sevA meM upasthita huaa| usane aupacArika vArtAlApa ke pazcAt AcAryazrI se pUchA-- ___ AcArya-pravara, jaina AgamoM meM hajAroM bAteM aisI haiM jo buddhigamya nahIM haiM aura pAgaloM ke pralApa-sI pratIta hotI haiM / yahI kAraNa hai baniyoM ke atirikta jaina dharma ko koI nahIM maantaa| AcAryazrI ne madhura muskAna bikherate hue kahA-rAjan, ! ApakA yaha mAnanA bhrAMtipUrNa hai| svayaM bhagavAna mahAvIra kSatriya the / ve samrATa-siddhArtha ke putra the| unake nAnA ceTaka gaNatantra ke adhipati the| unake ziSya usa yuga ke jAne-mAne hue vidvAn the aura zAstrArtha karane meM nipuNa the| bhagavAna mahAvIra ke aneka rAjAgaNa upAsaka the| ATha rAjAoM ne mahAvIra ke pAsa pravrajyA grahaNa kara jaina dharma kI prabhAvanA kI aura aneka rAjakumAroM ne, mahArAniyoM ne bhI saMyama svIkAra kiyA thA aura samrATa zreNika jaise aneka rAjAgaNa bhI mahAvIra ke parama bhakta the| usake pazcAt bhI samrATa candragupta ne AhatI dIkSA grahaNa kI / kumArapAla jaise prabhAvI rAjA bhI jaina dharma ke divya prabhAva se prabhAvita the| ataH ApakA yaha kahanA ki jaina dharma baniyoM kA dharma hai yaha ucita nahIM hai| AcArya bhadrabAhu, saMmatabhadra, umAsvAtI siddhasena divAkara, hemacandra, abhayadeva, haribhadra, yazovijaya Adi anekoM jyotirdhara AcArya hue haiM jinhoMne
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya AcArya zrI jItamala jI mahArAja kI hastakalA ke kucha adbhuta citra dvArikA nagarI, vAsudeva zrI kRSNa, bhagavAna neminAtha ke samakSa dharma devAnA sunane AnA, aura vaipAyana RSi ke samakSa jAnA-- cAra hatyA kA citraNa / yamikapATa mahara parijana tyamamAyAko mahareM 2224 IbtdEle sadako sayamalokAra rAtmaprazikadiva jaba kevalI samudghAta hotI hU~ taba Atma-pradeza loka meM prasArita hote haiN| usa sthiti kA citraNa / E d ucation international For Private & Personal use only varonw.jainelibrary.org,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ VIRVAILY mAnatuMga-mAnavatI kathA se sambandhita cita / rAjA mAnatuMga yoginI veSadhArI mAnavatI ko namaskAra kara rahA hai| tIrthaMkaroM kI mAtA dvArA dekhe jAne vAle caudaha mahAsvapna For Private & Personal use only Jain Education Internallonal
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre jyotirdhara AcAryazrI : AcArya jItamalajI mahArAja : vyaktitva darzana 113 saMskRta, prAkRta, apabhraMza meM hajAroM granthoM kI racanA kI / isalie jaina dharma eka vaijJAnika dharma hai| jaina Agama sAhitya meM pratyeka padArtha kA sUkSma vizleSaNa kiyA gayA hai| rAjan ! Apane Agama sAhitya ko par3hA nahIM hai| ataH Apako aisA bhrama ho gayA hai ki jaina AgamoM meM anargala bAteM haiM / vastutaH jaina AgamoM meM eka bhI bAta aisI nahIM hai jo asaMgata ho / rAjA mAnasiMha ne kahA AcArya pravara ! Apa kahate haiM ki Agama sAhitya meM anargala bAteM nahIM hai, to dekhie jaina AgamoM meM batAyA gayA hai ki jala kI eka bUMda meM asaMkhya jIva haiN| yaha kitanI bar3I gapa hai| yadi koI vidvAn ise sune to AgamoM kA upahAsa kiye binA nahIM raha sakatA / vaha jaina AcAryazrI ne punaH gaMbhIra vANI meM kahA rAjan ! jisakI dRSTi jitanI tIkSNa hogI vaha