Book Title: Digambar Jain Parshwanath Janmabhumi Mandir Bhelupur Varanasi ka Aetihasik Parichay
Author(s): Satyendra Mohan Jain
Publisher: Devadhidev Shree 1008 Parshwanath Manstambh Panch Kalyanak Mohatsav Samiti Bhelupur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004173/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara jaina zrI pArzvanAtha janmabhUmi mandira bhelUpura, vArANasI kA aitihAsika paricaya lekhaka satyendra mohana jaina bI.esa sI., bI. I., ema. I... For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara jaina zrI pArzvanAtha janmabhUmi mandira bhelUpura, vArANasI kA aitihAsika paricaya lekhaka satyendra mohana jaina vI.esa sI.,bI.I.,ema.I. prakAzaka devAdhideva zrI 1008 pArzvanAtha mAnastambha paMcakalyANaka mahotsava bhelUpura, vArANasI For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA : yaha hai digambara jaina maMdira bhelUpura kA itihaas| isa mandira va sAtha ke parisara me sthita dharmazAlaye banAne meM I. sana 1688 se I. san 1965 taka 75 lAkha rUpayA vyaya ho cukA hai| aba bIsa se 25 disambara 1666 ko mandira ke pramukha daravAje ke sAmane se thor3A dA~ye tarapha' nirmita mAna stambha kA paMcakalyANayaka mahotsava manAyA jA rahA hai| mandira va dharmazAlA nirmANa hetu dhana digambara jaina samAja kAzI ne lgaayaa| kevala mAtra rU. 25,000|uttraaNcl tIrtha kSetra kameTI se prApta huA thaa| dAnazIlatA kA utkRSTa namUnA hai yh| - dumaMjile para sthita mandira mAnastambha va dharmazAlA koI kalA nidhi nA bhI ho parantu bhavana kI mahAnatA ke sAtha-sAtha isakA mahAna itihAsa hai| isakA itihAsa bhArata ke dUsare jaina mandiAroM se bhinna va anUThA hai| I. pUrva 77 meM bhagavAna pArzvanAtha kA janma kAzI meM huaa| hamAre gurU evaM samAja arse se aisA mAnatI AI hai ki yaha mandira unake janma sthAna para nirmita hai| kintu hameM to isa kathana ko yahA~ ke ITa pattharoM se sunanA hai|| banArasa meM digambara jaina mandiroM kA nirmANa upalabdha digambara jaina maMdiro kA itihAsa 1856 I. se prArambha hotA hai| banArasa ke rahane vAle lAlA prabhUdAsa ArA rahane lage va unhoMne candraparI va bhadenI ghATa meM maMdiroM kA nirmANa kiyaa| unake putra bAbU deva kumAra ne 1856 meM pratiSThA karAI ' / . I. san 1868 meM eka naye sitAre kA udaya huaa| zrI khaDgasena udayarAja ne nyAyayalaya meM khaDga utthaaii| prahAra kiyA mahArAja vijayanagaram kI riyAsata pr| unhoMne mukadamA lar3A va jIta gaye / mahArAja se bhUmi prApta ho gaI va unhoMne eka nayA janmabhUmi maMdira bhelUpura meM nirmita kiyaa| unake tarka kyA the jisake kAraNa mahArAja ko bhUmi denI par3I yaha avazya rocaka viSaya hai parantu isa lekha ke lekhaka ko usa mukadame kA kucha bhI vivaraNa upalabdha na ho skaa| For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira bArI AI bAbA chedIlAla kii| unhoMne bhadenI ghATa para usa sthAna para jahA~ ki caraNa bane the eka maMdira sthApita karake 1865 pratiSThA karAI 3 / eka maMdira sAranAtha meM banA jisameM san 1824 kI pabhosA meM pratiSThita kAle pASANa kI pratimA virAjamAna hai / sAranAtha se sAMtavIM zatAbdI I.. kI nikalI mUrti kA citra, mukhya pRSTha para, jisakI kAyotsarga va dhyAna mudrA dekhate banatI hai| lagabhaga isI samaya maiaudAgina ke pramukha caurAhe para lAlA bihArI lAla jaina ne eka vizAla maMdira va vizAla dharmazAlA apanI pUrI sampatti lagA kara banavA dI / sampatti ke dAna kA anokhA udAharaNa unhoMne upasthita kiyA / eka bhATa kI galI meM caityAlaya sthApita kiyA gayA jo anokhA thA apanI hIre kI bahumUlya mUrti ke liye, jo mUrti apanI khyAti ke kAraNa bAda meM coroM dvArA lUTa lI gyii| isa caityAlaya ko Aja taka surakSita rakhane vAle zrI saMtoSa kumAra jauharI ne batAyA ki yaha caityAlaya lagabhaga 100 varSa pUrva sthApita huA thaa| bahuta se jaina vidyArthI vidyA adhyayana ko banArasa hindU vizvavidyAlaya meM Ate the| unakI dharma bhAvanA ko akSuNa rakhane hetu zrI jyoti rAma baijanAtha sarAvagI ne kalakattA se Akara nariyA meM bhUmi kraya kii| maMdira