Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञान
AAR
ચારિત્રવિચાર
[ સમ્યગ્ ચારિત્રનુ સ્વરૂપ ]
5
EJ!!
ooo..
દર્શન
Edi•
પુષ્પ : ૯ :
}}}}
Cop
दर्शन
23
TE
(૫૫૯ન
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
-
*
.
-
-
-
- -
-
મ
-
૭
છે
૦
છે: છે.
*,
-
-
-
- -
Ret
ધર્મબોધ ગ્રંથમાળા-પુપ નવમું
5
6
ચારિત્રવિચાર [ સમક્યારિત્રનું સ્વરૂપ
-
: લેખક : ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ,
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
- -
: પ્રકાશક :
૧
,
- -
શ્રી મુક્તિમલ જિન મેહનગ્રન્થમાળા.
કાર્યાધિકારી-લાલચંદ નંદલાલ શાહ કે. રાવપુરા, ઘીકાંટા, વકીલ બ્રધર્સ પ્રેસ-વડોદરા.
ooooo.
અ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ્રકાશક :
મુક્તિકમલ જૈન મેાહનગ્રંથમાલા રાવપુરા, મહાજન પાળ–વડાદરા.
આવૃત્તિ પહેલી.
પહેલી વાર
દસ આના
વિ. સ. ૨૦૦૮ વસંતપંચમી,
: મુદ્રક
શા. ગુલાબ' લલ્લુભાઈ શ્રી મહાદય પ્રીં. પ્રેસ–ભાવનગર.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
N
-
•
-
-
10gs
::
::
આભાર માનવામાં આવે છે. ખેટમાં આપેલી સહાય બદલ તેમને હાર્દિક ગ્રન્થમાળાનું પ્રકાશન સસ્તુ રાખવામાં જનારી સૌ બહેન શ્રી અચરત ભાઈચંદ શાહે આ શ્રેષ્ઠિ શ્રી ભાઈચંદ રૂપચંદ શાહ તથા અખંડ
ગામ સમઢીયાળાના વતની ધર્મશ્રદ્ધાળુ
આભાર-દર્શન
કાપt–
૧૧૦૦૦
-
--
--------
--
-----
---
-
---
-
--
--
.::
-
-
-
-
- ----
- -
-
-
-
----
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમ
કાર
૧ થી ૪૦
વિષય ૧ સમ્મચારિત્ર
(૧) સમ્યયારિત્રનું મહત્વ (૨) સમ્યક્યારિત્રની વ્યાખ્યા (૩) છ પ્રકારની લેશ્યાઓ (૪) જંબૂવૃક્ષ અને છ પુષે ( દષ્ટાંત) (૫) શુક્લલશ્યાનું સ્વરૂપ (૬) મોહનાશની જરૂર (૭) બકરીઓ સિંહ (દાંત) (૮) “હું” દેહ નથી પણ આત્મા છું. (૯) જડ વસ્તુઓ “મારી” નથી. (૧૦) સગપણ-સંબંધે કાલ્પનિક છે. (૧૧) અઢાર નાતરાંને પ્રબંધ (દષ્ટાંત) (૧૨) લાભ બધાને પણ પાપ પિતાનું (૧૩) રતનિ ભીલ ( દષ્ટાંત), (૧૪) પૌગલિક સુખની અસારતા (૧૫) મેહનું મહાતાંડવ (૧૬) મેહથી ઉત્પન્ન થતા ભાવે. (૧૭) સ્વભાવ (૧૮) પરભાવ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
૩૫
૨૮
૪૧ થી
૪૩
४४
(૧૯) પરભાવ ટળ્યાની પરીક્ષા (૨૦) જ્ઞાન અને ક્રિયાના સંયોગથી જ મોક્ષ છે. (૨૧) આંધળે અને પાંગળો (દષ્ટાંત ) (૨૨) શન્ય ઘરનું દષ્ટાંત (૨૩) જ્ઞાન, સંયમ અને તપ
(૨૪) એકનું પ્રતિપાદન એ બીજાને નિષેધ નથી. ૨ ચારિત્રધર્મ
(૨૫) ચારિત્રધર્મના પ્રકારો (૨૬) પાપ વ્યાપાર (૨૭) ત્યાગની વ્યાખ્યા (સુબંધુનું દષ્ટાંત ). (૨૮) સર્વત્યાગ અને દેશ ત્યાગ (૨૯) સર્વવિરતિ ચારિત્ર (૩૦) પહેલું પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત (૩૧) બીજું મૃષાવાદવિરમણવ્રત (૩૨) ત્રીજું અદત્તાદાનવિરમણવ્રત (૩૭) ચોથું મેથુનવિરમણ-ત્રત (૩૪) પાંચમું પરિગ્રહવિરમણવ્રત (૩૫) રાત્રિભૂજન વિરમણવ્રત (૩૬) સવાર-સાંજ પ્રતિક્રમણ (૩૭) ચરણસિત્તરી અને કરણસિત્તરી (૩૮) મૃગાપુત્રની કથા (૩૯) દેશવિરતિ ચારિત્ર (૪૦) ઉપસંહાર (૪૧ ) સુભાષિત
४५
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
[: ૧ :
સમ્યક ચારિત્ર (૧) સમ્યફ ચારિત્રનું મહત્વ.
ચારિત્રનું મહત્વ પ્રકાશમાં અધ્યાત્મના ઊંડા અનુભવી આર્ય મહર્ષિઓ કહે છે કે –
જેમ વહાણને નિયામક જ્ઞાનવાળો હોવા છતાં અનુકુળ પવન વિના ઈચ્છિત બંદરે પહોંચી શક્તો નથી, તેમ જીવ પણ જ્ઞાની હોવા છતાં (સમ્યક) ચારિત્રરૂપી પવન વિના સિદ્ધિસ્થાનને પામતે નથી.
હે દેવાનુપ્રિય! તું ઘણી મહેનતે મનુષ્યપણું પામ્ય અને મૃતનું આરાધન કરીને જ્ઞાની થયે, પરંતુ જે (સમ્યફ) ચારિત્રથી રહિત થઈશ તે ફરી સંસારમાં ડૂબી જઈશ, કારણ કે ઘણું સારું જાણનારા જ્ઞાનીઓ પણ (સમ્યફ) ચારિત્રથી રહિત હેવાનાં કારણે આ સંસારમાં ડૂબ્યા છે.
ઘણું શ્રત ભણેલે હેય પણ (સમ્યફ) ચરિત્રથી રહિત હોય તે તેને અજ્ઞાની જ જાણે, કારણ કે તેનું જ્ઞાન શૂન્ય
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું :
: ૨ :
ચારિત્રવિચાર ફળવાળું છે, અંધ મનુષ્ય આગળ લાખે-કોડે દીવાઓ પ્રકટાવ્યા હોય તે પણ તે શું કામના ?
ચક્ષુવાળાને એક દી પણ ત્યાગ અને ગ્રહણ આદિ ક્ષિાના હેતુથી પ્રકાશક થાય છે, તેમ (સમ્યફ) ચારિત્રવાળાને થોડું જ્ઞાન પણ પ્રકાશક થાય છે.
જેમ ચંદનને ભાર વહન કરનાર ગધેડે તેના ભારને જ ભાગી થાય છે, પણ તેની સુગંધને ભાગી થતું નથી, તેમ (સમ્યક ) ચારિત્રથી રહિત એ જ્ઞાની પઠન-ગુણન–પરાવર્તન-ચિંતનાદિ કષ્ટને ભાગી થાય છે, પરંતુ તેનાથી પ્રાપ્ત થનાર સિદ્ધિલક્ષણ સદ્ગતિને ભાગી થતું નથી.” (૨) સમ્યક ચારિત્રની વ્યાખ્યા.
સમ્યક્ ચારિત્ર કોને કહેવાય? તેને ઉત્તર આપતાં નિગ્રંથ મહાત્માઓ જણાવે છે કે“જાણું ચારિત્ર તે આતમા, નિજ સ્વભાવમાં રમતો રે! લેશ્યા શુદ્ધ અલંકર્યો, મેહ-વને નવિ ભમતો રે!”