utanI sUkSma vastu dekha sakatA hai| tIyaMkara sarva sarvadarzI hote haiN| unakA kathana kabhI mithyA nahIM ho sktaa| unhoMne jo kahA hai vaha apane pratyakSa jJAna se dekhakara kahA hai / mAnasiMha - - AcArya pravara ! Apako tAjjuba hogA ki hamAre vaidika paramparA ke zAstroM meM isa prakAra kI kahIM para bhI gaye nahIM hai jaise ki jaina zAstroM meM haiN| --- AcAryazrI ne kahA rAjan ! kisI bhI mata aura sampradAya ke sambandha meM khaNDana karanA hamArI nIti nahIM hai| hama to haMsa kI taraha jahA~ bhI sadguNa hote haiM vahA~ grahaNa kara lete haiM, para Apane jo kahA vaha ucita nahIM hai| Apa kahate haiM isIlie maiM kahatA hU~ ki vaidika paramparA ke granthoM meM bhI ApakI dRSTi se aneka gappeM haiN| udAharaNa svarUpa eka gAya kI pUMcha meM taintIsa koTi devatAoM kA nivAsa mAnate haiM, vaha kaise sambhava ho sakatA hai| kyA Apane gAya kI pUMcha meM ekAdha devatA bhI kabhI dekhA hai ? rAjA mAnasiMha - jaise jaina zAstroM meM asambaddha bAteM bharI par3I haiM, vaise hI vaidika paramparA ke zAstroM meM bhI haiM, mujhe donoM hI bAteM mAnya nahIM haiN| maiM to rAjA hU~ jo nyAya yukta bAta hotI hai use hI maiM svIkAra karatA hU~, mithyA bAteM nahIM maantaa| AcAryazrI - rAjan ! ApakA cintana apUrNa hai| maiM sapramANa siddha kara sakatA hU~ ki jaina Agama sAhitya meM eka bAta bhI aisI nahIM hai jise gapa kahA jAya / hama bhI lakIra ke phakIra nahIM haiN| bhagavAna mahAvIra ne to spaSTa zabdoM meM kahA hai - 'pannA samikkhae dhammatattaM " buddhi kI kasauTI para kasakara dekheM dharma tatva ko / Apake antarmAnasa meM jo yaha zaMkA hai ki jala kI eka bUMda meM asaMkhyAta jIva kaise ho sakate haiM, maiM ise sapramANa Apako Aja se sAMtaveM dina batAU~gA / rAjA mAnasiMha namaskAra kara lauTa gaye, kintu kahIM AcAryazrI yahA~ se prasthAna na kara jAyeM ataH apane eka sevaka ko vahA~ para niyukta kara diyA / usa samaya Adhunika vijJAna itanA vikasita nahIM huA thA aura na aise sAdhana hI the jisase siddha kiyA jA ske| AcAryazrI ne apanI kamanIya kalpanA se cane kI dAla jitanI jagaha meM eka kAgaja para eka citra aMkita kiyA aura vaha citra jaba sAtaveM dina rAjA mAnasiMha upasthita huA taba unhoMne vaha use sAmane rakhate hue kahA -- jarA dekhie, isa citra meM kyA aMkita hai ? rAjA mAnasiMha ne gaharAI se dekhane kA prayAsa kiyA kintu yaha spaSTa nahIM ho rahA thA ki usameM kyA cIja hai ? taba AcArya pravara ne usa panne para likhita dohe par3he - ve dohe isa prakAra haiM pRthvI apa teU pavana, paMcamI vaNasaI kAya / tila jitanI mAMhi kahyA, jIva asaMkhya jinarAya // 1 // karma zarIra indriyaprajA, prANa joga upayoga / lezyAvika Rddhivanta ko, lUTeM andhA loga // 2 // jIva satAo ju juvA, anaghaDa nara kahe em| kRtrima vastu sUjhe nahIM, jIva batAU~ kema // 3 //