ke liye dhana zrI seTha svarUpa caMda hukuma caMda indaura vAloM se prApta kiyA va svayaM sarAvagI jI ne mahAvIra svAmI kI vizAla mUrti sthApita kI / eka maMdira khojavA meM nagara grAma jo varUNA ke kinAre thA, jo aba vArANasI zahara meM A gayA hai, se Aye jaina parivAra ne sthApita kiyA thA jise zrI dharma candra jaina ne isa zatAbdI ke prArambha meM pakkA karAyA va bAda meM samAja ne isa maMdira kA punaH nirmANa dinAMka 26-8- 64 meM karAyA / eka mandira gvAladAsa sAhU lena, bulAnAlA para thA jo samAja ne I. san 1663 meM zrI ke pradhAna makasUdana dAsa kI adhyakSatA meM va zrI vijaya kRSNa upanAma khaccUbAbU maMtritva kAla meM punaH nirmANa kraayaa| bulAnAlA kA yaha maMdira paMcAyatI maMdira kahalAtA hai| usameM se prApta eka khaMDita mUrti (citra 22 ) banAvaTa ke AdhAra para lagabhaga 10 vIM zadI kI hai| lalitA ghATa para sar3aka ke kinAre eka mUrti vaiSNava maMdira kI divAra meM jar3I hai (citra 23 ) jo zrI gaNeza prasAda jaina ne lekhaka ko dikhaaii| isa maMdira jisakA yaha varNana hai kA punaH nirmANa 1660 meM bAbU RSabha dAsa kI adhyakSatA meM tathA zrI khaccU bAbU ke pradhAna maMtritva kAla meM huA / For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vArANasI janapada ke kasboM va gAvoM meM jaina dharma : dhananjaya grAma jo aba vizvavidyAlaya meM hai, ke jaina aba sundarapura meM AbAda haiN| bachAMva grAma meM eka ghara hai, vArANasI ilAhAbAda mArga para sAhibAbAda grAma meM eka digambara jaina maMdira zrI bindrA prasAda ne dinAMka 6-8-84 meM sthApita kiyaa| gaMgApura grAma meM pA~ca ghara haiM va eka caityAlaya hai| hAthI gA~va meM 25 jaina ghara hai va pratApagar3ha ke DA. rAma kumAra jaina ne naye mandira dinAMka 7-3-1965 ko maMdira kI pratiSThA karAI hai| bhelUpura meM mUrtiyoM kI adhikatA batalAtI hai ki yahA~ bahuta se gA~voM meM jaina dharma thaa| kucha gA~va zaharI karaNa kI capeTa meM Akara ukhar3a gaye va kucha gA~voM se vyavasAya kI talAza meM jaina parivAra bAhara cale gye| vo loga apanI mUrtiyA~ bhelUpura dete rhe| bhelUpurA ke maMdira meM isa samaya 46 mUrtiyAM haiM do padyamAvatI devI kI mUrtiyAM haiN| eka siddhoM kI AkRti hai| yahA~ se do mUrtiyA~ nariyA jaina maMdira meM I. san 1981 meM le jAI gyiiN| do mUrtiyAM sAranAtha isa zatAbdI ke chaThe dazaka meM gaI / kSetrapAla kI mAnyatA jaina devakula meM 11vIM zatAbdI se huI * isa mandira meM kSetrapAla bhI ATha kSetrapAloM kA samUha pratIta hotA hai| isase bhI spaSTa hai ki jagaha-jagaha se mandira uTha kara yahAM Ae hogeN| jaina sAhitya meM vArANasI : .. prophesara sAgaramala ne apanI pustaka pArzvanAtha janma bhUmi mandira, vArANasI kA purAtattvIya vaibhava meM batAyA hai ki vArANasI nagarI kA varNana nimna jaina sAhitya meM hai - prajJApanA, jJAtAdharmakathA, uttaradhyayana cUrNI, kalpasUtra, upAsaka dazAMga, Avazyaka niyukti, nirayAvalikA tathA antakRddazA / ____ bhArata ke digambara jaina tIrtha ne likhA hai ki vArANasI kA varNana tiloyapaNati, uttarapurANa,AcArya padmakIrti kRta pAsaNAu caritra, vAdirAjasuri kRta pArzvanAtha caritra tathA brahamacArI nemI datta kRta ArAdhanA kathA koSa meM hai ina saba pustakoM meM vArANasI se samabandhita kucha AkhyAna athavA zrI pArzvanAtha svAmI ke jIvana meM vArANasI kA varNana hai, vArANasI meM jaina dharma kA karmika itihAsa athavA bhelUpura ke isa mandira kA karmika itihAsa nahIM hai / rAjaghATa ke avazeSa : rAjaghATa meM khudAI meM purAne jaina mandira ke avazeSa prApta huye| yahA~ se prApta sabase For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina mUrti chaThI zatAbdI kI bhagavAna mahAvIra kI hai / pArzvanAtha kI rAz2aghaTa se prApta sabase prAcIna mUrti AThavIM zadI I. kI hai jo rAjakIya saMgrahAlaya lakhanaU meM hai / bhelUpura ke mandira nirmANa kI pRSTha bhUmi yahA~ ke mandira kI phoTo va madhya eMva dAyeM vedI kI phoTo jo I. san 1686 meM lI gaI hai, zrI sunIla kumAra jaina ke saujanya se prApta huI jo kramAMka 1,3 va 4 para hai / madhya kI vedI kI phoTo I. san 1974 meM