(૧) શુદ્ધ વેશ્યાથી અલંકૃત (૨) મહવનમાં નહિ ભમનારે અને (૩) નિજ સ્વભાવમાં મગ્ન એ આત્મા તે જ ચારિત્ર છે.” (૩) છ પ્રકારની લેશ્યાઓ.
આત્માની પરિણતિને અથવા જીવના અધ્યવસાય-વિશેષને લેશ્યા કહેવામાં આવે છે. તેના રંગના ધોરણે છ પ્રકારો પાડવામાં આવ્યા છે. જેમ કે (૧) કૃષ્ણ-કાળી, (૨) નીલ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
:
૩
:
વાદળી, (૩) કાપાત-કWાઈ, (૪) પીત-પીળી, (૫) પદ્ય-ગુલાબી અને (૬) શુકલ-ત. તેમાં કાળા કરતાં વાદળી રંગ છે ઘેરે હોય છે, વાદળી કરતાં કથ્થાઈ રંગ ઓછા ઘેરે હોય છે, કWાઈ કરતાં પીળો રંગ એ છે ઘેરે હોય છે, પીળા કરતાં ગુલાબી રંગ એ છે ઘેરે હોય છે અને ગુલાબી રંગ કરતાં શ્વેત રંગ છે ઘેરે હોય છે, તે એટલે સુધી કે તેમાં જરાયે ઘેરાપણું દેખાતું નથી. તે રીતે કૃષ્ણ લેશ્યાવાળાના અધ્યવસાયે ઘણુ મલિન હોય છે, નીલ શ્યાવાળાના અધ્યવસાયે તેનાથી ઓછા મલિન હોય છે, કાપતલેશ્યાવાળાના અધ્યવસાયે તેનાથી ઓછા મલિન હોય છે, પીતલેશ્યાવાળાના અધ્યવસાયે તેનાથી ઓછા મલિન હોય છે, ચલેશ્યાવાળાના અધ્યવસાયે તેનાથી ઓછા મલિન હોય છે અને શુકલેશ્યાવાળાના અધ્યવસાયે તદન શુદ્ધ હોય છે.
અધ્યવસાયની આ તરતમતા સમજવા માટે જબૂવૃક્ષ અને છ પુરુષનું દષ્ટાંત વિચારવા એગ્ય છે, તે આ રીતે, (૪) જબૂવૃક્ષ અને છ પુરુષે. | કઈ છે પુરુષ પ્રવાસ કરતાં અત્યંત ક્ષુધાતુર થયા. તેવામાં એક જબૂવૃક્ષ જોવામાં આવ્યું, જે પકવ અને મધુર ફથી ભરેલું હતું. એટલે પહેલા પુરુષે કહ્યું“આ જ બૂર વૃક્ષને થડમાંથી જ કાપી નાખે કે જેથી તેના પરનાં સઘળાં ફળે પેટ ભરીને ખાઈએ.” બીજાએ કહ્યું: ‘તેને થડમાંથી કાપવાની શી જરૂર છે? તેનું એક મોટું ડાળું જ તેડી પાડે, એટલે આપણું કામ પતી જશે.' ત્રીજાએ કહ્યું: “મેટું
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમ્' =
• ૪ ફ
ચારિત્રવિચાર
6
ડાળું તેાડી પાડવાની આવશ્યકતા નથી, તેની એક નાની ડાળી જ ખસ છે, કારણ કે તેના પર જાંબુ ઘણાં છે. ચેાથાએ કહ્યું: માટી કે નાની ડાળી તાડવાની જરૂર નથી. માત્ર ફળવાળાં હ્યુમખાં જ તાડા એટલે આપણું કામ પત્યુ, ” પાંચમાએ કહ્યું: ‘ એવું શા માટે ? ફળ સાથે પાંદડાં તેાડવાની શું જરૂર ? માટે ઉપર ચડીને પાકાં જાંબુ જ પાડે. ' છઠ્ઠાએ કહ્યું : ‘ અહીં ઘણાં જાંબુ પડેલાં છે, તે ઉપર ચડીને નવાં જાંબુ પાડવાની શી જરૂર છે ? આપણું કામ ઉદરતૃપ્તિનું છે અને તે એનાથી ખરાખર થઈ શકે એમ છે.' આ સાંભળી બધાએ નીચે પડેલાં તાજાં જાંબુ વીણી લીધાં અને તેનાથી ઉન્નતૃપ્તિ કરી. તાત્પર્ય કે--જીવન ધારણ કરવા માટે બેશુમાર હિંસા અને નિરર્થક પ્રવૃત્તિ એ કૃષ્ણલેશ્યા છે અને હિંસાવિહીન સાથે પ્રવૃત્તિ એ શુકલલેશ્યા છે,
(૫) શુલલેશ્યાનુ સ્વરૂપ.
શાસ્ત્રકાર મહર્ષિ શુકલલેશ્યાવતનુ. ચિત્ર આ રીતે
દ્વારે છેઃ
अट्टरुदाणि वजिचा, धम्मसुकाणि झायए । पसन्तचित्ते दन्तप्पा, समिए गुत्ते य गुत्तिसु || सरागे वीयरागे वा उवसन्ते जिइन्दिए । एयजोगसमाउत्तो, सुक्कलेसं तु परिणमे ||
(૧) જે આર્ત્તધ્યાન અને રોદ્રધ્યાન એટલે દુ:ખ અને હિંસામય વિચારા છેડીને ધર્મ અને શુકલધ્યાન એટલે પવિત્ર અને નિલ વિચાર કરે છે. (૨) જેનું ચિત્ત ગમે તેવા
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૫ :
: ૫૫ અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ પ્રસંગમાં પણ પ્રસન્ન હોય છે. (૩) જે આત્માનું દમન કરે છે એટલે કે તેને ઉન્માર્ગે જવા દેતું નથી. (૪) જે ઈર્ષા, ભાષા, એષણ, આદાન નિક્ષેપ અને પારિષ્ઠાપનિકા એ પાંચ સમિતિઓથી--સમ્યફ ક્રિયાઓથી યુક્ત હોય છે. (૫) જે મને ગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને કાયમુર્તિથી યુક્ત હોય છે. (૬) જે અત્યંત અ૫રાગી કે વીતરાગી હોય છે. (૭) જેના કોધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર કષાયે ઉપશાંત થયેલા હોય છે અને (૮) જેની પાંચ ઇંદ્રિયે કાબૂમાં હોય છે. આવા ગુણેથી યુક્તને શુકલેશ્યાના પરિણામવાળે જાણ. (૬) મેહનાશની જરૂર.
શુકલેશ્યાનું આ સ્વરૂપ સમ્યફ ચારિત્રનું સંપૂર્ણ ચિત્ર ખડું કરે છે, પણ એ અવસ્થાએ પહોંચવા માટે મેહનો નાશ કરવાની જરૂર છે કે જેના લીધે આ જીવને મિથ્યા ભ્રમણાઓ થાય છે, અસત્ કલ્પનાએ ઊઠે છે અને સ્વછંદે વર્તવાની વૃત્તિ જાગે છે. મેહની આ લીલા સમજવા માટે આપણું પોતાના જીવનનું તેમજ આપણી આસપાસ પથરાયેલા જગત્નું ઉઘાડી આંખે નિરીક્ષણ કરવાની જરૂર છે.
વ્યવહારમાં આપણે “હું” અને “મારું” એ બે શબ્દોને ખૂબ જ ઉપયોગ કરીએ છીએ, પણ કદી શાંત ચિત્તે વિચાર કરીએ છીએ ખરા કે “હું કેણુ છું? અને કેને મારું માની રહ્યો છું?” આપણે દેહને જ હું માનીને પ્રાયઃ બધે વ્યવહાર ચલાવીએ છીએ, પણ તે આપણું એક ચિરકાલીન ભૂલ છે કે જેવી ભૂલ બકરી આ સિંહે કરી હતી."
