Book Title: Dashvaikalik aur Jivan ka Vyavaharik Drushtikon
Author(s): Kanakshreeji
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211157/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavekAlika aura jIvana kA vyAvahArika dRSTikoNa - sAdhvI zrI kanakadhI (yugapradhAna AcArya zrI tulasI kI ziSyA) pratyeka vastu anantadharmAtmaka hai| ananta virodhI dharma-yugaloM ke sAtha sAmaMjasya sthApita kara calate rahanA hI jIvana kI pUrNatA hai| ananta jJaya-dharmoM kA bhI sImita saMvedana se jJAna karane kA prazasta sAdhana hai, hamAre pAsa syAdvAda / para eka sAtha ananta dharmoM kA jJAna vyavahArya nahIM ho paataa| vyavahArya hai hamAre lie nayavAda yA syAdvAda / usake sahAre hama anabhIpsita vastvaMza ko nirAkRta kiye binA hI abhIpsita aMza kA bodha yA pratipAdana kara sakate haiN| nizcaya aura vyavahAra hamAre cintana ke do mahattvapUrNa pahalU haiN| vibhinna dArzanikoM ne vibhinna rUpoM meM nizcaya aura vyavahAra donoM kI sattA ko svIkAra kiyA hai| jaina-darzana ne jise nizcaya aura vyavahAra kI abhidhA se abhihita kiyA, bauddha dArzanikoM ne use paramArtha satya tathA loka-saMvRtti satya se pahacAnA aura sAMkhya darzana ne use paramabrahma tathA prapaMca kahakara pukArA / syAdvAda kI bhASA meM nizcaya aura vyavahAra paraspara bhinna-bhinna haiN| eka hI vastu ke sahabhAvI va avazyaMbhAvI dharma haiM, isa dRSTi se donoM meM advaita hai| nizcaya vastu kA Atmagata dharma hai| vaha sUkSma hai / vyavahAra vastu kA deha-dharma hai / vaha sthUla hai| isa svarUpadvaidha se ina donoM meM dvaita bhI hai| yadyapi nizcaya, nizcaya hI hai aura vyavahAra, vyavahAra / inameM svarUpaikya nahIM ho sktaa| nizcaya hamArA sAdhya hai tathApi usakA sAdhaka hai vyvhaar| isalie sabhI dArzanikoM ne nizcaya ke sAtha vyavahAra ko tattva rUpa meM svIkAra kiyA hai| yahA~ taka ki vyavahAra ko jIvana meM mahattvapUrNa sthAna diyA hai / yaha ucita hI hai| kyoMki nizcaya jahA~ unnata aura giri-zRMga hai, vahA~ vyavahAra usa taka pahu~cane ke lie ghumAvadAra pgddnnddii| pathika usake binA sIdhA parvatArohaNa kara sake, yaha sambhava nahIM / nizcaya phalagata rasa hai aura vyavahAra hai usakI utpatti, vRddhi aura saMrakSaNa kA hetubhUta Upara kA kavara / nizcaya vASpa yAna hai aura vyavahAra gamana-sAdhaka pttrii| sAdhyAvasthA meM hama nizcayamaya hI bana jAte haiM ; para sAdhanAkAla meM nizcaya aura vyavahAra donoM ghule-mile rahate haiN| yaha nirvivAda satya hai ki lakSya prApti ke bAda jIvana kI pUrNatA meM vyavahAra hamAre lie anupayogI hai, utanA hI upayogI jIvana kI apUrNatA meM vaha hai| vahA~ hama vyavahAra kA tyAga kara cala nahIM skte| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 288 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNa -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-................................................ vyavahAra kA artha chalanA tathA pravaMcanA nahIM hai| usakA artha hai-yathArtha kArya ko bhI usa para apane buddhiviveka tathA kalA kA avalepa lagAkara prastuta karanA / vyavahAra jIvana kA kalAtmaka pakSa hai| dUsare zabdoM meM, kalAtmaka jIvana-paddhati kA nAma hI vyavahAra hai| satya aura ziva ko bhI jaise saundarya apekSita hai, vaise hI yathArtha-kriyA bhI kalAtmakatA ke binA adhUrApana lie rahatI hai / usakI pUrti vyavahAra karatA hai| ___ vyakti jahA~ akelA hotA hai, vahA~ vyavahAra-patha ke anugamana kI vizeSa AvazyakatA nahIM rahatI / para jahA~ samAja hotA hai, vahA~ parasparatA hotI hai| jahA~ parasparatA hotI hai, vahA~ vyavahAra atyanta apekSita ho jAtA hai| vyavahAra pakSa kI upAdeyatA ko abhivyakta karate hue kavi ne kitanA sundara padya likhA hai-- kAvyaM karotu parijalpatu saMskRtaM