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa dAla ciNoM ko teha meM bAdhata hai kachu ghATa / zaMkA ho to dekha lo, hAthI eka sau ATa // 4 // jIva jatana nirmala citte, kidhau jIva uddhAra / eka karma bhaya Adi ko, meTe yaha upagAra // 5 // AcAryazrI ne eka kA~ca ke Tukar3e ko vizeSa auSadha lagAkara taiyAra kiyA thA jo Ai-glAsa kI taraha thA, use rAjA mAnasiMha ko dete hue kahA-Apa isakI sahAyatA se dekhie, isameM kyA citra hai ? rAjA ne jyoM hI dekhA unake Azcarya kA pAra na rhaa| usa laghu sthAna meM hAthI citrita the, jisa para lAla jhUleM thiiN| jaba rAjA ne ginA to ve 108 kI saMkhyA meM the / AcAryazrI ne kahA pazuoM meM sabase bar3A hAthI hai, aura use maiMne citrita kiyA hai| ve bhI ApakI A~khoM se nahIM dikhAyI diye to jala kI bUMda meM asaMkhyAta jIva Apako kisa prakAra dikhAyI de sakate haiM ? rAjA mAnasiMha ke pAsa usakA koI uttara nahIM thaa| vaha zraddhA se nata thaa| isake hRtantra ke tAra jhanajhanA uThe ki vastuta: jaina zramaNa mahAn haiN| jaina AgamoM meM koI mithyA kalpanA nahIM hai / jaina zramaNAcArya ke prati ve atyanta prabhAvita hue aura unhoMne kahA kAhU ko Aza rAkhe, kAhU se na dIna bhAkhe, karata praNAma tAko, rAjA rANA jebdd'aa| sIdhI sI Aroge roTI, baiThA bAta kare moTI, or3hane ko dekho jAMke, dholA sA pchevdd'aa| khamA khamA kareM loka, kadiyana rAkheM zoka, bAje na mRdaMga caMga, jaga mAhi je bdd'aa| kahe rAjA mAnasiMha, dila meM vicAra dekho, duHkhI to sakala jana, sukhI jaina khevdd'aa| AcAryazrI ko namaskAra kara zraddhA ke sAtha rAjA mAnasiMha bidA hue| AcAryazrI ke satsaMga se rAjA mAnasiMha ke jIvana meM parivartana ho gayA aura ve aba jaina zramaNoM kA sammAna karane lge| jaina sAhitya ke prati bhI unake mana meM AsthA aMkurita ho gyii| AcArya jItamala jI mahArAja ne prajJApanA sUtra ke vanaspati pada kA sacitra lekhana kiyaa| jina vanaspatiyoM kA ullekha TIkAkAra ne vanaspati-vizeSa meM kiyA una vanaspatiyoM ke citra ApazrI ne banAye aura ve vanaspatiyA~ kina-kina rogoM meM kisa rUpa meM kAma AtI haiM aura vanaspatiyoM ke paraspara saMyoga hone para kisa prakAra suvarNa Adi nirmita hote haiM Adi para bhI prakAza ddaalaa| aMgasphuraNa, puruSa kA kauna-sA zubha hai yA kauna-sA azubha hai, hAtha kI rekhAe~ aura unameM kauna-se lakSaNa apekSita hote haiM, vijayapatAkA yantra, hrIMkAra yantra, sarvato bhadra yantra tathA mantra sAhitya, tantra sAhitya para Apane bahuta likhA thaa| Apane sUkSmAkSara meM eka panne para dazavaikAlikasUtra, vIra stuti (pucchisuNaM) aura nami pavajjA kA lekhana kiyA thaa| rAjasthAna, madhyapradeza meM ApakA mukhya rUpa se vicaraNa rahA aura Apane jaina dharma kI vijaya-vaijayantI phhraayii| Apane aThattara varSa taka zuddha saMyama kA pAlana kiyA / jIvana kI sAndhya velA meM ApazrI kucha dinoM taka jodhapura virAje / jaina sAdhanA meM samAdhi maraNa kA varaNa karane vAlA vyakti dhanya mAnA jAtA hai| saMyama kI ArAdhanA karate hue parama AhlAda ke sAtha jo mRtyu kA varaNa karatA hai vaha jAgRta mRtyu hai / jinameM bheda-vijJAna hotA hai, AtmA aura zarIra kI bhinnatA kA jise bodha ho jAtA hai, vaha deha ke prati Asakta nahIM hotA aura na vaha mRtyu se hI bhayabhIta hotA hai / kintu vaha to mRtyu ko saharSa svIkAra karatA hai| AcArya pravara ne caturvidha saMgha se kSamAyAcanA kI aura santhArA grahaNa kiyA / eka mAsa taka santhArA calatA rhaa| dina-pratidina Apake pariNAma ujjvala aura ujjvalatara hote gye| usa samaya Apake sannikaTa yogyatama ziSya kA abhAva thaa| Apane apane eka ziSya se garama pAnI maMgavAyA aura jo atyanta zrama se prajJApanA sUtra kA vanaspati pada sacitra taiyAra kiyA thA usakA kahIM durupayoga na ho jAya, ataH Apane use pAnI meM DAlakara naSTa kara diyaa| usa samaya jodhapura ke prasiddha zrAvaka vaidanAtha jI ne ApazrI se