* ૨૬
છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું :
ચારિત્રવિચાર (૭) બકરીઓ સિંહ,
એક ભરવાડ વનમાં બકરાં ચારતો હતું, ત્યાં તરતનું જન્મેલું એક સિંહનું બચ્ચું જોવામાં આવ્યું એટલે તેને ઘેર લાવ્યું અને બકરાનું દૂધ પાઈને મેટું કર્યું. હવે તે સિંહ બકરાંના વાડામાં રહેતું હતું અને જ્યારે બકરાં ચરવા જાય ત્યારે તેમની સાથે ચરવા જતું હતું. ત્યાં તે બકરાંની સાથે જ હરતું-ફરતે, બકરાંની સાથે જ ઊઠતે-બેસત અને બકરાંની સાથે જ ખાતે-પીતે. આમ ઘણુ સમય સુધી બકરાંની સેબતમાં રહેવાથી તે સિંહ પિતાને બકરો જ માનતે હતા અને પિતાને સર્વ જીવન-વ્યવહાર તે મુજબ જ ચલાવતે હતે. એવામાં એક દિવસ વનને બીજે સિંહ ત્યાં આવી ચડ્યો અને તેણે પિતાના સ્વભાવ મુજબ મેટી ગર્જના કરી. એટલે સઘળાં બકરાં નાસવા લાગ્યાં અને તેમની સાથે પેલે બકરીઓ સિંહ પણ નાસવા લાગ્યું. એ જોઈને વનના સિંહે કહ્યું કેઃ “અરે ભાઈ! મારી ગર્જનાથી બકરાં તે નાસી જાય, પણું તું કેમ નાચે છે? તું તે મારા જે જ સિંહ છે!”
ત્યારે બકરીઓ સિંહ બે કે “તારું કહેવું મિથ્યા છે. હું સિંહ નથી પણ બકરે છું અને તારું ખાજ હોવાથી તારાથી ભય પામીને નાસી જઉં છું.”
આ જવાબથી વનને સિંહ સમજી ગયા કે આ સિંહ ઘણું દિવસ સુધી બકરાંના સંગમાં રહ્યો છે તેથી પિતાને બકરે માની બેઠે છે. પરંતુ તેને એ ભ્રમ ભાંગ ઘટે છે. એટલે તેણે કહ્યું કે “ભાઈ ! મારું કહેવું મિથ્યા છે કે સાચું
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ મધ-ગ્રંથમાળા
- પુષ્પ
છે તેની ખાતરી કર. ક્યાં મકાનું શરીર અને ક્યાં તારું શરીર બકરાં કરતાં તું કેટલા બધા માટા છે? કદાચ તુ એમ સમજતા હાઇશ કે મારું શરીર બહુ મોટું છે, તેથી હું મોટા ખકા છું, પણ એ હકીકત સાચી નથી. તારું મેહુ મારા મોઢા જેવું ગાળ છે, પણ અકરાનાં મેઢાં જેવું લાંખું નથી. તારી કેડ મારી કેડ જેવી પાતળી છે પણ ખકરાંની કેડ જેવી જાડી નથી. વળી તારા પગે મારી માફક નહાર છે પ બકરાંની માફક ખરીએ નથી. તેમજ તારું પૂછ્યું મારાં પૂંછડાની જેમ લાંબુ છે પણ બકરાંની પૂંછડીની જેમ તન ટૂંકું' નથી, અને તારી ગરદન પર સુંદર કેશવાળી ઊગેલી છે કે જેવી કેશવાળી મારી ગરદન પર પણ ઊગેલી છે. શું આવી સુંદર કેશવાળી બીજા કેાઈ બકરાંની ગરદન પર ઊગેલી જણાય છે ખરી? તથા બકરામાં અને તારામાં મોટો તફાવત તા એ છે કે-દરેક બકરાંનાં માથા પર અમ્બે શીંગડાં ઊગેલાં છે, જ્યારે તારા માથા પર એક પણ શિંગડું ઊગેલુ નથી કે જે પ્રમાણે મારા માથા પર પણ ઊગેલું' નથી, માટે ભ્રમને દૂર કર અને તું પણ મારા જેવા જ સિંહ છે, એમ સમજી લે.’
•
આ શબ્દો સાંભળતાં જ બકરીઆ સિંહની આંખ ઊઘડી ગઈ, તેને ભ્રમ ભાંગી ગયા અને તે પેાતાને સિંહ સ્વરૂપે જોવા લાગ્યા. પછી તે પેલા સિંહની સાથે વનમાં ગયા અને ત્યાં સિંહનું જીવન જીવીને સુખી થયા.
(૮) ‘હું દેહ નથી પણ આત્મા છું.
તાત્પર્ય કે આપણે દીઘ કાલના માહુજન્ય સકારાથી
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું :
ચારિત્રવિચાર
આપણું મૂળસ્વરૂપ ભૂલી ગયા છીએ અને દેહને જ હું માનવા લાગ્યા છીએ, પણ એ વિચાર કરતા નથી કે
:
:
(૧) આપણા આત્મા સ્પર્શ, રસ, ગંધ, શબ્દથી રહિત એવા ચૈતન્ય દેવ છે, જ્યારે દેહ માંસ, ચરખી, હાડકાં અને ચામડાંરૂપ પુદ્ગલની છે, તેા તે ‘હું' કેમ હાઇ શકે ?
(૨) આપણા આત્મા શસ્રોથી છેદ્યાતા નથી, અસ્ત્રોથી ભેદાતા નથી, રાગથી ઘેરાતા નથી કે કદી વિકૃતિ પામતા નથી, જ્યારે દેહ તેા શસ્ત્રોથી છેદાય છે, અસ્ત્રોથી ભેદાય છે, રાગથી ઘેરાય છે અને ગમે ત્યારે વિકૃતિ પામે છે, તે તે કેમ હાઇ શકે ?
6
e
વર્ણ અને તા લેાહી,
બનાવટ
(૩) આપણા આત્મા કદી જન્મેલા છે, કદી વૃદ્ધ થતા નથી એટલે અજર છે પામતા નથી એટલે અમર છે,
નથી એટલે અજ અને કદી મૃત્યુ
જ્યારે દેહ તેા જન્મેલા છે,
વૃદ્ધાવસ્થાને પામનારા છે અને મૃત્યુ આવ્યે તેને આધીન થનાશ છે, તા તે • કેમ હાઇ શકે ?
હું
(૪) આપણા આત્મા પવિત્ર છે, શુદ્ધ છે તથા અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત ચારિત્ર અને અનંત વીયના સ્વામી છે, જ્યારે દેહ તા અપવિત્રતાથી ભરેલા છે, અશુચિનું ધામ છે અને તેના દશ દરવાજેથી લીંટ, લાળ, પ્રસ્વેદ વગેરે ગંદકીના પ્રવાહ નિરંતર વહ્યા કરે છે, તે તે ‘હું” કેમ હાઈ શકે ?
એટલે ‘હું દેહ નથી, પણ આત્મા છું' એવા વિચાર ખરાખર સ્થિર થવા ઘટે છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધ-ચંથમાળા : ૯ :
: પુષ્પ (૯) જડ વસ્તુઓ “મારી નથી.
મહના પરિબળને લીધે આપણે ત્રાંબા, જસત, રૂપ તથા સોનાના ચૈતન્યહીન ટુકડાઓને “મારા” માની લઈએ છીએ; હીરા, માણેક, નીલમ તથા મેતી જેવા નિર્જીવ પદાર્થોને “મારા” માની લઈએ છીએ અને ઈંટ, પત્થર, ચુના તથા લાકડાં–લેઢાનાં જડ મકાનેને પણ “મા” માની લઈએ છીએ; પણ એ વિચાર કરતા નથી કે જે વસ્તુઓ ચૈતન્યહીન છે, નિર્જીવ છે, જડ છે, તે મારી કેમ હોઈ શકે? શું બકરીનું બચ્ચું ઘોડાનું થાય છે? ઘોડાનું બચ્ચું ઊંટનું બચ્ચું થાય છે? કે ઊંટનું બચ્ચું હાથીની સંજ્ઞા ધારણ કરે છે? જે એને જવાબ નકારમાં હોય-નકારમાં જ હોય–તે પછી જડ વરતુઓને આત્માની માની લેવામાં કઈ બુદ્ધિમત્તા છે?
એટલે “જડ વસ્તુઓ “મારી નથી, પણ જ્ઞાન-દર્શનચારિત્ર-તપ મારાં છે” એ વિચાર સ્થિર થે ઘટે છે. (૧૦) સગપણુ–સંબંધે કાલ્પનિક છે.