vA, sarvAkalA: samadhigacchatu vA yatheccham / lokasthitiM yadi na vetti yathAnurUpAM, sarvasya mUrkhanikarasya sa cakravartI / / prakANDa pANDitya prApta vyakti bhI yadi lokavyavahAra se anabhijJa hai to vaha mUrkha-cakravartI kI upAdhi se vibhUSita hotA hai| yadyapi zuddha lokaviruddha nAcaraNIyam- isa paMkti ne to loka vyavahAra ko itanA mahattva de diyA hai ki jisa kArya ko apanI dRSTi zuddha mAnatI hai, tathApi yadi vaha loka-viruddha hai, to usakA AcaraNa mata karo / vyavahAra-kuzala vyakti jahA~ paga-paga para apratyAzita saphalatAe~ prApta karatA rahatA hai, vahA~ vyavahAra se pare rahane vAle ko kadama-kadama para asaphalatA kA muMha dekhanA par3atA hai| isIlie vidvAn lekhaka kI yaha paMkti kitanI mArmika hai ki 'jIvana kA sabase bar3A abhizApa hai, avyAvahArika honA' / vAcaka umAsvAti ne isI hArda ko prastuta karate hue apanI zikSAtmaka racanA 'prazamarati-prakaraNam' meM likhA hai lokaH sattvAdhAraH sarveSAM brahmacAriNAM yasmAt / tasmAllokaviruddha kArya, dharmaviruddhaM ca saMtyAjyam // nizcaya adRzya hotA hai, vaha vyavahAra ke dvArA gamya hotA hai| hamArI kisI ke sAtha kitanI hI sadbhAvanA kyoM na ho ? hamArA antaHkaraNa kitanA hI vizuddha kyoM na ho? para jaba taka vaha vyavahAra meM samavatarita nahIM hotA, taba taka usakI saccAI meM kama hI vizvAsa hotA hai| vyavahAra kI isa sAdhya-sAdhakatA tathA upAdeyatA ko dRSTigata rakhate hue bhagavAna mahAvIra ne sAdhaka ke lie sthAna-sthAna para usakI upayogitA batAI hai| yadyapi Apane bhI sAdhaka ke lie do sAdhanA-krama prastuta kiye haiMjinakalpI tathA sthavirakalpI / jinakalpI sahAyanirapekSa ekAkI jIvana-yApana karate haiM, unakI sAdhanA viziSTa koTi kI hotI hai, ata: ve vyavahArAtIta tathA kalpAtIta haiM / sthavirakalpI saMghIya jIvana yApana karate haiN| unake lie vyavahAra kI bhI apanI sImA taka AvazyakatA hotI hai| __Age kI paMktiyoM meM bhagavAn mahAvIra ke vyAvahArika dRSTikoNa ko prastuta karane kA prayAsa kiyA jaaygaa| cintana tathA bhAvanAe~ asIma haiN| unakA vyAsa na ho| samAsa ke lie dazavaikAlika sUtra hI mukhya AdhAra rhegaa| odana-pAka jAnane ke lie do cAvaloM kI parIkSA aparyApta nahIM raha jaatii| bhagavAna mahAvIra ne anekoM aise vidhi tathA niSedhoM ke saMketa diye haiM, jinameM pratyakSa yA parokSa sUkSma sthala dRSTi se hiMsA Adi se bacane kA hI dRSTikoNa rahA hai| para kahIM aise vidhAna va niSedha haiM, jahA~ hiMsA Adi se bacane Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI apekSA vyAvahArika dRSTikoNa adhika pravala rahA hai| vahIM aise bhI ullekha milate haiM ki jina kAryoM ke AcaraNa se hiMsA Adi kI kacit bhI saMbhAvanA nahIM hai, phira bhI ve kArya niSiddha haiN| isase vidita hotA hai ki unakI dRSTi meM vyavahAra kuzalatA ko kitanA U~cA sthAna thaa| nIce kI paMktiyoM meM ApakA vyAvahArika dRSTikoNa atIva prazastatA lie ubharA hai| sAdhutva svIkaraNa ke bAda sAdhaka kI dinacaryA kA eka mahattvapUrNa aMga hai-- bhikSAcaryA kyoMki binA bhikSA ke use koI bhI Avazyaka vastu prApta nahIM ho pAtI / bhagavAn ne isIlie kahA hai ki " savvaM se. jAiyaM hoi, nattha fife ajAiyaM" sAdhu kI saba vastue~ yAcita hotI haiM, ayAcita kucha nahIM hotA / ataH Apane bhikSA kI bhI sundara mArmika tathA sundara vidhi pradAna kI, kyoMki mahattva kArya kA jitanA nahIM hotA utanA vidhi kA hotA hai / pratyeka kArya ke pIche kyoM? kaba ? aura kaise ? ye jijJAsAeM ubhara ho jAtI haiN| ina tInoM jijJAsAoM ko sundara samAdhAna dene vAlI kArya paddhati hI vyAvahArika uccatA prApta kara sakatI hai / dezakAlika aura jIvana kA vyAvahArika dRSTikoNa 286 bhikSA ke lie kaba jAe ? isakA sundara samAdhAna dete hue bhagavAna ne kahA ki jaba bhikSA kA samaya ho / ' kyoMki