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarga meM deva sabhA tathA deviyoM kA nRtya / rAjA mAnasiMha jI ne AcArya zrI jItamala jI ma0 ke samakSa-jala kI eka bUda meM asaMkhya jIva kaeNse? yaha jijJAsA vyakta karane para pramANa rUpa meM sAtaveM dina yaha cita taiyAra kiyA jisameM lAla jhUle vAle 108 hAthI haiN| rAjA dekha kara AlhAdita hue| Shin Education interational
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTApada pakSI--jo sabhI pakSiyoM meM adhika zakti sampanna haiM / janmatA huA bAlaka bhI aneka hAthiyoM ko lekara AkAza meM ur3a jAtA hai| bhAraNDa pakSI kA cita-bhAraNDa pakSI ke apramatta jIvana kI upamA zramaNa jIvana ke sAtha dI jAtI hai| Jan Education Interational www.jairnelibrary.org
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre jyotirdhara AcArya : AcAryazrI jItamalajI mahArAja : vyaktitva varzana 115 . mmmmmm.titionarnir.............rrmirmirman.mmmmmmm.............................. sanamra prArthanA ki bhagavan ! Apa yaha anamola vastu kyoM naSTa kara rahe haiM, ApazrI ne unheM kahA-ina sabakA sArAMza maiMne eka panne meM likha diyA hai jo samartha vidvAna hogA vaha usase saba kucha samajha jAyegA aura zeSa vyakti isakA durupayoga nahIM kareMge / anta meM jyeSTha zuklA dazamI ke dina saMvat 1913 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| ApazrI ke varSAvAsa kI sUcI prAcIna patra ke anusAra isa prakAra hai :1. udayapura 2. cAvara 3. juniyA 4. bar3odarA 5. cittaur3agar3ha 6. ajamera 7. jodhapura 8. pAlI 6. bAlotarA 10. sojata 11. jAlora 12. jodhapura 13. mer3atA 14. udayapura 15. pAlI 16. sojata 17. vizalapura 18. bIkAnera 16. bagherA 20. bAlottarA 21. jodhapura 22. jodhapura 23. rUpanagara 24. jodhapura 25. bagherA 26. samadaDI 27. jodhapura 28. jAlora 26. pAlI 30. jodhapura 31. bAlottarA 32. nAgaura 33. jodhapura 34. pAlI 35. jayapura 36. jodhapura 37. koTA 38. bikAnera 36. jodhapura 40. bAlottarA 41. jAlora 42. udayapura 43. jodhapura 44. kucAmaNa 45. kizanagar3ha 46. jodhapura 47. jodhapura 48. ajamera 46. ajamera 50. jodhapura 51. sojata 52. ajamera 53. jodhapura 54. kizanagar3ha 55. udayapura 56. jodhapura 57. jodhapura 58. ajamera 56. jodhapura 60. pAlI 61. ajamera 62. jodhapura 63. pAlI 64. jodhapura 65. jodhapura 66. jodhapura 67. ajamera / 68. ajamera 66. jodhapura 70. jodhapura 71. jodhapura 72. pAlI 73. jodhapura 74. jodhapura 75. caupAsanI 76. jodhapura 77. jodhapura 78. jodhapura