મેહના પરિબળને લીધે, આપણે “મારી માતા” “મારા પિતા,” “મારી પત્ની, ” “માર યુ, “મારી પુત્રીઓ,”
મારાં કુટુંબીઓ,” “મારાં સ્વજને,” “મારાં સંબંધીઓ” એમ જુદાં જુદાં સગપણ સંબંધો માની લઈએ છીએ પણ તે વાસ્તવિક નથી. કારણ કે– " जणणी जायह जाया, जाया माया पिया य पुत्तो य। अणवत्था संसारे, कम्मवसा सव्वजीवाणं ॥"
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૧૦ :
ચારિત્ર-વિચાર
‘ જે એક ભવમાં જનની હાય છે, તે બીજા ભવમાં જાયા (પત્ની) અને છે અને જે એક ભવમાં જાયા હાય છે, તે ખીજા ભવમાં જનની બને છે. તે જ રીતે જે એક ભવમાં પિતા હાય છે, તે ખીજા ભવમાં પુત્ર બને છે અને જે એક ભવમાં પુત્ર હાય છે, તે ખીજા ભવમાં પિતા બને છે. એટલે કર્મને વશ થયેલા જીવાને આ સંસારમાં વાસ્તવિક સગપણુ-સબંધ જેવુ કંઇ જ નથી, ’”
નવપુ
વળી એક જ ભવમાં સ’સારનાં સગપણુ–સ...બધા એવી રીતે શુ'ચવાઈ જાય છે કે--એક બાળકને ભાઈ, પુત્ર, દિયર, ભત્રીજો, કાકા અને પૌત્ર કહેવાના પ્રસંગ આવે છે; એક જ પુરુષને ભાઈ, પિતા, વડદાદા, ભરતાર, પુત્ર અને સસરા કહેવાને પ્રસંગ આવે છે; અને એક જ સ્ત્રીને માતા, દાદી, ભેાજાઈ, પુત્રવધૂ, સાસુ અને શાક્ય કહેવાના પ્રસ`ગ આવે છે. આ વાતની વિશેષ પ્રતીતિ કુબેરદત્તાની કથા યાને અઢાર નાતરાંને પ્રખ ધ જાણવાથી થઇ શકશે.
(૧૧) અઢાર નાતરાંના પ્રણય.
ધનધાન્યથી સમૃદ્ધ, ઋદ્ધિસિદ્ધિથી ભરપૂર અને વૈભવવિલાસથી પૂર્ણ મથુરા નામે નગરી હતી. ત્યાં વિવિધ પ્રકારના લેાકેા વસતા હતા અને વિવિધ પ્રકારના વ્યવસાય કરતા હતા. તેમાં કેટલીક સ્ત્રીઓ દુર્ભાગ્યના ચેગે પેાતાના દેહ વેચીને જીવનનિર્વાહ કરતી હતી. આ વર્ગમાં કુબેરસેના નામની એક સ્ર હતી, જે પેાતાના રૂપ-લાવણ્યને લીધે ઘણી પ્રશ’સા પામી હતી. એક વખત તેના પેટમાં પીડા ઉત્પન્ન થઈ એટલે તેની
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ ગ્રંથમાળા : ૧૧ :
: પુખ રખેવાળી કરનારી કુટિની-માતાએ ચિકિત્સાનિપુણ વૈદ્યને બેલા અને તેની યોગ્ય ચિકિત્સા કરવાનું જણાવ્યું. વૈધે તેનું શરીર તપાસીને તથા નાડી પરીક્ષા કરીને કહ્યું કે “આના શરીરમાં કેઈપણ પ્રકારને રોગ નથી, પણ પુત્ર-પુત્રીનું જોડલું ઉત્પન્ન થયું છે તેથી જ આ પીડા પ્રવર્તે છે.”
આ શબ્દ સાંભળીને કુદિનીએ વૈદ્યને વિદાય કર્યો અને કુબેરસેનાને કહ્યું કે “હે પુત્રી ! આ ગર્ભ તારા પ્રાણુને નાશ કરશે, માટે રાખવા એગ્ય નથી.”
કુબેરસેના વેશ્યાનો વ્યવસાય કરતી હતી, પણ છેક હૃદયહીન ન હતી એટલે અપત્ય-પ્રેમની એક અવ્યક્ત ઊર્મિ તેના હદયને સ્પર્શી ગઈ અને તેણે કહ્યું કે “માતા ! ભવિતવ્યતાના યેગે મારા ઉદરમાં ગર્ભ ઉત્પન્ન જ થયું છે, તે તે કુશલ રહે. તેના માટે હું ગમે તે કઠિન કલેશ સહન કરીશ, પરંતુ ગભપાત તે નહિ જ કરું. મેં સાંભળ્યું છે કે જેઓ કાચા ગર્ભને ગાળે છે, કઈ પણ પ્રકારે ભ્રણની હત્યા કરે છે, તેઓ અન્ય જન્મમાં નરકની ભયંકર યાતનાઓ સહન કરે છે અને તેમના કલેશને કેઈ સીમા હોતી નથી. તેના કરતાં હું અત્યારે
ડે કલેશ સહન કરી લઉં તે શું છેટું છે ?” - કુબેરસેના પિતાના આ નિશ્ચયને મક્કમતાથી વળગી રહી અને સમયે તેણે પુત્ર-પુત્રીનું એક છેડલું પ્રસવ્યું. તે વખતે પેલી કુદિની માતાએ કહ્યું કે “દીકરી ! પુત્ર-પુત્રીના આ જેડલાને ઉછેરતા તારી જુવાનીને નાશ થશે, માટે વિઝાની પેઠે તેને ત્યાગ કર અને જેના પર આજીવિકાને મુખ્ય આધાર છે તે જુવાનીને જાળવી રાખ.”
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું :
: ૧૧ :
ચારિત્રવિચાર
કરાવવા
આ શબ્દો સાંભળીને કુબેરસેનાએ જણાવ્યુ કે “ માતા ! તમારું કહેવુ. એક રીતે ઠીક છે, પણ મને આ પુત્ર-પુત્રી પર મમત્વ છે, માટે થાડા દિવસ તેમને સ્તનપાન દો. પછી હું તમારા કહ્યા પ્રમાણે કરીશ. ” અને કુબેરસેનાએ એ પુત્ર--પુત્રીને દશ દિવસ પ્રેમપૂર્વક સ્તનપાન કરાખ્યું, પછી અગિયારમા દિવસે પુત્રનું નામ કુબેરદત્ત અને પુત્રીનું નામ કુબેરદત્તા પાડી, તે પ્રમાણેના અક્ષરો સેનાની એ મુદ્રિકા પર કોતરાવીને, તે તે મુદ્રિકાવાળા સોનાના અછોડો તેમના ગળામાં પહેરાવ્યે અને તે બંનેને લાકડાની એક પેટીમાં મૂકીને સંધ્યાસમયે તે પેટીને જમના નદીના પ્રવાહમાં તરતી મૂકી દીધી.
ગર્ભાવસ્થામાં જેમની પૂરેપૂરી રક્ષા કરી હતી, જેમને પ્રેમપૂર્વક દશ દિવસ સુધી સ્તનપાન કરાખ્યુ હતું, તેમને આ રીતે નદીના પ્રવાહમાં વહાવી દેતાં કુબેરસેનાને અકથ્ય વેદના થઇ, પરંતુ અન્ય ઉપાય નહિ હોવાથી તેણે એ વેદના સહન કરી લીધી અને પાછી પેાતાના વ્યવસાયમાં લાગી ગઇ. આ તરફ પેલી લાકડાની પેટી નદીના પ્રવાહમાં તણાતી તણાતી પ્રભાતસમયે શાપુર નગરે આવી અને સ્નાન કરવા માટે આવેલા એ શ્રેષ્ઠીપુત્રાની નજરે ચડી. એટલે તેમણે એ પેટીને સાચવીને બહાર કાઢી અને ઉઘાડીને જોયુ તે તેમાં એ બાળકો નજરે પડ્યાં. તેમાં પુત્રના અર્થી હતા તેણે પુત્રને લીધા અને પુત્રીના અર્થી હતા તેણે પુત્રીને લીધી અને એ રીતે તે બંનેએ પાતાના ઘેર જઇને તેમણે પેાતાની પત્નીઓને સોંપ્યા. ત્યાં મુદ્રિકામાં લખેલા અક્ષરા અનુસાર તેમનાં કુબેરદત્ત અને કુબેરદત્તા એવાં નામો પાડવામાં આવ્યાં અને તે અને
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમાલ-સંથમાળા : ૧૩ : સુખચેનથી ઉછરતાં મેટાં થયાં ત્યારે પેલી મુદ્રિકાએ તેમને પહેરાવવામાં આવી..