kAla kA atikramaNa kara bhikSArtha jAne vAlA bhikSu nindA, tiraskAra tathA avizvAsa kA pAtra bana sakatA hai / bhikSA jAtA huA muni asaMbhrAnta rahe / yadyapi yaha saMbhrAnti anekoM doSoM kA udgama sthala hai, tathApi saMghIya jIvana kI sarasatA tathA mAdhurya dinaSTa na ho jAe ataH yaha mahAn upayogI vyAvahArika nirdeza hai| bhicArikA karatA huA muni manda manda cle| yadyapi bhikSu ke lie upayogapUrNa zIghragati avihita nahIM hai / phira bhI yadi bhikSArthaM jAte samaya vaha tvaratA karatA hai to vyavahAra meM acchA nahIM lagatA / dUsare loga usake bAre meM vibhinna anumAna lagA sakate haiN| jaise yaha bhikSu isalie jaldI-jaldI calatA hai ki kahIM amuka parivAra meM amuka bhikSu pahale na calA jaae| phira amuka vastu mujhe nahIM milegI / dUsare sthAna meM yaha bhI batAyA gayA hai ki sAdhu daba-daba karatA na cale, atizIghra na cale / isase pravacana lAghava hotA hai / gocarA ke lie gayA huA muni mArga meM Aloka gavAkSa, harobA, khir3akI, viggala para kA vaha dvAra jo kisI kAraNavaza punaH cinA gayA ho, sandhi-do gharoM ke bIca kI galI athavA sendha - dIvAla kI DhakI huI surAka aura jala-maMcikA athavA jalagRha ko dhyAnapUrvaka na dekhe / ve zaMkA-sthAna haiN| unheM isa prakAra dekhane se logoM ko muni para cora tathA pAradArika hone kA sandeha ho sakatA hai| rahasyamaya guhya sthAnoM meM jAne se muni gRhapati -- ibhya, rAjA aura ArakSakoM ke rahasyamaya sthAnoM meM na jAe tathA unake samIpa bhI khar3A na rahe / kyoMki ve sthAna saMvalekara haiN| inakA varjana isalie kiyA gayA hai ki ina sAdhu ke prati striyoM ke apaharaNa karane kA tathA mantrabheda hone kA sandeha ho sakatA hai| kiyA jA sakatA hai / anya bhI aneka prakAra ke kaSTa pahu~cAe jA sakate haiM, jisase vyartha hI sAdhu ko avahelanA kA pAtra bananA par3e / sandehavaza sAdhu ko giraphtAra 1. 2 . vahI, 5 / 1 / 1. 3. vahI, 5 / 1 / 2 : "care mandamaNuvvigo | " 4. dazacaikAlika "davadavassa na gacchejjA / " sarvakAlika 50111 saMpatte bhikkha kAlammi | 5. vahI, 5 / 1 / 15. 6. vahI, 5 / 1 / 16. +6 O . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa bhikSu pratiSTa kuloM meM bhikSArtha na jAe / ' pratikuSTa kA zAbdika artha hai, nindita, jugupsita tathA garhita | ve do prakAra ke hote haiM - alpakAlika aura yAvatkAlika / alakAlika mRtaka sUtaka Adi ke ghara haiM / yAvatkAlika Doma, mAtaMga Adi ke ghara / yaha spaSTa hai ki yaha niSedha vyAvahArika bhUmikA ko chUne vAlA hai kyoMki uparokta kuloM meM bhilA karane se sAdhaka kI sAdhanA meM kyA vAdhA A sakatI hai ? isa prazna ko samAhita karate hue TIkAkAra likhate haiM-- jugutsita kuloM kI bhikSA lene se jaina zAsana kI laghutA hotI hai / " 1 jaina darzana ke adhyetA isa bAta se anabhijJa nahIM ki vaha jAtivAda ko tAttvika nahIM maantaa| usake AdhAra para kisI ko hIna tathA jugupsita mAnanA hiMsA hai phira bhI prati kuloM ko binA kA niveza kiyA gayA hai| jahA~ taka hama samajha pAye haiM, vaidika paramparA ke bar3hate hue prabhAva ko dhyAna meM rakhakara vyavahAra- pAlana ko mukhyatA denA hI isakA pramukha kAraNa ho sakatA hai| bhikSu saMsakta dRSTi se na dekhe / yaha sAmAnya karata hai| bahina tathA bhAI kI A~khoM meM A~kheM gar3Akara na dekheN| isa niSedha bhUmikA para avasthita hai ki dRSTi se dene para hai ki hRdaya zuddha hone para bhI isa prakAra dekhane se loka AkSepa kara sakate haiM ki yaha muni vikAragrasta hai / isakA vAcyArtha yaha hai ki sAdhu va sAdhvI kramazaH ke do kAraNa batAe gae haiM - pahalA nizcaya kI bata hotA hai| dUsarA vyavahAra kI bhUmi para bar3A bhikSA grahaNa karate samaya bhikSu maipa-padArtha taka hI dRSTi prasAra kre| ati dUrastha vastuoM ko gRha ke koNoM Adi ko na dekhe isa prakAra dekhane