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 zrI puSkaramuni abhinandana prantha : aSTama khaNDa zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke rAjagIra nagara meM 14 cAturmAsa hue to ApazrI ke jodhapura 30 cAturmAsa hue| usakA mukhya kAraNa kucha santa vRddhAvasthA ke kAraNa vahA~ para avasthita the to unakI sevA hetu ApazrI ko vahA~ para cAturmAsa karanA Avazyaka ho gaye the| AcAryazrI jItamalajI mahArAja kI ziSya paramparA AcAryazrI jItamalajI mahArAja eka mahAn pratibhA sampanna AcArya the| unake kula kitane ziSya hue aitihAsika sAmagrI ke abhAva meM nizcita rUpa se nahIM kahA jA sktaa| para yaha satya hai ki unake do mukhya ziSya the--prathama kizanacanda jI mahArAja aura dvitIya jJAnamalajI mahArAja / jJAnamalajI mahArAja aura unakI paramparA kA paricaya vistAra ke sAtha maiMne agale pRSThoM meM diyA hai| kizanacanda jI mahArAja eka pratibhAsampanna santa ratna the| ApakA janma ajamera jile ke manohara gAMva meM vi0 saM0 1843 meM huaa| Apake pitA kA nAma pyArelAla jI aura mAtA kA nAma suzIlAdevI thaa| jAti se Apa osavAla the| Apane vi0 saM0 1853 meM AcAryazrI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| Apako Agama sAhitya, stoka sAhitya kA acchA parijJAna thaa| Apake hAtha ke likhe hue panne jodhapura ke amara jaina jJAna bhaNDAra meM Aja bhI surakSita haiN| unameM mukhya rUpa se Agama, thokar3e va rAsa, bhajanAdi sAhitya hai| vi0 saM0 1908 meM AcAryazrI jItamalajI mahArAja ke sAnidhya meM hI ApazrI kA svargavAsa huaa| kizanacandajI mahArAja ke ziSya hukamacandajI mahArAja the| ApakI janmasthalI jodhapura thii| vi0 saM01882 meM ApakA janma huaa| Apake pitA kA nAma nathamalajI tathA mAtA kA nAma rAjIbAI thA aura ve svarNakAra the| Apake gRhasthAzrama kA nAma hIrAcanda thaa| ApazrI ne vi0 saM0 1868 meM kizanacanda jI mahArAja sAhaba ke ziSyatva ko grahaNa kiyaa| Apa kavi bhI the| Apako kucha likhI huI kavitAe~ jodhapura ke amara jaina jJAna bhaNDAra meM prApta hotI haiM aura bahuta-sI kavitA sAhitya jo santoM ke pAsa meM thA vaha naSTa ho gayA / ApakA Agama sAhitya kA adhyayana bahuta hI acchA thaa| gaNita vidyA ke vizeSajJa the| candraprajJapti aura sUryaprajJapti ke rahasyoM ke jJAtA the| Apake mukhya cAturmAsa jodhapura, pAlI, jAlora, jUThA, harasola, rAyapura, sAlAvAsa, bar3a aura samadar3I meM hue the| saM0 1940 ke bhAdavA vadI dUja ko cAra dina ke saMthAre ke pazcAt jodhapura meM ApakA svargavAsa huaa| ApazrI ke rAmakizanajI mahArAja mukhya ziSya the| ApakI janmasthalI jodhapura thI / sa0 1611 meM bhAdavA kRSNa caudasa maMgalavAra ko ApakA janma huaa| Apake pitA kA nAma gaMgArAmajI aura mAtA kA nAma kundana ku~vara thaa| gRhasthAzrama meM ApakA nAma miTThAlAla thaa| vi0 saM0 1925 ke pauSa vadI 11 ko guruvAra baDu grAma meM Apane dIkSA grahaNa kii| ApakI lipi bar3I sundara thii| Apane pAlanapura, siddhapura, pATana, sUrata, ahamadAbAda, khambhAta aura maurvI Adi mahAgujarAta ke kSetroM meM vicaraNa kiyaa| Apake rAjasthAna meM jodhapura, sojata, pAlI, samadar3I, jAlora, sivAnA khaNDapa, harasola, jUThA, rAyapura, baDu, borAvala, kalyANapura, iMdADA, bAlotarA, karmAvasa prabhRti kSetroM meM ApakA mukhya rUpa se vihAra kSetra aura varSAvAsa hue / vi0 saM0 1960 jyeSTha vadI 14 ko saMthArA jodhapura meM ApakA svargavAsa huaa| zrI rAmakizanajI mahArAja ke ziSya-ratna the, nArAyaNacandajI mhaaraaj| ApakA janma bADamera jile ke saNadarI grAma meM huaa| Apake pitAzrI kA nAma celAjI aura mAtA kA nAma