હવે કુબેરદત્તને યુવાન થયેલે જાણી તેને પાલક પિતા તેના માટે એગ્ય કન્યાની શોધ કરવા લાગે અને આ બાજુ કુબેરદત્તાને યુવાન થયેલી જાણીને તેને પાલક પિતા પણ ગ્ય વરની તપાસમાં પડ્યો. પરંતુ ઘણી ઘણી તપાસ કરવા છતાં ન તે કુબેરદત્તને યોગ્ય કન્યા મળી કે ન તે કુબેરદત્તાને યોગ્ય વર મળે. તેથી તે બંને પાલક પિતાએએ કુબેરદત્ત અને કુબેરદત્તાનો જ માંહમાંહે સંબંધ કર્યો અને ઘણું ઉત્સવપૂર્વક તેમનાં લગ્ન કરી પોતાની જવાબદારીને બેજ હલકે કર્યો. - કુબેરદત્તને સહામણી સહચારિણું જોઈ આનંદ થયે. કુબેરદત્તાને કેડીલે કંથ મળવાથી નિરાંત થઈ અને તે બંને જણ પ્રેમના પહેલા પગથિયારૂપ સેગઠાબાજી રમવા બેઠાં. તે વખતે હાથનું જોરથી હલનચલન થતાં કુબેરદત્તના હાથમાંથી મુદ્રિકા નીકળી ગઈ અને તે કુબેરદત્તાના ખોળામાં જઈ પડી. એટલે કુબેરદત્તાએ તે મુદ્રિકા ઉઠાવી લીધી અને પિતાની આંગળીમાં પહેરી પરંતુ તેમ કરતાં બંને મુદ્રિકાઓ એક સરખી જ લાગી અને તેમાં કતરેલા અક્ષરો પણ સમાન મરોડવાળા જ જણાયા. આથી ચતુર કુબેરદત્તા સમજી ગઈ કે “ કહે, ન કહો, પણ કુબેરદત્ત મારે સગો ભાઈ છે અને અમારો વિવાહ થયો તે ઘણું જ અનુચિત થયું છે. ” પછી તેણે એ બંને મુદ્રિકાઓ કુબેરદત્ત આગળ મૂકી, એટલે તેને પણ એ મુદ્રિકાઓ સમાન લાગી અને તેમાંનાં અક્ષરે એક જ હાથે કેતરાયેલા જણાયા. આથી તે પણ સમજી ગયે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું : ૧૪ :
ચારિવવિચાર કે “ કુબેરદત્તા મારી બહેન છે અને તેની સાથે મારાં લગ્ન થયાં, તે ઘણું જ ખોટું થયું છે. ” ન પછી આ વાતની વિશેષ ખાતરી કરવા તેમણે પિતાની માતાઓને સેગન દઈને પૂછયું કે “અમારી ઉત્પત્તિ શી રીતે થઈ છે, તે કહે.” ત્યારે તેમની માતાઓએ નદીના પ્રવાહમાં - પિટી તણાતી આવી હતી ત્યાંથી માંડીને બધી હકીકત
અક્ષરશઃ કહી સંભળાવી. આ સાંભળીને કુબેરદત્તે પિતાના પાલક માતાપિતાને કહ્યું કે “હે માતા ! હે પિતા ! અમે સાથે જન્મેલાં છીએ, એમ જાણવા છતાં તમે અમારા વિવાહ-સંબંધ કેમ કર્યો?” ત્યારે પાલક માતા-પિતાએ કહ્યું કે “અમે ઘણે ઘણે પ્રયત્ન કર્યો પણ તારા અન્ય કન્યા નહિ જડવાથી આ કામ કર્યું છે. પરંતુ હજી કંઈ બગડી ગયું નથી. માત્ર તમારો હસ્તમલાપ જ થયે છે પણ શરીરસંગ થયે નથી, એટલે આ વિવાહ ફેક કરીને તેને બીજી કન્યા પરણાવીશું.” - કુબેરદત્તે કહ્યું “આપને આ વિચાર છે, પણ હાલ તે હું પરદેશ જઈને ધન કમાવાની ઈચ્છા રાખું છું અને તે પ્રાપ્ત કર્યાબાદ જ બીજા લગ્ન કરીશ; માટે મને આજ્ઞા આપે.”
કુબેરદત્તનાં આવાં વચન સાંભળીને તેના પાલક માતાપિતાએ તેને પરદેશ જવાની રજા આપી અને એક શુભ દિવસે તેણે ઘણાં કરિયાણું લઈને પરદેશ ભણું પ્રયાણ કર્યું. હવે તે કુબેરદત્ત પિતાની પાસેનાં કરિયાણુને વેચતે અને તેમાંથી ઉપજેલાં નાણાંમાંથી નવાં નવાં કરિયાણું ખરીદ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભ્રમણ-ગ્રંથમાળા
: ૧૫ :
: પુષ્પ
કરતા એક દિવસ મથુરા નગરીએ આવી પહેાંચ્ચા અને ત્યાં અહેાળા વેપાર કરીને ખૂબ ધન કમાવા લાગ્યા.
સાપના કરડિયાને સાચવવા અને જુવાનીને જાળવવી એ અને કામ સરખાં છે. જો સાપના કરડિયે જરાયે ખુલ્લા રહી ગયા કે તેમાંના સાપ મહાર નીકળી આવે છે અને ગલતમાં રહેલા તેના માલીકને ઈશ દઇને તેને પ્રાણ હરી લે છે, તે જ રીતે જુવાની ખરાખર ન જળવાણી કે તેમાં છુપાઈ રહેલા કામવાસનારૂપી સર્પ બહાર નીકળી આવે છે અને તેના માલીકને દશ દઈને તેના ચારિત્રરૂપી પ્રાણ હરી લે છે.
કુબેરદત્ત પેાતાની જુવાનીને જાળવી શકયા નહિ, કામવાસનાએ તેને તીા દશ દીધા, અને એક સધ્યાકાળે તે મથુરાના રૂપખજારમાં નીકળી પડ્યો. અહીં નાની--માટી અનેક રમણીએ પેાતાનાં રૂપનુ. છડેચોક લીલામ કરી રહી હતી અને જે સૌદાગર વધારે મૂલ્ય આપતા તેને પેાતાના દેહ સમર્પણુ કરતી હતી.
કુબેરદત્ત પાસે ધનની કમી ન હતી, એટલે તેણે મથુરાના રૂપબજારનું સર્વશ્રેષ્ઠ રૂપ ખરીદવાના નિય કર્યાં અને એમ કરતાં તે કુબેરસેનાના દ્વારે આવી ઊભેા. એક ર’ગીલા પરદેશી જીવાનને જોઇને કુબેરસેનાએ તેના સારી રીતે આદરસત્કાર કર્યાં અને અનેક પ્રકારના હાવભાવથી તેના દિલને રજિત કર્યું.
કુબેરસેના આધેડ ઉમરે પહાંચી હતી પણ તેણે પેતાની જુવાની જાળવી રાખી હતી અને હાવભાવ તથા અભિનયમાં તા તે અજોડ હતી. એટલે કુબેરદત્ત તેના પર લટુ બન્યા અને
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવમું : " : ૧૬ :
ચારિવિચાર મેં-માગ્યું ધન આપીને તેને ત્યાં જ રહેવા લાગે. કુબેરસેનાને જોઈતું ધન મળવાથી તેણે અન્ય પુરુષો સાથે મહાબત કરવી છોડી દીધી અને એક કુબેરદત્તમાં જ મન પરોવીને રહેવા લાગી. એમ કરતાં તે એક પુત્રની માતા થઈ.