se muni ke cora vA pAravArika hone kI AzaMkA ho sakatI hai| bhikSAgRhastha ke ghara meM praviSTamuni vikasita netroM se na deveN| isase muni kI laghutA hotI hai| AhArAda ke lie gRhastha ke ghara meM praveza karane ke bAda muni andara kahA~ taka jAe ? isakA saMketa dete hue bhagavAn mahAvIra ne kahA - gRhasvAmI dvArA ananujJAta yA varjita bhUmi meM muni praveza na kare / " yaha pratiSedha bhI aprItidoSa ko varjita karane ke lie hI kiyA gayA hai| muni ke lie snAnagRha tathA bAgRha ko dekhane kA bhI niSedha kiyA gayA hai / bhikSA meM yadi amanojJa aura apathya jala A jAe to muni use gRhasthoM kI bhA~ti itastataH na pheMke / kintu use lekara vaha vijana bhUmi meM jAe aura vahA~ zuddha bhUmi para dhIre se girAe tAki gandagI na phaile| kitanI UMcI sabhyatA kI zikSA hai yaha / yadi gRhastha samAja bhI isa para amala kareM to zaharI galiyoM meM itanI gandagI ke darzana na karane pdd'e| bhikSAcarI kI sampannatA hone para AhAra kI vidhi batAte hue kahA gayA hai ki sAmAnyataH bhikSA ke anantara AhAra upAzraya meM jAkara hI kreN| yadi vaha bhikSArtha dUsare gA~va meM gayA huA ho aura kAraNavaza vahA~ AhAra karanA 1. darzakAlika 501017. 2. hAribhadrIya TIkA patra 166 : etAnna pravizet zAsana laghutvaprasaMgAt / 3. dazavaikAlika: 5 / 1 / 23 : asaMsattaM paloejjA / 4. (ka) vahI gaaiduraavloye| (kha) jinadAsa cUrNi pu0 176 "o paraM para-kogAdi palovantaM daNa saMkA bhavati kimesa coro pAradAriko vA hojjA ? evamAdI dosA bhavaMti / " 5. darvakAlika 5 / 1 / 23 "upphullaM Na viNijjhAe / " . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika aura jIvana kA vyAvahArika dRSTikoNa 261 . par3e to yadi sAdhu vahA~ para hoM to vahA~ jAkara AhAra kre| yaha paraspara prema-saMvarddhana tathA prema-sthAyitva kA anupama sAdhana hai| yadi anyatra bhojana karanA par3e to jahA~ kahIM bhikhAriyoM kI bhAMti na khAe, kintu zUnyagRha yA koSThaka meM baiThakara vidhipUrvaka khaae| AhAra meM grAsa ke sAtha yadi kaMkara, kaMTaka Adi A jAe~ to vahIM baMTA huA muha se na thUke kintu Asana se uThakara, kaMkara Adi ko hAtha se lekara, ekAnta sthAna meM dhIre se rakhe / ' upAzraya meM Akara AhAra karane vAle muni ke lie bhI atIva manojJa tathA AkarSaka vidhi batalAI gaI hai| muni upAzraya meM praviSTa hote samaya 'rajoharaNa' se pAda-pramArjana kare aura tIna bAra 'nisIhi' zabda kA uccAraNa kare, jo ki muni ke kArya nivRtta ho, sthAna-praveza kA sUcaka hai / guru ke samakSa jAte hI baddhAMjali ho Namo khamAsamaNANaM' kahakara guru kA abhivAdana kre| yaha vidhi bhI vyavahAra ke antargata hI hai / isakA samAveza vinaya ke sAta bhedoM meM se lokopacAra vinaya meM hotA hai| lokopacAra aura vyavahAra eka hI tAtparyArtha ko batAne vAle zabda haiN| __ jisa krama se tathA jahA~ se bhikSA grahaNa kI ho, guru ke samakSa usakI AlocanA kre| vaha bhI guru kI anujJA pAkara / muni do prakAra ke hote haiM / AhAra vidhi kI apekSA se pahale maNDalI ke sAtha AhAra karane vAle aura dUsare akele AhAra karane vAle / prathama prakAra kA muni jaba taka maNDalI ke saba muni na A jAe~, taba taka svAdhyAya kare / na ki yaha socakara ki maiM lAyA hU~, ataH isa AhAra para merA hI adhikAra hai, akelA khAne baiTha jaae| isase pArasparika premapUrNa sambandhoM meM khaTAsa A sakatA hai| ___ akele AhAra karane vAlA bhikSu bhI bhikSA lAkara muhUrta bhara vizrAma kre| vizrAma ke kSaNoM meM bhikSArpaNa sambandhI cintana kre| phira AcArya se nivedana kare ki bhagavan ! isa AhAra se yatheccha AhAra Apa svIkAra kara, mujhe kRtArtha kreN| yadi AcArya na leM to vaha punaH nivedana kare, bhante ! isa bhaizya se Apa atithi, glAna, zaikSa, tapasvI, bAla tathA vRddha inameM se kisI ko denA cAheM to deN| prArthanA