chapI, evaM I. san 1671 ke lagabhaga lI gaI, bhArata ke digambara jaina tIrtha se lekara kramAMka 2 para dI jA rahI hai / zrI vIrendra kumAra jaina kI smRti meM 30 varSa pUrva parantu uparokta citra 2 va 3 kI tulanA karane se varSa 1671 I. ke bAda I. san 1824 meM poMsA parvata para pratiSDita kAle pASANa kI pArzva prabhU ke mUrti ke camatkAra se prabhAvita hokara, isa kAle pASANa kI mUrti ko mukhya vedI ke mukhya sthAna para sthApita kiyA gyaa| pUrva meM isa sthAna para sthApita sapheda pASANa kI pArzva prabhU kI mUrti aba dAyeM tarapha kI vedI meM sthApita hai / mukhya maMdira ke bAhara AMgana ke andara kSetrapAla kI vedI thI jisakI I. san 1686 ko phoTo kramAMka 5 para zrI sunIla kumAra jaina ke saujanya se saMlagna hai / yaha mandira khUbasUratI se penTeDa thA parantu choTA thA / nepAla rAjya kI koI rAnI vArANasI rahatI thI vo jaina dharma se prabhAvita thIM / unhoMne isa maMdira kI tIna veda meM se eka para saMgamaramara lagAyA thA / citra 1 meM dikhane vAlI divAra AMgana kI divAra hai jo purAnI hai / digambara va zvetAmbara bhUmi baMTavArA hone ke pazcAta isa divAra meM, citra meM dikhane vAlA uttarAbhimukhI daravAjA va sIr3hiyAM banAI gaI pUrva meM isa AMgana meM pUrvAbhimukhI daravAje se praveza hotA thA / navanirmANa kI AkAMkSA se isa mandira kA AmUla tor3akara I. san 1886 meM kSamAvArNI ke dina naye maMdira kI nIMva rakhI gayI evaM dIpAvalI I. san 1660 meM isa navanirmita maMdira meM samAroha pUrvaka mUrtiyA~ sthApita kara dI gayIM / purAnA maMdira miTTI ke U~ce TIle para nirmita thA / isa mandira kI kursI kI U~cAI lagabhaga maujUdA mandira ke prathama tala taka thii| yaha saba kursI tor3akara bAhara pheMkI gaI to nIce nIMva meM kAphI purAtAtvika sAmagrI prApta huI / usameM se jo bhI patthara khudA huA thA use rakha liyA gayA va zeSa IMTa patthara naye mandira For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 meM dabA diye gaye / isI kAraNa hameM na kevala mUrti khaNDa balki vedI ke khaNDa bhI prApta haiM / zrI RSabha dAsa ne batAyA ki purAnI nIMva meM eka ke Age eka tIna nIMva ke avazeSa the / tInoM para palAsTara bhI alaga-alaga raMga kA thA / usase yaha spaSTa hai ki mandira do daphA pUrva meM tor3A gayA va pratyeka bAra punaH nirmita mandira purAne mandira kI nIMva tor3a kara nahIM isake barAbara meM dUsarI nIMva kI dIvAra banAkara banAyA gayA / zrI jaya kRSNa evaM zrI candra bhAna ne batAya ki jo miTTI haTI usakI tIna parata thIM sabase Upara kI parata lagabhaga tIna phiTa U~cI thI jisameM ITa ityAdi kA cUrA thaa| dUsarI parata lagabhaga tIna phiTa U~cI sAphI kI va tIsarI parata aura haTAI gaI / parata 1 va 2 ke bIca va 2-3 ke bIca sakhta miTTI kA pharsa thA / parata 3 va maujUdA jamIna ke bIca kucha nahIM thA arthAta parata 3 pRthvI kA aMga mAtra thI / yaha miTTI maujUdA zvetAmbara mandira va digambara mandira ke bIca ke rAste meM bhI phailI thI / purAtAtvika avazeSa bhUmi meM nIva khodate samaya lagabhaga do yA DhAI phiTa maujUdA miTTI ke stara se nIce mile| eka khaDgAsana pratimA bhI prApta hai / zrI prakAza candra jaina pujArI ne batAyA ki usa mandira ke talaghara ke tahakhAne meM yaha khaDagAsana mUrti thI / kucha anya ne isa miTTI meM dabI huI batAI hai| golAkAra dIvAra va usa gole meM madhya se kiraNoM jaisI zakla kI dIvAra kI maujUdagI kisI ne nahIM batAI hai / isa prakAra dIvAreM dikhAI detI haiM agara golAkAra stUpa ke avazeSa hote hai / isa pRSTa bhUmi meM vahA~ ke avazeSoM kA nirIkSaNa karane se mUrtiyA~ deva, kulikA ke Upara kA patthara, mandira ke lage hue stambha evaM mandira meM upayukta havAdAna Adi milate haiM / yaha bhI Azcarya hai ki kisa praristhitiyoM meM purAnI khaNDita mUrtiyA~ mandira kI nIMva meM dabA kara rakhI gayI thiiN| paramparA yaha thI ki purAnI khaNDita murtiyoM ko visarjita kara diyA jAtA thA / hama itihAsa meM pAte haiM ki I. san 1964 meM kutubuddIna aibaka ne banArasa ke mandiroM ko lUTA evaM I. san 1967 meM punaH lUTA 6 / evaM tatpazcAta musalamAna adhikAriyoM kI sakhtI ke kAraNa kucha dazaka taka mandira punaH na bana pAye 7 / yaha hI vaha paristhitI ho sakatI hai jaba kI khaNDita mUrtiyA~ mandira ke malave meM dabI raha gaI evaM punaH kucha dazaka taka unheM nikAlA nahIM gayA / anyathA For Personal & Private Use Only . Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 kisI dUsarI vipattI evaM dUsare kAraNa se mUrti khaNDita hotI to khaNDita mUrtiyA~ visarjita kI gaI hotIM / hama isa niSkarSa para pahu~ca sakate haiM ki pahalA mandira kutubuddIna aibaka ne san1164 I. meM tor3A va kucha dazaka taka unake adhikAriyoM ne punaH banane nahIM diyA tatpazcAt punaH nirmANa ke samaya bhI dahazata banI huI thI usase purAnI mUrtiyA~ visarjita karane kA avasara nahIM milA va vo saba nIva meM hI dabI raha giiN| I pahale samaya meM bedI ke nIce kalaza, yaMtra, sikke Adi rakhe jAte the / jo bAda meM pramANita itihAsa banAne me samartha hote the / lohAnI pura meM maurya yugIna jaina martiyoM ke sAtha maurya yugIna sikkA bhI milA jisase isa mUrti kA itihAsa pramANika rUpa se siddha hai / yahA~ para mUrti ke prApti sthAna ke nIce va pAsa meM kalaza va sikke khojane kA prayatna kiyA gayA so kahIM nahIM milA / kutubuddIna kI senA ne mandira lUTane kI nIyata se tor3e / usake sainikoM ne avazya hI vedI ukhAr3a kara kalaza jisameM prAyaH svarNa va rajat sikke bhI hoMte the lUTA hogA / yahA~ se prApta mUrtiyoM kA adhyayana- pro. sAgaramala jaina ne apanI pustaka pArzvanAtha janma bhUmi mandira, vArANasI kA purAtAttvIya vaibhava meM bar3e sundara va vicArAtmaka tarIke se likhA hai / yahA~ hama mUrtiyoM ke sAtha una dUsare avazeSoM kI vivecanA bhI karegeM jo vahA~ se prApta huye haiM va unake AdhAra para isa mandira kA itihAsa piroyeMge / prApta avazeSoM kA adhyayana : 1- ina saba avazeSoM meM sabase prAcIna eka stambha kA bhAga hai jisameM cAro tarapha tIrthakaroM kI mUrtiyA~ banI haiM / yaha citra 6 para pradarzita hai yaha stambha pro. sAgaramala dvArA lagabhaga caturtha zatAbdI I. kA batalAyA gayA hai / yaha stambha kisI mAnastambha kA zIrSa bhAga hai / Upara va nIce donoM ora patthara TUTA huA spaSTa hai / isa stambha meM tIna mUrtiyA~ RSabha, pArzva va mahAvIra kI unake lAMchana se nirvivAdita pahacAnI gayI haiN| cauthI mUrti citra 7 ke nIce kamala usI prakAra banA hai jaise anya mUrtiyoM meM RSabha, sarpa va zera banA hai / yaha cauthI mUrti padmaprabhU bhagavAna kI mAnI jAnI cAhie / uparokta pustaka meM ise ariSTanemI kI mUrti kahA hai| For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only citra - 1 - mandira 1686 I. / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only citra - 2 - madhya vedI 1671 I. / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HOMONOMOMONOKOHOROK citra-3 - madhya vedI 1686 ii.| A Sassanomat ASS Am / / citra-4 - dAI vedI 1686 I. / For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only citra - 5 - kSetrapAla 1686 I. / citra - 6 stambha lagabhaga cauthI zadI I. / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only citra-8 - prathama mandira kI mukhya muurti| citra-7 - stambha ke pdmprbhu| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only citra - 11 - citra 8 kA mastaka / citra - 10 - citra ke upara deva / citra - 6 - citra 8 kI phaNAvalI / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra-12 - citra 8 kI vedI ke sAmane kA ptthr| citra-13 - citra 8 kI vedI ke pIche kA ptthr| citra-14 - citra 8 kI vedI ke upara kA ptthr| For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra-15 - dUsarI mUrti lagabhaga cauthI shdii| citra-16 - citra 15 kI vedI kA zIrSa / For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra-17 - zAntinAtha lagabhaga chaThI shdii| citra-18 - citra 17 kI vedI kA zIrSa / For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only citra-16 - zilAlekha nauvIM shdii| citra-20 - abhilikhita mUrti 13 vIM shdii| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra-21 - dUsare mandira kI vedI 