આ બાજુ કુબેરદત્તાએ સંસારના વિષમ સ્વરૂપથી વૈરાગ્ય પામીને પવિત્ર પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરી અને આકરા તપના યોગથી થોડા જ વખતમાં અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. આ જ્ઞાનના બળથી તે અમુક અંતરે રહેલા પદાર્થોને પણ સાક્ષાત જેવા લાગી. તેમાં તેણે મથુરાનગરી જોઈ, પિતાના ભાઈ કુબેરદત્તને જે, પોતાની માતા કુબેરસેનાને જોઈ તથા તેને ઉત્પન્ન થયેલા પુત્રને પણ જે. અને તેના મુખમાંથી એકાએક શબ્દ સરી પડ્યા કે “ધિક્કાર હો આ સંસારને ! જેમાં પ્રાણીઓ વિષયાધીન થઈને ગમે તેવું અકાર્ય કરતાં પણ અચકાતા નથી !” પછી તે કુબેરદત્તા સાધવી પિતાની માતા તથા ભાઈને ઉદ્ધાર કરવાના હેતુથી અન્ય સાથીઓ સાથે મથુરામાં આવી અને કુબેરસેનાને ત્યાં ધર્મલાભ આપીને ઊભી રહી.
એક યુવાન આયને પિતાના અપવિત્ર આંગણામાં કેટલીક સાવીઓ સાથે ઊભેલી જોઈને કુબેરસેના પ્રથમ તે કંઈક સંકેચ પામી પણ પછી હાથ જોડીને નમસ્કાર કરતાં બેલી કે “હે મહાસતી ! મારી કઈ પણ વસ્તુ સ્વીકારીને મારા પર અનુગ્રહ કરે.” ત્યારે કુબેરદત્તા સાર્વીએ કહ્યું કે “અમારે વસતિ(ઉતરવાની જગ્યા)ને ખપ છે.' - આ શબ્દ સાંભળીને કુબેરસેનાએ કહ્યું કે “હે મહાસતી!
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૧૭ :
: ૫૫ હું વેશ્યા છું, પણ હમણાં એક ભતરના સગથી કુલસ્ત્રી બનેલી છું, તે મારા ઘરને એક ભાગ આપ સુખેથી વાપરે અને અમને રૂડા આચારમાં પ્રવર્તાવે.”
કુબેરસેનાએ આપેલા ઉપ-આશ્રયમાં કુબેરદત્તા અને બીજી સાવીઓ રહે છે અને પ્રસંગોપાત્ત ધર્મને ઉપદેશ કરે છે. એમ કરતાં કુબેરસેનાનું મન મળ્યું, એટલે એક દિવસ બપોરે તે પિતાના પુત્રને સાચવીઓની આગળ જમીન પર રમત મૂકીને ઘરકામમાં ગુંચાઈ, પરંતુ માતા દૂર જતાં તે પુત્ર મેટેથી રડવા લાગ્યો, એટલે કુબેરદત્તા સાવી તેને છાને રાખવા માટે કહેવા લાગી કેઃ “હે ભાઈ! તું રડમા. હે પુત્ર! તું ૨૩ મા. હે દિયર ! તું રડ મા. હે ભત્રીજા! તું ૨૭ મા. હે કાકા તું રડ મા. હે પૌત્ર તું ૨૭ મા.”
આ શબ્દ બાજુના ઓરડામાં બેઠેલા કુબેરદત્તે સાંભળ્યા એટલે તે બહાર આવ્યું અને કુબેરદત્તા સાથ્વીને કહેવા લાગે કેઃ “હે આય ! આવું અયુક્ત શું બોલે છે? આમ બોલવું તમને શોભતું નથી. ત્યારે કુબેરદત્તા સાવીએ કહ્યું કે “મહાનુભાવ! હું અયુક્ત બેલતી નથી. મારે તે મૃષાવાદ નહિ કરવાનું વ્રત છે.” એટલે કુબેરદત્તે અધિક આશ્ચર્ય પામીને કહ્યું. “તે શું તમે કાં તે બધાં સગપણો આ પુત્રમાં સંભવી શકે છે?” કુબેરદત્તા સાધવીએ કહ્યું કે “હા. તે બધાં સગપણે આ બાલકમાં સંભવે છે, તે આ રીતે–(૧) આ બાલકની અને મારી માતા એક જ છે, એટલે તે મારા ભાઈ છે. (૨) તે મારા ભર્તારને પુત્ર છે, એટલે મારે પુત્ર છે. (૩) તે
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું ૩
: ૧૮ :
ચારિત્રવિચાર
મારા ભર્તારના નાના ભાઇ છે, એટલે મારા દિયર છે. (૪) તે મારા ભાઈના પુત્ર છે, એટલે મારા ભત્રીજો છે. (૫) તે મારી માતાના પતિના ભાઈ છે, માટે મારા કાકા છે અને ( ૬ ) મારી શાક્યના પુત્રને પુત્ર છે, એટલે મારા પાત્ર છે. વળી વધારામાં તેણે કહ્યું કે (૭) આ બાળકના પિતા અને હું એક જ માતાના ઉદરે જન્મેલા છીએ એટલે તે મારા ભાઇ છે. (૮) અને તે મારી માતાને ભર્તાર થયા, તેથી મારા પિતા છે. (૯) અને તે મારા કાકાના પિતા થયા, તેથી મારા વડદાદા છે. (૧૦) અને તે પ્રથમ મને પરણેલા છે, તેથી મારા ભૌર છે. (૧૧) અને તે મારી શાક્યના પુત્ર છે, તેથી મારા પણ પુત્ર છે. તથા ( ૧૨ ) મારા દિયરના પિતા થાય છે, તેથી મારા સસરા છે. અને ( ૧૩) આ માલકની માતા છે, તે મને જન્મ આપનારી છે, માટે મારી માતા છે. (૧૪) અને મારા કાકાની માતા છે, તેથી મારી દાદી છે. (૧૫) અને મારા ભાઈની સ્ત્રી છે તેથી મારી ભાજાઇ છે. (૧૬) અને મારી શાક્યના પુત્રની સ્ત્રી થઇ તેથી મારી પુત્રવધૂ છે. (૧૭) અને મારા ભર્તારની માતા છે તેથી મારી સાસુ છે. તથા ( ૧૮) મારા ભાઈની બીજી સ્ત્રી થઈ, માટે મારી શાક્ય છે. આ રીતે કુબેરદત્તા સાધ્વીએ અઢાર સંબંધી-અઢાર નાતરાં કહી બતાવ્યાં. તે સાંભળીને કુબેરદત્ત અત્યંત ખેદ પામ્યા અને વૈરાગ્યથી વાસિત થયા. કુબેરસેનાએ પણ દૂર ઊભાં ઊભાં આ બધુ... સાંભળ્યું હતું એટલે તે પશુ અત્યંત પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગી અને સંસારના મિથ્યા સ્વરૂપથી વૈરાગ્ય પામી. પરિણામે કુબેર
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા
: ૧૯ :
-
: પુષ્પ
દત્તે એ નગરીમાં બિરાજતા એક પંચમહાવ્રતધારી મુનિરાજ આગળ દીક્ષા લીધી અને કુબેરસેનાએ કુબેરદત્તા આગળ સમ્યક્ત્વ સહિત શ્રાવકનાં બાર વતે ધારણ કર્યા. આ રીતે કુબેરદત્તા સાધવી બંધુ અને માતાને ઉદ્ધાર કરીને અન્યત્ર વિહાર કરી ગયા અને શમ–દમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા પૃથ્વીપટ પર વિચરવા લાગ્યા.
તાત્પર્ય કે–સંસારનાં સગપણુ–સંબંધે કાલપનિક છે અને તેમાં સ્થિર વ્યવસ્થા જેવું કંઈ જ નથી. એટલે સાંસારિક સગપણ-સંબંધોની પિકળતા મનમાં વસવી ઘટે છે. (૧૨) લાભ બધાને પણ પાપ પોતાનું
મેહથી મૂર્ણિત બનીને આપણે કુટુંબને “મારું-મારું” કરીએ છીએ અને તેના નિર્વાહ, રક્ષણ તથા એશઆરામ માટે ન્યાય–નીતિને નેવે મૂકીએ છીએ, દુરાચારની દોસ્તી કરીએ છીએ અને અધર્મથી આવકાર આપતાં જરા ય અચકાતા નથી. પરંતુ એ વિચાર કરતા નથી કે આ પાપનું ફળ જ્યારે ઉદયમાં આવશે ત્યારે તેમાંનું કઈ પણ આડે હાથ દેવા આવશે નહિ. મતલબ કે-લાભ બધાને પણ પાપ પિતાનું, એ સાચી સ્થિતિ છે અને તેથી પાપનું ફલ પિતાને એકલાને જ ભેગવવું પડશે. જે કુટુંબીજને પાપમાં ભાગીદારી કરવા તૈયાર હોત તે રતનિયા ભીલને તેમને ત્યાગ કરીને તપશ્ચર્યાને માર્ગ અંગીકાર કરવાને વખત આવત જ નહિ. (૧૩) રતનિયે ભીલ.