svIkAra kara yadi AcArya atithi Adi ko deM to prasannamanA vaha sAdhu avaziSTa AhAra ko AcArya kI anujJA pAkara svayaM khA le| yadi AcArya kaheM ki tuma hI sArmikoM ko nimantrita kara yadi unheM AvazyakatA ho to de do| taba vaha svayaM munijanoM ko sAdara nimantrita kre| ve yadi nimantraNa svIkAra kara leM to unake sAtha bhojana kare / yadi ve nimantraNa na svIkAreM to akelA hI bhojana kara le| yahA~ satkArapUrvaka nimantraNa dene kA ullekha kiyA gayA hai kyoMki avajJA se nimantraNa denA sAdhu-saMgha kA apamAna karanA hai / kahA bhI hai egammi hIliyammi, savvete hIliyA hunti / egammi pUiyammi, savvete pUiyA hunti // (oghaniyukti, gAthA 526-27) jo eka bhI sAdhu kA apamAna karatA hai, vaha saba sAdhuoM kA apamAna karatA hai / jo eka kA satkAra karatA hai, vaha sabakA satkAra karatA hai| 1. darzavakAlika, 5 / 1484. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa ...--.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-. kAle kAlaM samAyare se hI muni kI dinacaryA sundara tathA AkarSaka bana sakatI hai| yaha eka sundara vyavasthA hai / vyavasthA se saundarya nikhAra pAtA hai / - yadi vyakti ke pratyeka kArya ke lie samaya vibhakta ho jAe aura ThIka usI samaya meM vaha saMpAdita kiyA jAe to kabhI daur3a-dhUpa na karanI par3e / isase hamAre sabhI kArya AsAnI se sadha sakate haiN| samaya kA bacAva ho sakatA hai aura kisI bhI kArya ke lie jaldabAjI nahIM karanI pdd'tii| isase snAyuyoM kA tanAva nahIM bar3hatA aura usase asvAsthya bhI nahIM bddh'taa| samaya kI pAbandI ke abhAva meM jaldabAjI karanI par3atI hai| usase snAyavika tanAva bar3hatA hai aura usase zArIrika roga bhI aMgar3AiyA~ lekara jaga uThate haiN| isase sArI vyavasthAe~ gar3abar3A jAtI haiN| hama jisa dina jo kArya karanA cAhate haiM, vaha ho nahIM paataa|| mahAtmA gAMdhI ne likhA hai-kArya-adhikatA vyakti ko nahIM mAratI kintu samaya kI avyavasthA use burI taraha mAra DAlatI hai| kArya-vyavasthA jahA~ sAdhaka kI citta-vikSiptatA ko roka manaHsthairya pradAna karatI hai, vahA~ bAhya vyavahAra ko bhI sughar3a banA detI hai| yadyapi yaha bhikSA kA prasaMga hai / ataH sthUlarUpeNa yahI AbhAsita hotA hai ki bhikSA ke samaya bhikSA karanI cAhie, lekina 'kAle kAlaM samAyare' yaha pada apane Apa meM jitanA artha-vaizadya chipAe hue hai ki muni kI pratyeka kriyA ke lie yathAkAla saMpAdana karane kA saMketa detA hai| sUtrakRtAMga ke cUrNikAra bhI isI kA anumodana karate hue likhate haiM ki muni bhikSA ke samaya bhikSA kare, khAne ke samaya khAe, pIne ke samaya pIe, vastra kAla meM vastra grahaNa kare / layanakAla (guphAdi meM rahane ke samaya arthAt varSAkAla meM) meM layana kare / sone ke samaya soe| samaya niyamitatA kA mahattva nizcaya dRSTi se to hai hI, kyoMki usake vyatikrama se citta-vikSepa hotA hai aura mAnasika samAdhi meM vighna hotA hai| para vyavahAra bhI apanI svasthatA kho detA hai / vaha muni lAparavAha kahalAtA hai| bhikSArtha gayA huA muni gRhastha ke ghara meM na baitthe| na hI, vahA~ kathA-prabandha kare / 2 bhikSu bhikSA grahaNa kare, utane kAla taka use vahAM khar3A rahanA par3atA hai, yaha nizcita hai / para khar3A kaise rahanA cAhie, isakA bhI viveka bhagavAna ne sAdhaka ko diyA hai| muni argalA, paridhA, dvAra, kapATa, bhitti Adi kA sahArA lekara khar3A na rhe| isase muni kI asabhyatA lagane se laghutA hotI hai aura kahIM gira par3ane se coTa lagane kA bhI bhaya rahatA hai| bhakta-pAna ke lie muni gRhastha ke ghara jAtA hai, taba yadi dvAra para koI zramaNa, brAhmaNa, kRpaNa tathA bhikhArI khar3e hoM to unakA ullaMghana kara, andara praveza na kare aura na gRhasvAmI tathA zramaNa Adi kI A~khoM ke sAmane khar3A rahe / vanIpaka Adi ko lAMghakara, andara praveza karane se gRhapati tathA vanIpaka Adi ko sAdhuoM se aprIti ho sakatI hai athavA jaina-zAsana kI laghutA pradarzita hotI hai| gRhasvAmI dvArA pratiSedha kara dene para athavA dAna de dene para, jaba ve zramaNAdi lauTa jAe~, taba muni usa ghara meM bhikSArtha praviSTa ho| 1. dazavaikAlika, 5 / 2 / 4. 