1671 2000008 000000000 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only citra - 22 - paMcAyatI mandira se prApta mUrti / citra - 23 - lalitAghATa kI mUrti / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 2- pArzvanAtha kI khaNDita pratimA ( citra 8) ko uparokta varNana meM 5 vI yA 6 vI zatAbdI I. kI kahI gaI hai / isa mUrti ke Upara ke saptaphanI sarpa ke chatra kA AdhA bhAga bhI yahA~ upalabdha hai jo citra 6 para hai / dUsarI tarapha kI phaNAvalI khaNDita hai| isa phaNAvalI ke Upara jo deva bane hai vaha citra 10 para hai / yaha deva phaNAvalI ke deva dharaNendra ke sahayoga se pArzva prabhU kI sevArata lagate haiM, upasarga mudrA meM nahI haiM / isa prakAra tIrthakAroM ke sAtha mAlAdhArI vyomacArI deva pradarzita hote haiM isa kAraNa ise bhI mAlAdhArI deva mAnA jAnA cAhie / eka mastaka, jisakI u~cAI 24 se.mI. gale ke sAtha hai, bhI yahA~ para upalabdha hai jo citra 11 para dikhAyA hai / padmAsana mUrti ke dhar3a kI UMcAI 62 se.mI. hai evaM mUrti kI caur3AI 80 se. mI. hai / yaha mastaka anupAta ke hisAba se isI mUrti kA lagatA hai / isake mastiSka para do khar3I dhAriyA~ isa prakAra banAI gayI haiM, jaise trinetra ho / jaina siddhAnta meM tIrthaMkara ke trinetra hone kI mAnyatA nahIM hai yaha ziva kA anukaraNa hai 1. / isa mUrti hetU devakulikA ke bhAga bhI yahA~ prApta haiM / citra 12 para devakulikA ke sAmane va Upara kA patthara hai / isakI caur3AI 87 se.mI. hai, jabaki mUrti kI caur3AI 80 se. mI. hai| citra 13 para devakulikA ke pIche kA Upara kA patthara hai / isa para sapheda cUne kA lepa spaSTa hai citra 14 meM ina dono ke Upara kA patthara hai / isakI caur3AI 61 se.mI. hai / isa prakAra isa mUrti kA spaSTa Akalana sambhava hai / isa mUrti ke vakSa sthala para zrIvatsa kA sthAna khaNDita nahIM hai| vaha zrIvatsa rahita hai / ina saba bAtoM se anumAna hai ki yaha mUrti bhI uparokta stambha ke samAna lagabhaga cauthI zatAbdI kI honI cAhie / yaha mUrti isa mandira kI mukhya mUrti rahI hai / isakI kula U~cAI lagabhaga 140 se. mI. evaM padmAsana bhagavAna kI UMcAI 88 se.mI. rahI hai / I 3- yahA~ se eka aura padmAsana meM choTI mUrti prApta huI jise citra 15 para dekhA jA sakatA hai / yaha kaTipradeza ke Upara khaNDita evaM vilupta hai / isa mUrti kI caur3AI kevala 15 se. mI. hai / citra 16 para eka devakulikA kA zIrSa bhAga dikhAI de rahA hai jisakI caur3AI 25 se. mI. hai / lagatA hai isa devakulikA meM yaha mUrti virAjamAna thI / devakulikA evaM mUrti ko dekhakara ise pramukha mUrti ke samaya kA arthAta cauthI zatAbdI I. kA anumAna hai / For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba taka ke tathyoM se yaha spaSTa huA ki IsA kI cauthI zatAbdI meM yahA~ eka mandira nirmANa huA jisameM do vediyA~ thIM evaM do hI mUrtiyA~ thI evaM eka mAnastambha thA / yahA~ para candana va kezara ghisane kA patthara 50 se. mI. vyAsa kA evaM eka candana va kezara rakhane kA patthara kA ardhageMdAkAra vartana 30 se. mI. vyAsa kA upalabdha huA hai, jisase vidita hotA hai ki yaha bahumAnya mandira thaa| kAphI loga darzana va pUjA hetu yahA~ Ate the / . 4- eka aura padmAsana mUrti kA dhar3a hai jo yahA~ se prApta huA / yaha citra 17 para pradarzita hai / yaha mUrti 35 se. mI. caur3I hai / citra 18 para eka vedI kA zIrSa kA patthara dikhAyA gayA hai jisakI caur3AI 47 seM.mI. hai| pro.sAgaramala ne isa mUrti ko 6vIM zatAbdI kA mAnA hai yaha vedI va yaha mUrti chaThI zatAbdI meM isa mandira meM banAI gaI hogI / / . 