રતનિયા ભીલને તેના પિતાએ ધનુર્વિદ્યામાં કુશલ બનાવ્યું
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું ૩
* ૨૦ :
હતા અને ધાડ કેમ પાડવી ?
6
ચારિવિચાર
વાટ કેમ મારવી ? ’ તથા ‘ જતા આવતા મુસાફાને યુક્તિથી કેવી રીતે લૂંટી લેવા ?’ તેનું પ્રયોગાત્મક શિક્ષણ આપ્યું હતું. તેથી લૂંટના કામમાં તે પાવરધા બન્યા હતા અને તેના વડે જ પાતાના તથા પેાતાના કુટુ’બીઓના નિર્વાહ કરતા હતા.
" '
એક દિવસ રતનિચે ધંધા અર્થે અરણ્યમાં ફરતા હતા ત્યાં એક મહર્ષિ પાસેના રસ્તેથી પસાર થયા. એટલે રતનિયાએ તેમના રસ્તા આંતર્યાં અને તેમની પાસે જે કઈ હાય તે મૂકી દઈને ચાલતા થવાનું જણાવ્યું. પરંતુ મહર્ષિ પાસે ખાસ શું હોય ? તેમણે એક ભગવી કફની પહેરી હતી, ખભે ગરમ કાંબળી નાખી હતી, એક હાથમાં કમડળ પકડયું હતું અને ખીજા હાથમાં દંડ ધારણ કર્યાં હતા. તેમને આ વસ્તુઓ પર જરાયે મમત્વ ન હતું, પરંતુ રતનિયાની હાલત જોઈને દયા આવી, એટલે તેના પર અનુગ્રહ કરવાના હેતુથી કહ્યું કે ‘હૈ ભાઈ ! તારે મારી પાસેથી જે કઈ જોઈતું હાય તે ખુશીથી લઈ લે, પણ તને એક સવાલ પૂછું છું, તેના જવામ આપ કે-તું આવા નીચા કોના માટે કરે છે ?'
રતનિયાએ કહ્યું': ‘ મારા કુટુંબ પત્ની, પુત્રા અને પુત્રીનું મહેણું નિર્વાહ હું. આ ધંધા વડે કરું છું.
માટે મારે માતા, પિતા, કુટુંબ છે. તે બધાના
મહિષએ કહ્યુંઃ ૮ ભાઈ ! તુ જેમને માટે આ ઘેર પાપ કરી રહ્યો છે, તે સ્રી, પુત્ર વગેરે શુ તારા આ પાપમાં ભાગીદાર થશે ખરાં ??
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મધ-ચંથમાળા : ૨૧ :
રતનિયાએ કહ્યું: “અલબત્ત. તે બધાને માટે જ હું પાપ કરું છું તે મારાં પાપનાં ભાગીદાર તેઓ કેમ નહિ થાય?'
મહર્ષિએ કહ્યું: “તારી આ માન્યતા ભૂલભરેલી છે. તારું કરેલું પાપ તારે એકલાને જ ભેગવવું પડશે. જે તેની ખાતરી કરવી હોય તે ઘેર જઈને બધાં કુટુંબીઓને પૂછી આવ કે તારાં કરેલા પાપમાં તેમનો ભાગ કેટલે? તું એ પ્રશ્નનો જવાબ લઈને આવીશ ત્યાં સુધી હું અહીં જ ઊભે રહીશ.”
મહર્ષિના આ શબ્દોએ રતનિયાના દિલ પર અસર કરી એટલે તે ઘેર ગયે અને દરેકને પૂછવા લાગ્યું કે “હું જે પાપ કરું છું તેમાં તમારે ભાગ કેટલે? આ પ્રશ્ન સાંભળીને માતા મીન રહી, પિતાએ ચૂપકીદી પકડી, પત્ની કંઈ પણ બેલી નહિ અને પુત્ર-પુત્રીઓ પણ ટગર ટગર સામું જોઈ રહ્યા. એટલે રતનિયાને ભારે આશ્ચર્ય થયું. ‘એક સીધી-સાદી વાતને ઉત્તર કેમ કેઈ આપતું નથી? ” અને તેણે બધાને એ જ સવાલ ફરીને પૂછ્યો, છતાં તેને કંઈ ઉત્તર મળે નહિ ત્યારે રતનિયાએ એ પ્રશ્ન ત્રીજી વાર પૂછયો અને જણાવ્યું કે “મારા પ્રશ્નને જે હોય તે ઉત્તર આપે. તે લીધા વિના હું રહેવાને નથી.” તે વખતે બધાની વતી તેના પિતાએ કહ્યું કે “તું જે કંઈ પાપ કરે છે તે બધું તારું જ છે, અમે તે માત્ર તારા લાવેલાં દ્રવ્યના જ ભોક્તા છીએ.”
આ જવાબ સાંભળતાં જ રતનિયાની આંખે અંધારાં આવી ગયાં. “શું આ બધાં પાપનું ફલ મારે એકલાને જ ભેગવવાનું છે? તેમાં કેઈને કંઈ પણ ભાગ નહિ? ખરે
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું :
- ચારિત્રવિચાર ખર! આજ સુધી હું અંધારામાં જ આથડ્યો છું, પરંતુ સારું થયું કે આજે આ મહર્ષિને ભેટે થયે અને તેમણે મારી આંખે ખેલી નાખી.”
- -
- રતનિયે ઘેરથી પાછો ફર્યો અને સીધે મહર્ષિના ચરણે પડ્યો. “કૃપાળુ! તમારું કહેવું સાચું પડયું, પરંતુ મારું હવે શું થશે? હું મહાપાપી છું, ઘેર અપરાધી છું, માટે મારો હાથ પકડે, મારો ઉદ્ધાર કરે. તમારા સિવાય અન્ય કેઈનું મને શરણ નથી.”
અને મહર્ષિએ રતનિયાને જીવન વિષે સાચી સમજણ આપી તથા તપનું મહત્વ સમજાવી તેને આશ્રય લેવાનું જણાવ્યું. તે પ્રમાણે રતનિયાએ ઘોર તપને આશ્રય લેતાં તેના આત્માની શુદ્ધિ થઈ, તેનું ચારિત્ર નિર્મળ બન્યું અને તે એક મહર્ષિ બન્યું. તાત્પર્ય કે-કુટુંબીઓ સ્વાર્થનાં સગાં છે અને તેમાંનું કેઈ પણ પાપમાં ભાગીદાર થતું નથી. એટલે પ્રત્યેક મુમુક્ષુએ કુટુંબ માટે અધર્મ ન કરવાનો નિર્ણય કરે ઘટે છે. (૧૪) પૈગલિક સુખેની અસારતા.