2. dazavakAlika, 5 / 2 / 8. 3. dazavakAlika, 5 / 2 / 25. 4. vahI, 5 / 2 / 10, 11, 12, 13. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzavakAlika aura jIvana kA vyAvahArika dRSTikoNa 263 muni sAmudAyika bhikSA kre| kevala junupsita kuloM ko chor3akara anya ucca, nIca kuloM kA bhedabhAva na rakhate hue sarva gharoM se bhikSA le / yaha na ho ki vaha kramagata bhI nIca kuloM ko chor3akara kevala bar3e-bar3e gharoM kI hI bhikSA kara le|' kyoMki isase jAtivAda ko bar3hAvA milatA hai| sAdhAraNa vyakti socate haiM ki muni jI bhI hamArI bhikSA na lekara hamArA tiraskAra kara rahe haiN| prayojanavaza gRhastha ke ghara jAe to muni ucita sthAna para khar3A rahe tathA mita bole / 2 sAdhu anekoM kuloM meM jAtA hai / anekoM vyaktiyoM se samparka sAdhatA hai| kAnoM ko anekoM bAteM sunane ko milatI haiM / A~khoM ko anekoM dRzya dekhane ko milate haiN| para sAdhaka ko dRSTa tathA zruta sabhI bAteM kahanA ucita nhiiN| yaha vicAradhArA ahiMsA kI sakala bhitti para to susthira hai hI para isa Adarza se saMghIya tathA sAmAjika jIvana ke pArasparika sambandha bigar3ate-bigar3ate baca jAte haiN| unameM apUrva mAdhurya Tapaka jAtA hai| sAdhu manojJa AhAra tathA anya vAMchita padArtha na milane para bakavAsa na kre| usakA vAkya prayoga saMyata ho| mumukSu muni krodha, mAna, mAyA aura lobha kA parityAga kre| kyoMki krodha prIti kA, abhimAna vinaya kA, mAyA mitroM kA, tathA lobha sarvahitoM kA vilopa karane vAlA hai / / muni rAtnika muniyoM kA vinaya kre|5 aTTahAsa na kare / ihalaukika tathA pAralaukika hita sAdhana meM nirata sAdhu, bahuzruta (jisane zruta kA bahuta adhyayana kiyA hai athavA AcArya, upAdhyAyAdi) kI paryupAsanA kare tathA tattva kA nizcaya kre| upAsanA ke samaya guru ke pAsa kaise baiThe ? isakI vidhi batAte hue likhA hai-jitendriya muni hAtha, paira tathA zarIra ko saMyata rakhe / arthAt hAthoM ko na nacAe, pairoM ko na phailAe aura zarIra ko Alasyavaza na mor3e / guru ke pAsa AlIna gupta hokara baiThe / AlIna arthAt thor3A lIna / tAtparya kI bhASA meM jo guru ke pAsa na ati nikaTa aura na ati dUra baiThe, vaha 'AlIna' kahalAtA hai| guru ke zabda zravaNa meM dattAvadhAna tathA prayojanavaza sImita vAgvyavahAra karane vAlA 'gupta' kahalAtA hai / saMkSepa meM ziSya ko guru ke. sAnnidhya meM 'AlIna gupta' hI baiThanA caahie| guru ke samIpa baiThane kI aura bhI vidhiyAM batAI gaI haiN| jaise-ziSya guru ke pArzvabhAga meM, Asanna na baiThe, barAbara na baiThe, Age na baiThe, pIche na baiThe aura unake ghuTane se ghuTanA saTAkara na baitthe| tAtparya kI bhASA meM pArzvabhAga ke nikaTa barAbara baiThane se ziSya dvArA samuccArita zabda sIdhA guru ke kAnoM meM praveza karatA hai / jisase guru kI ekAgratA bhaMga ho sakatI hai / guru ke Age atyanta nikaTa baMThane se avinaya hotA hai tathA darzAnArthiyoM ke guru-darzana meM vaha vyAghAta hone kA nimitta bana jAtA hai| 1. darzavakAlika, 215. 2. vahI, 86. 3. darzavakAlika, 5 / 8 / 20. 4. vahI, 8 / 36-37. 5. vahI, 8 / 40. 6. vahI, 8 / 41. 7. vahI, 8144. 8. vahI, 8 / 45. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIDI 264 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa pIche baiThane ke niSedha kA bhI yahI kAraNa ho sakatA hai ki pIche bhI saTa kara na baitthe| eka kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki pIche baiThane se guru ke mukha darzana nahIM ho paate| usake abhAva meM ziSya guru ke iMgita aura AkAra ko samajha nahIM pAtA / guru ke ghuTanoM se ghuTanA saTAkara baiThane se bhI vinaya kA atikramaNa hotA hai| aziSTatA dyotita hotI hai / sArAMza kI bhASA meM muni kisI bhI sthiti meM asabhya tathA avinayapUrNa paddhati se na baiThe / muni binA pUche tathA niSprayojana na bole / do vyakti paraspara bAta kara rahe hoM athavA guru kisI ke sAtha vArtAlApa kara rahe hoM, usa hAlata meM 'yaha kArya aise nahIM, balki isa prakAra huA thA' ityAdi rUpa meM na bIca meM bole / cugalI - parokSa meM doSodghATana na kre|" vacana vyavahAra ke viSaya meM bhI sAdhu ko satarka rahanA Avazyaka hai| vaha jana-bhASA kA andhAnugamana na kare / jisa viSaya ko apanI AMkhoM se dekhA ho, vaha bhI yadi anupadhAtakArI ho to amanda aura anucca svara ke sAtha sabhyatApUrvaka kahe / bhASA bhI pratipUrNa - svara vyaMjana, pada Adi sahita tathA spaSTa honI caahie| bhASA ke aspaSTa tathA skhalita hone para sunane vAlA eka bAra meM Azaya nahIM samajha sktaa| bolane vAle ko bhI punaH punaH bolanA par3atA hai / usa para bhI na samajhane para zrotA ko bhI jhuMjhalAhaTa A sakatI hai / ataH eka bAra sunate hI bhASA kA Azaya hRdayaMgama ho jAe, aisI spaSTa tathA zAlIna bhASA bolanA cAhie / vAkya-racanA ke niyamoM tathA prajJApanA-paddhati ko jAnane vAlA aura nayavAda meM niSNAta muni yadi bolatA huA skhalita ho jAe, varNa, vacana tathA liMga kA viparyAsa kara baiThe, to bhI zrotA muni usakA upahAsa na kare / * dharma kA mUla vinaya hai aura usakA parama hai mokSa jainAgamoM meM vinaya zabda kA prayoga AcAra aura usakI vividha dhArAoM ke artha meM huA hai / namratA usa vyApaka vinaya-saritA kI eka dhArA hai / aupapAtika meM sAta prakAra ke vinaya kA ullekha milatA hai, usameM sAtavA~ prakAra hai, upacAra vinaya / 1 yadyapi vinaya kA sIdhA sambandha hai, apanI AtmA se vinaya apanA hI AtmA kA sahaja namrabhAva hI to vinaya hai| phira bhI pUrvAcAryoM ne upacAra- vinaya, sthAna diyA hai / guru tathA ratnAdhika muniyoM ke Agamana para khar3A honA, hAtha jor3anA, Asana denA tathA bhakti aura zuzrUSA karanA upacAra vinaya hai / * I upacAra- vinaya AcAra- vinaya kI pRSThabhUmi hai dazakAlika meM upacAra vinaya kA sundara digdarzana milatA hai jaise AhitAgni brAhmaNa Ahuti aura vividha mantrapadoM se abhiSikta paMcAnti ko namaskAra karatA hai, vaise hI ziSya anantajJAna se upapeta hotA huA bhI AcArya kI vinayapUrvaka sevA-bhakti kare / 1. darvakAlika 46 2 . vahI, 8 / 46. 3. vahI, hA22. 4. abbhuTThANamaMjali karaNaM, tahevAsaNadAyaNaM / gurubhatti bhAva sussA, viNao esa viyAhio || 5. dazavaikAlika, 911111. hotA hai, anya kA nhiiN| kyoMki vyavahAra - vinaya ko bhI mahatvapUrNa . Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzavakAlika aura jIvana kA vyavahArika dRSTikoNa 295 jisa muni se dharmapadoM kI zikSA grahaNa kare, usake sAtha zikSArthI muni vinaya kA prayoga kre| use baddhAMjali tathA nata-mastaka ho vandana kre| vaha mana, vANI tathA kAyA se sadA usakA vinaya kre|' Agama-jJAna meM tatpara muni, AcArya ke Adeza kA laMghana na kare / vineya AcArya kI zaiyA (bichonA) se apanI zaiyA nIce sthAna meM kare / gati bhI nIcI rakhe arthAt AcArya ke Age-Age na cale / pIche cale / cUrNikAra likhate haiM-ziSya guru ke ati samIpa tathA ati dUra na cle| ati samIpa calane se rajakaNa ur3ate haiM, guru kI AzAtanA hotI hai / ati dura calane se pratyanIkatA kA AbhAsa milatA hai| AcArya jahA~ khar3e hoM, ziSya unase nIce sthAna meM khar3A rahe / caNi ke anusAra nIce sthAna meM bhI guru ke Age tathA barAbara khar3A na rahe / apanA Asana bhI guru ke Asana se nIcA bichAe / ziSya nata hokara guru-caraNoM meM vandana kare / yadyapi