5- eka abhilekha eka stambha ke zIrSa para likhA huA prApta huA jo pro. sAgaramala ne nimna par3hA paMkti 1-OM (mahA) rAjazrI bhojadeva mani paMkti 2-ka paMkti 3-TUTa zrI kaccham(vI?) - (laM?) kArita / isa bhojadeva ko pro. sAhaba ne pratihAra vaMzIya kanyakubja ke rAjA bhojadeva mAnA hai, jisakA rAjya kAla IzA pUrva vIM zatAbdI thaa| ise unhoMne mandira kA jIrNodvAra kAla khaa| uparokta vivaraNa se yaha sahI baiThatA hai| nirmANa ke 500 varSa bAda mandira meM bRhata jIrNodvAra kI AvazyakatA par3I hogI / yaha avazeSa bhI zeSa saba avazeSoM ke sAtha purAne mandira ke dAyeM chora kI nIva se prApta huA hai / uparokta se yaha niSkarSa nikalatA hai ki yaha lekha kutubuddIna aibaka ko I. san 1164 kI tor3a-phor3a se pahalA honA cAhie jo pro sAhaba ke nirNaya ke samarthana meM hai / 6- eka khaDgAsana mUrti bhI prApta huI jo citra 20 para hai / isa mUrti ke lekha ko pro. sAgaramala ke uparokta lekha ke bAda I. san 1666 meM mere anurodha para nimna prakAra par3hA hai - paMkti 1- jayapatiH a- ra - paMkti 2- -----|----- For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EUR likhAI ke AdhAra para yaha mUrti IsA kI 13 vIM zatAbdI kI hai / isa prakAra yaha sahI pratIta hotA hai ki yaha mUrti tahakhAne se milI, mandira ke nIce nIva se nahI / yaha avazya hI punaH nirmANa ke samaya banAI gayI hogI / jo sambhavataH mandira ke dUsare vidhvaMza meM khaNDita huI / 7- yahA~ se kula 40 avazeSa prApta hue jo saba purAvazeSa evaM bahumUlya kalAkRti, vArANasI ke yahA~ navambara 1665 se pharavarI 1666 ke madhya digambara jaina samAja, kAzI, ke. 36 / 50-51 gvAladAsa sAhU lene, bulAnAlA, vArANasI ke nAma para rAjisTarDa haiN| prathama mandira kA vidhvaMza : zrI kuberanAtha zukla kA kahanA hai ki I. san 1035 meM vArANasI ko zrI niyAlitigina ne lUTA yadyapi vo svayaM isa zahara meM kucha ghaMTe ko hI rUka ldki og unhdsjkrsvkgk thA / yaha mandira nadI se dUra thA / ho sakatA hai usa samaya rAjaghATa ke jaina mandira ko usane lUTA. . ho / zrI zukla puna: kahate haiM ki isake turanta bAda muhammada gajanavI ke bhatIje sAlAra masUda kA eka ziSya isalAma dharma ko phailAte pazcima se banArasa meM usa sthAna taka pahu~cA jahA~ aba kAzI relave sTezana hai parantu use ghamAsAna yuddha meM hAranA par3A / isa prakAra isa AkramaNa kartA kA prabhAva bhI isa mandira para par3ane kI sambhAvanA nahIM hai / zrI zukla Age likhate haiM ki banArasa para punaH muhammada gorI ke senApati kutubuddIna aibaka ne san 1164 meM AkramaNa kiyA va isa bAra musalamAna senA kI vijaya huI 6 / rAjaghaTa kA kilA barabAda kara diyA gayA evaM musalamAna itihAsakAra likhate hai ki banArasa meM 1000 mandiroM ko naSTa kara diyA gayA evaM usakI sampatti va banArasa kI lUTa kI saMpatti 1400 U~ToM para lAda kara bhejI gayI / isa vivaraNa se spaSTa hai ki rAjaghATa kA jaina mandira evaM bhelUpura kA jaina mandira kutubuddIna aibaka ne 1164 I. meM tor3A hai / zrI zukla likhate hai ki banArasa kutubuddIna ke kabje se nikala gayA evaM For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kutubuddIna ne I. san 1167 meM punaH banArasa para AkramaNa kiyA / vo Age likhate haiM ki banArasa ke mandira kucha dazaka taka punaH nirmita nahIM ho pAye kyoMki musalamAna adhikArI isa bAra mandira na banane dene ke lie kaTibaddha the| isI bIca I. san 1236 se 1240 meM rajiyA masajida bnii| tatpazcAt musalamAna adhikArI kucha narma par3e va banArasa ke mandiraM apane purAne sthAna para banane lage / isa prakAra spaSTa hai ki yaha mandira 13 vI zatAbdI meM san 1240 I. ke bAda kisI samaya punaH nirmita huA / nizcaya nahIM ki isa samaya rAjaghATa kA jaina mandira chor3a kara bhelUpurA mandira, pArzvanAtha svAmI kI janmasthalI hone se punaH nirmita huA athavA kilA kSetra meM musalamAna garvanara kA adhika AtaMka hone se vahA~ kA mandira punaH nirmita nahIM huA / isa punaH nirmita mandira kA svarUpa to pUrvavata thA parantu vahA~ kI vediyoM evaM mUrtiyoM kA anumAna ina purAvazeSoM se nahIM mila sakatA / isa vidhvaMsa ke bAda kI va dUsare vidhvaMza se pahalI mUrtiyA~ aba bhI bhelUpura meM pUjA meM haiN| jo mUrtiyAM pUjA meM Aja haiM unake lekhoM kA adhyayana hone se kucha anumAna laga sakegA ki terahavIM zatAbdI meM kauna mUrtiyAM pUjA meM rakhI gaIM / dUsarA vidhvaMsa : zrI kuberanAtha zukla kA kahanA hai ki I. san 1464 se 1466 meM sikandara lodI ne punaH banArasa ke mandiro ko tor3a diyA / vo saba mandira lagabhaga 60 varSa taka barabAda rahe / 60 varSa bAda hI una mandiroM kA punaH nirmANa