rAjAjI thaa| vi0 saM0 1952 pauSa kRSNa 14 ke dina ApakA janma huaa| jaba ApakI umra 5 varSa kI thI, Apake pitAzrI kA dehAnta ho gayA, taba ApakI mAtezvarI apane pitRgRha thoba grAma meM rahane lagI, vahIM para AcAryazrI amarasiMhajI mahArAja kI sampradAya kI Ananda kuMvarajI ThANA 6 vahA~ pdhaarii| unake upadeza se mAtA aura putra donoM ko vairAgya bhAvanA utpanna huI aura AtmArthI zrI jyeSThamalajI mahArAja ke sannikaTa Apane mAtezvarI ke sAtha saM0 1967 meM mAgha pUrNimA ke dina dIkSA grahaNa kii| jyeSThamalajI mahArAja ne Apako rAmakizanajI mahArAja kA ziSya ghoSita kiyA aura ApazrI ne unhIM ke netRtva meM rahakara Agama sAhitya kA va sthoka sAhitya kA acchA abhyAsa kiyA / ApakI lipi bar3I sundara thii| ApakI pravacana-kalA madhura, sarasa va cittAkarSaka thii| ApazrI ke do ziSya hue-prathama ziSya kA nAma mulatAnamalajI mahArAja thA jinakI janmasthalI bAr3amera jile ke vAgAvAsa thii| Apake pitA kA nAma dAnamalajI aura mAtA kA nAma nainIbAI thaa| saM0 1957 meM ApakA janma huaa| ApakI buddhi tIkSNa thii| Apane vi0 saM0 1970 meM samadaDI meM dIkSA grahaNa kii| vi0 saM0 1975 meM ApakA svargavAsa huA /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre jyotirdhara AcArya : AcAryazrI jotamalajI mahArAja : vyaktitva darzana 117 / nArAyaNacandajI mahArAja ke dUsare ziSya pratApamalajI mahArAja the| ApakA janma saM0 1967 meM huA / Apa gRhasthAzrama meM jATa parivAra ke the| ApakA nAma rAmalAlajI thaa| upAdhyAya puSkara munijI ke sAtha saM0 1981 jyeSTha zuklA 10 ko jAlora meM dIkSA huI aura ApakA nAma munizrI pratApamalajI mahArAja rakhA gyaa| Apa bahuta hI sevAbhAvI santaratna the| Apane apane guruvarya nArAyaNacandajI mahArAja kI atyadhika sevA kI / nArAyaNacandajI mahArAja kA dinAMka 18-6-1654 ke Asoja sudI 5 zukravAra ko dundADA grAma meM saMthAre se svargavAsa huA aura svAmI nArAyaNacandajI mahArAja ke svargavAsa ke cAra mahIne ke pazcAt pratApamalajI mahArAja kA jodhapura meM svargavAsa huaa| unake koI ziSya nahIM the / isa prakAra kizanacandajI mahArAja kI pada-paramparA rhii| jyotirdhara AcAryazrI jItamalajI mahArAja kA vyaktitva bahuta hI tejasvI thA aura kRtitva anUThA thA / Apa meM ve sabhI sadguNa the jo eka mahApuruSa meM apekSita hote haiN| ApakI AkRti meM bijalI-sI camaka thii| ApakI A~khoM se chalakatA huA vAtsalya rasa kA srota darzaka ko Anandavibhora kara detA thaa| ApathI ke zAsana kAla meM sampradAya kI hara dRSTi se kAphI abhivRddhi huI / Apake grantha, ApakI citrakalA Apake jvalanta kIrtistambha ke rUpa meM Aja bhI vidyamAna haiN| sandarbha evaM sandarbha-sthala 1 "jAtvavete parahitavidhau sAdhavo baddhakakSAH" / 2 "viviha kuluppaNNA sAhavo kapparukkhA" / -nandI cUNi 2/16 3 "devatA bAndhavA santaH, santa AtmA'hameva ca / -zrImad bhAgavata 11/26/34 4 'sAdhu jI mahimA veda na jAne, jetA sune tetA bakhAne / "sAdhu kI zobhA kA nahiM anta, sAdhu kI zobhA sadA be-anta / / " 5 'mahappasAyA isiNo havaMtI' -uttarAdhyayana 11 'cando iva somalesA' 7 sAgaro iva gaMbhIrA / -aupapAtika sUtra-samavasaraNa adhikAra 8 "vAsI caMdaNakappo ya asaNe aNasaNe tahA" -uttarAdhyayana 16/62