AcArya Upara Asana para vidyamAna haiM aura ziSya nIce khar3A hai tathApi vaha sIdhA khar3A-khar3A vandana na kare apitu caraNa-sparza ho sake utanA jhuka kara kare / sIdhA khar3e rahakara vandana karane se unakA akkar3apana AbhAsita hotA hai| vandanA ke lie bhI sIdhA khar3A-khar3A hAtha na jodd'e| nIce jhuke / AcArya ke nizrita upakaraNoM se yadi ziSya kA anucita sparza ho jAe, paira laga jAe, Thokara laga jAe, to vaha baddhAMjali aura nata-mastaka ho nivedana kare ki bhagavan ! mere aparAdha ke lie kSamA kreN| bhaviSya meM maiM aisA aparAdha na karane kA saMkalpa karatA huuN| pUjya kI paribhASA karate hue kahA gayA hai ki---AloiyaM iMgiyameva naccA, jo chandamArAyai sa pujjo|| vinIta ziSya guru dvArA AdiSTa kArya to karatA hI hai para isI meM usake kArya kI 'itizrI' nahIM ho jaatii| vaha guru ke nirIkSaNa tathA iMgita ko dekhakara bhI unake abhiprAya ko samajha letA hai aura kArya sampAdana meM juTa jAtA hai| __ Alokita se kartavyabodha-jaise zarad-Rtu hai / AcArya vastra kI ora dekha rahe haiN| itane mAtra se vinIta samajha letA hai ki AcAra zItabAdhita haiM, unheM vastra kI apekSA hai aura vaha turanta uThakara guru ko vastra de detA hai| iMgita se kartavyabodha-jaise AcArya ke kapha kA prakopa hai| davA kI AvazyakatA hai para unhoMne kisI ko kucha kahA nhiiN| phira bhI vinIta ziSya guru ke iMgita manobhAvoM ko vyakta karane vAlI aMga-ceSTA se samajha letA hai aura unake lie sauMTha le AtA hai| bhikSu kA lakSaNa batAte hue kahA gayA hai ki jo bhikSA lAkara sArmikoM ko nimantrita kara, bhojana karatA ha, vaha bhikSu hai / jo dUsaroM ko haMsAne ke lie kutuhalapUrNa aMgaceSTA nahIM karatA, vaha bhikSu hai / ___ dazavakAlika sUtra meM aise aura bhI anekoM ullekha milate haiM, zikSAe~ upalabdha hotI haiM jo sAmUhika jIvanavyavahAra ko sa~vAratI haiM tathA usameM rasa bharatI haiN| yaha to hama pahale hI jAna cuke haiM ki jIvana kI apUrNa avasthA meM yA yUM kaheM ki sAdhanA-kAla meM, nizcaya tathA vyavahAra paraspara jur3e hue haiN| inameM itanA gaharA sambandha hai ki eka-dUsare ko vilaga karanA AsAna nahIM hai| 1. dazavakAlika, 6 / 1 / 12 / 2. bahI, 6 / 1 / 17 / 3. vahI, 6 / 2 / 18 / 4. vahI, 6 / 31 / 5. dazavakAlika, 106 / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-............................................ nizcaya yadi zuddha Atmatattva hai to vyavahAra hai deha / kyA sAMsArika AtmA dehamukta raha sakatI hai? jaise saMsArI AtmA deha-mukta nahIM raha sakatI aura Atma-zunya zarIra bhI zava kI abhidhA se abhihita hotA hai, vaise hI vyavahArazUnya nizcaya adRzya hone ke kAraNa anupayogI tathA avyavahArya hai to nizcayavihIna vyavahAra kA bhI doSa tathA pravaMcanA ke atirikta mUlya nahIM raha jAtA ataH ukta tathyoM ko hama nizcaya se pare rakhakara, kalevara ke rUpa meM hI nahIM dekha sakate / naizca yika dRSTikoNa to unameM nihita hai hI, lekina yadi hama eka bAra naizcAyika dRSTi ko gauNa kara kevala vyavahAra kI AMkhoM se dekheM to bhI ve sUtra hamAre jIvana meM kitane upayogI haiM ? ___ sAdhu saMsthA ko to ye niyama madhura tathA suvyavasthita karate hI haiM para inakA mUlya rASTrIya, rAjanaitika, sAmAjika tathA pArivArika kSetroM meM bhI kama nahIM hai| kyA hI acchA hotA hai yadi bhagavAn mahAvIra ke dvArA nirdiSTa ina vyAvahArika tathyoM para Aja kA janamAnasa amala karatA? P sambhASamANasya gurosta thaiva, vyAkurvatastAttvikabodha carcAm / yo nAntarAle badatIha kiMcit, sa eva ziSyo vinIyoti bodhyaH // (zrI candanamuni racita ) vardhamAna zikSA saptazatI guru kisI se sambhASaNa kara rahe hoM athavA tAttvika vivecana yA tatvacarcA kara rahe hoM, taba jo bIca meM nahIM bolatA vaisA ziSya vinayI samajhA jAtA hai| --0