huA 1 isa prakAra spaSTa hai ki 1464 se 1466 meM yaha mandira punaH dhvasta huA / bhArata ke digambara jaina tIrtha pustaka meM syAdavAda mahAvidyAlaya ke akalaMka pustakAlaya ke eka hastalikhita grantha jisakA nAma sAmAyika nitya pratikramaNa pATha hai kA sandarbha dekara yaha batalAyA ki I. sana 1562 meM bhelUpura meM pArzvanAtha maMdira vidyamAna thA" / punaH banArasI dAsa prasiddha hindI jaina kavi kI likhI AtmakathA ardhakathAnaka - ke saMdarbha se batAyA hai ki unakA janma varSa 1566 meM huA 6 yA 7 mAha ke bAlaka ko hI banArasa meM zrI pArzva prabhU ke caraNoM ko For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 meM rakhA gayA va yahA~ ke pujArI ke kahane para inakA nAma banArasI dAsa rakhA gayA " / uparokta varNana se yaha lagatA hai ki yaha pArzva bhelUpura ke hI hogeN| spaSTa hai bhelUpura mandira 1464 se 1466 I meM TuTA va I. 1562 se pahale banakara punaH taiyAra huA / ho sakatA hai yaha mandira anya hindU mandiroM se pahale bana gayA ho| isa mandira kA svarUpa citra 1 se 5 meM dikhAyA gayA hai / yahI vaha mandira hai jo varSa 1986 I. meM tor3A gayA / abakI bAra tor3ane ke bAda meM eka yaha vizAla mandira nirmita kiyA gayA / bhelUpura kA dUsarA mandira : bhelUpura meM isa mandira ke barAbara meM dUsarA jaina mandira maujUda hai jo zIghra hI tor3A jA rahA hai, kyoMki vahA~ vizAla zvetAmbara jaina mandira bana gayA hai| usakI vedI kA citra jo bhArata ke digambara jaina tIrtha bhAga 1 se liyA gayA I. san 1671 kA citra 21 para hai / I. san 1688 ke phaisale se pUrva pichale 200 varSa zvetAmbara digambara mukadame ina, donoM mandiroM ke sambandha meM ho rahe the| / kaba va kaise yaha dUsarA mandira banA ina mukadamoM ke kyA bindu the , yaha alaga se adha yana kA viSaya hai| jisa mandira kA yaha itihAsa hai usakI vyasthA ke svarUpa ke viSaya meM bhI ina mukadamoM ke adhyayana se kucha pramANa mila sakegA / stUpa kI sambhAvanA : khudAI meM golAkAra nIva, madhya se calI huI kiraNoM ke samAna nIveM athavA caukhambhA stUpa kI nIveM nahIM milI hai jinheM kahA jA sakatA ki ye stUpa kI nIveM haiM / spaSTa hai ki agara stUpa vahA~ thA to mandira ke prathama nirmANa se pUrva usakI nIveM haTA dI gyii| nimna sthitiyA~ stUpa kI sambhAvanA vyakta karatI - . . 1- pArzvanAtha kA janma vIM zadI IsA pUrva meM huA / usa samayA smRti saMjone hetu evaM sthAna ko cinhita karane kA sAdhana stUpa banAnA hI thA / 2- SaTakhar3Agam pustaka eka kI prastAvanA meM paMDita hIrAlAla jaina IndranaMdI ke zrutAvatAra kA sandarbha dete hue kahA ki AcArya arhadvalI ne ekatva aura apanatva bhAvanA se dharmavAtzalaya evaM dharma prabhAvanA bar3hAne hetu bhinna-bhinna saMgha sthApita kiye jisameM eka paMcastUpa saMgha bhI thA 12 / nandI amAnAya kI paTTAvalI kA saMdarbha dekara isa prastAvanA meM arhadvalI ke AcArya pada grahaNa kA samaya I. ke For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 san 38 se 107 ke bIca meM batAyA hai 13 arthAta IsA kI pahalI zatAbdI meM paMcastUpa saMgha kA nirmANa. ho gayA thA / . pro. sAgaramala ne baTagohalI pahAr3apura (baMgAla) se prApta I. san 476 ke eka tAmra patra ke havAle se paMcastUpAnvaya ko kAzI kA batAyA hai / pro. sAhaba kA kahanA hai ki yaha paMcastUpAnvaya lagabhaga 10 vIM zatAbdI taka astitva meM rahA ___yahA~ saMgha evaM anvaya zabda paryAyavAcI haiM / isase yaha pratIta hotA hai ki kAzI meM 5 stupa IsA kI pahalI zatAbdI se pUrva hI maujUda the / isI kAraNa yahA~ ke saMgha ko paMcastUpa ke nAma se pukArA gayA / / 3-jisa TIle para pUrva mandira sthApita thA usameM miTTI kI tIna parateM milI haiM / sambhavataH nIce kI parata svAbhAvika thI |'duusrii parata stUpa kI kursI kI ho evaM tIsarI parata stUpa kI IMToM kA cUrA ho / khoMdate samaya pratyakSadarzI zrI candrabhAna evaM zrI jaya kRSNa ne batAyA Upara kI sataha meM IMTa va patthara kA cUrA thA / anyathA aura koI kAraNa tIna parata miTTI kA pratIta nahIM hotaa| mandira kI tIna nIvoM se ina tIna paratoM kA sambandha nahIM jor3A jA sktaa| 4- nIMva meM prApta sabhI IMTe naye mandira meM dabA dI gayIM athavA miTaTI ke sAtha pheMka dI gayIM parantu namUne ke lie kucha IMTeM rakhI huI haiM jinakA mApa nimna prakAra hai 1- sAbUta ITa 28 guNe 20 guNe 4.5 se.mii.|| 2- lambAI meM TUTI ITa, maujUdA lambAI 22 se.mii.| pUrI ITa kI mApa 22 se. mI. se adhika guNeM 22 guNe 7 se. mii.| 3- dazA kama do ke anukUla, maujUdA lambAI 18 se. mii.| pUrI ITa kI mApa 18 se. mI. se adhika guNe 22 guNe 7 se.mii.| 4- dazA kama do ke anukUla, maujUdA lambAI 22 se.mii.| pUrI ITa kI mApa 22 se. mI. se adhika guNe 20 guNe 5 se. mI. / ina ITo kI banAvaTa suDaula nahIM hai| pro. sAgaramala ne yahA~ se prApta IToM ko prAcIna kahA hai / sambhava hai yahA~ hI ye 5 stUpa bane hoM jo kAla kama se dRTa gaye tatpazcAta yahA~ ye kama se cAra bAra mandira banA / For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra __ jaina dharma meM mandira navadevatA meM sthAna pAte haiM 5 / isa prakAra mandira kevala mUrti kA AvAsa hI nahIM balki svayaM eka devatA hai| maiM bhelUpura ke inhIM devatA kI pUjA meM rata hU~ evaM uparokta khoja unhIM ke prati mere zraddhA sumana haiM / ____ agara koI Avazyaka ghaTanA kA varNana uparokta lekha meM raha gayA ho yA koI ghaTanA galata likhI gayI ho to vijJa jana mujhe sUcita kara anugrahIta kareM / mujhe kAphI sUcanAyeM zrI RSabhadAsa jaina, zrI candrabhAna jaina ,zrI jaya kRSNa jaina,zrI sunIla jaina,zrI lAla jI jaina nariyA , zrI prakAza candra jaina pujArI bhelUpurA ,zrI candrakAnta mizrA prabaMdhaka bhelapurA se milI haiM / maiM una sabakA AbhArI hU~ / jina vidvAna lekhakoM se maiMne isa viSaya meM jAnakArI hAsila kI yA jinhe Upara saMdarbhita kiyA athavA jisa pustaka se maiMne tIna phoTo lI una sabakA mai AbhArI hU~ / lekhaka ke pitA caudharI prakAza candra jaina (10-1-1610 se 7-12-1660) ne vArANasI meM bhelUpurA kA itihAsa jAnanA cAhA thA unake Adeza se yaha adhyayana maiMne prArambha kiyA thA / lekhaka kI mAtA jainamatI jaina ne isa kArya kI preraNA dI va dharma patnI indrAnI jaina ne sahayoga diyA, jinakA AbhAra vyakta karanA nahIM bhUlanA cAhie / isa saba kArya meM pro. sAgaramala kA saMdarbha lagAtAra detA rahA hU~ evaM unase samaya-samaya para preraNA milii| zrI sunIla jaina ne lagAtAra lekhana hetu anurodha kiyaa| inako bahuta dhanyavAda / . . - AzA hai ki isa varNana se purAvezaSoM , purAnI mUrtiyoM , purAne mandiroM, purAne TIloM ke prati samAja kI rUcI jagegI kyoki unhIM se devatA kI gauravaM gAthA ko nirmANa tathA dharma ke prati zraddhA kA saMcAra hotA hai| vaha devatA kI pUjA hai / sandarbha : 1- bhArata ke digambara jaina tIrtha bhAga 1 - prakAzaka bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI bambaI,1674 pR.133 / 2- uparokta kA pRSTha 126 va 130 / For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 3 - uparokta kA pRSTa 126 / 4- jaina pratimA vijJAna dvArA DA. mArUti nandana prasAda tivArI, prakAzaka pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1683, pR.43| 5- uparokta krama 1 kI pustaka kA pR. 37 / 6- vArANasI DAuna dI aijeja lekhaka kubera nAtha zukla prakAzaka pro. kAmezvara nAtha zuklA paTanA 1674 pR.4 / 7- uparokta krama 6 kI pustaka kA pR. 176 / 8- uparokta krama 6 kI pustaka kA pR.180| 6- uparokta krama 6 kI pustaka kA pR. 5 / 10- uparokta kama eka kI pustaka kA pR. 126 / 11-uparokta krama eka kI pustaka kA pR. 120 / 12-SaTakhaDAgama prathama pustaka, prakAzaka zrI mAna seTha lakSmI candra zitAba rAya amarAvatI, 1636 pR 14 / 13-uparokta krama 12 kI pustaka kA pR. 26, 27,28,26,va 35 / 14-pArzvanAtha janma bhUmi mandira vArANasI kA purAtAtvika vaibhava lekhaka pro. sAgaramala jaina sAMsakRtika sAdhanA bhAga 3 prakAzaka nezanala risarca insaTITyUTa Apha hiyUmana kalacara, vArANasI 2660 pR. 41 / 15-bAla vikAsa bhAga - 2 lekhikA - AryikA jJAnamatI, prakAzaka digambara jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura, 1683, pR. 16 / For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only