જેમ આત્માને દેહરૂપ માનવે એ અજ્ઞાન છે, જડ વસ્તુઓને “મારી” માનવી એ મિથ્યાત્વ છે અને કાલ્પનિક સગપણુ-સંબંધને સ્થિર માનવાં એ ભ્રમણા છે, તેમ પુદ્ગલનાં નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થતાં સુખને વાસ્તવિક સુખ માનવાં એ અજ્ઞાન, મિથ્યાત્વ કે ભ્રમણા જ છે. પરંતુ મેહને વશ થયેલ જીવ તે પ્રકારનું અજ્ઞાન સેવવામાં આનંદ અનુભવે છે, તે પ્રકારનું
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૩ :
: પુષ્પ
મિથ્યાત્વ સેવવામાં માજ માણે છે અને તે પ્રકારની ભ્રમણાના ભાગ બનવામાં ગારવ લે છે, એ શું એવું ખેદકારક છે ? જો આ જીવ પેાતાના અનુભવાનુ' તટસ્થતાથી તારણ કાઢે તે તરત જ સમજી શકે એમ છે કે પુદ્ગલનાં નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થતાં તમામ સુખા ક્ષણિક છે એટલે કે સ્પર્શનું સુખ સ્પર્શ થાય ત્યાં સુધી જ ટકે છે, રસનું સુખ ખારાક જીલ પરથી કંઠે સુધી પહોંચે ત્યાં સુધી જ ટકે છે, વાસનું સુખ સુવાસના પરમાણુએ નાકમાં રહે ત્યાં સુધી જ ટકે છે, રૂપનું સુખ રૂપ નજરે પડે ત્યાં સુધી જ ટકે છે અને શબ્દનુ' સુખ શબ્દ સંભળાય ત્યાં સુધી જ ટકે છે. વળી એ સુખા ગવાયા પછી તૃપ્તિ કે સ ંતાષના અનુભવ થવાને બદલે તે પ્રકારનાં વધારે સુખા ભાગવવાની તૃષ્ણા કે લાલસા જાગૃત થાય છે એટલે પરાધીનતાની મેડી ગળામાં નખાય છે અને એ સુખા જરા પણ મૃદ્ધ થઈને ભાગવાયા કે શીઘ્ર ભયંકર પરિણામ લાવે છે.
>
ધમેધ-ગ્રંથમાળા
સ્પર્શ સુખમાં આસક્ત અનેલેા હાથી કાદવમાં ખૂ'ચી જાય છે કે અજાડીમાં પડીને જિંદગીભરના ગુલામ બને છે. રસસુખમાં આસક્ત બનેલું માટુ ગલના કાંટા ગળામાં ભરાવાથી શીઘ્ર મચ્છીમારના હાથમાં જઇ પડે છે. સુવાસસુખમાં આસક્ત અનેલે ભમરે કમલદલમાં ખીડાઈ જાય છે અને સવાર થતાં કમલાની સાથે હાથીઓના ઉદરમાં જઈ પડે છે. રૂપસુખમાં આસક્ત અનેલું પતંગિયું દીવાની જ્યેાતમાં ઝંપલાવે છે અને તરત જ ખળીને ખાખ થાય છે. તે જ રીતે શબ્દ સુખમાં આસક્ત અનેલુ' હરણ પારિધના બાણુથી વીંધાઇ પાતાના પ્રાણ ગુમાવે છે. આ રીતે એક એક વિષયસુખની આસક્તિથી પ્રાણીઓના પ્રાણ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું :
* ૨૪ :
ચારિત્રવિચાર હોડમાં મૂકાય છે ત્યારે પાંચ વિષયનાં સુખમાં આસક્ત બનનારની સ્થિતિ શું થાય તે દરેકે સ્વયમેવ વિચારી લેવું ઘટે છે.
જેઓ વિષયસુખમાં અંધ બને છે, તેઓ વેશ્યાગામી થાય છે, પરસ્ત્રી પર કુદષ્ટિ કરે છે કે પિતાની પરણેતર સાથે પણ અનુચિત વ્યવહાર કરી તિરસ્કારને પાત્ર બને છે. વળી વીર્યને સંગ્રહ જલદી ખલાસ થતાં તેમના શરીર અને મન કમજોર બને છે તથા નાના પ્રકારના વ્યાધિઓ ઉત્પન્ન થઈ તેમને દીર્ઘ કાળ પર્યત સતાવે છે.
જેઓ રસના અતિભેગી બને છે તેઓ ભયાભણ્યનું ભાન ભૂલી જાય છે, સમય-કુસમયને ખ્યાલ ચૂકી જાય છે તથા માન-અપમાનને વિસરી જઈ મૂની પંક્તિમાં વિરાજે છે. વળી તેમને અજીર્ણ, અપ, અતિસાર, મરડે અને એવા જ બીજા રોગ લાગુ પડે છે કે જે તેમની જીવાદોરીને ટુંકાવે છે.
જેઓ વાસ, રૂપ અને શબ્દના લાલચુઓ બને છે, તેમની સ્થિતિ પણ આવી જ કઢંગી બને છે અને તેનાં વિષમ પરિણામે ભેગવતાં જીવનની ભયંકર બરબાદી થાય છે. એટલે વિષય સુખમાં લુબ્ધ ન બનતાં આત્મિક સુખની અભિલાષા રાખવી એ જ ડહાપણભરેલું છે. (૧૫) મેહનું મહાતાંડવ.
ઈતિહાસનાં પૃષ્ઠો ઉથલાવે એટલે મેહનું મહાતાંડવ નજરે પડશે. દીર્ઘ રાજાના પ્રેમમાં પડેલી ચૂલણ રાણી પિતાના પુત્ર બ્રહ્મદત્તને જીવતો સળગાવી મૂકવાનું કાવતરું કરે
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-થમાળા : ૨૫ :
પુષ્પ છે. રાજ્યના મોહમાં ફસાયેલે કૃષ્ણરાજ પનાના તમામ પુત્રનાં અગે છેદાવી નાખે છે. વિષયમાં લુબ્ધ બનેલી રાણી સૂકિંતા પિતાના પતિ પ્રદેશ રાજાને ઝેર આપે છે. સિંહાસનના મેહમાં પડેલે કેણિક પિતાના પિતા શ્રેણિકને લેહના પિંજરામાં પૂરે છે. રાજદ્વારી પ્રતિષ્ઠાના મોહથી ઘેરાયેલે ચાણક્ય પિતાના ખાસ મિત્ર પર્વતરાયને જાન લે છે. કીર્તિ મહથી વ્યથિત થયેલ ભરતેશ્વર પિતાના સગાભાઈ બાહુબલિ સાથે ખતરનાક યુદ્ધ ખેલે છે અને સ્વકાયાના મેહથી કંસરાય પિતાના સર્વ ભાણેજોને જન્મતાં જ મારી નાખવાને હુકમ કરે છે.
મેહનું મહાતાંડવ કંઈ એટલેથી જ અટકયું નથી. તે જુદા જુદા સ્વરૂપે સદા-સર્વદા ચાલુ રહ્યું છે અને આપણું આજના જીવનવ્યવહાર સુધી પહોંચ્યું છે. ભાઈ ભાઈનું ગળું ભીંસી રહ્યો છે, બહેન બહેનની બદબઈ કરી રહી છે, પુત્ર પત્નીના પ્રેમમાં પડી માતાને મહાદુઃખ આપી રહ્યો છે, પિતા પિતાના તાનમાં મસ્તાન બની પુત્ર-પરિવારની કંઈ દેખરેખ રાખતે નથી, માલિક નેકર પ્રત્યે હૃદયહીન બન્યું છે, અને નેકર માલિકનું ગળું રેંસવાની પેરવાઈમાં પડ્યો છે. શરાફી લૂંટ, કાળા બજાર, કર્તવ્યહીનતા, કુટિલતા, હરામખોરી, દગા-ફટકા, વિશ્વાસઘાત, છળપ્રપંચ પુર બહારમાં ચાલી રહ્યા છે. એટલે મહના મહાતાંડવે આ દુનિયાને બરબાદ કરી છે, તેની શાંતિ લુંટી લીધી છે, તેની પવિત્રતા આંચકી લીધી છે અને તેને ઝાંઝવાના નીર તરફ દોડતી કરી છે કે જે દેડને કદી અંત આવે જ નહિ.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું : : ૨૬ :
ચારિત્રવિચાર (૧૬) મેહથી ઉત્પન્ન થતા ભાવે.
મેહથી ઉત્પન્ન થતા ભાવે મુખ્યત્વે બે પ્રકારના છેઃ (૧) સમ્યક્ત્વને રેધ કરનારા અને (૨) ચારિત્રને રેધ કરનારા. તેમાં સમ્યકત્વને રાધ કરનારા ભાવે ત્રણ પ્રકારના છે.
(૧) મિથ્યાત્વમેહનીય-જેના ઉદયથી જીવને મિથ્યાત્વ ઉત્પન્ન થાય છે, એટલે વીતરાગે પ્રરૂપેલાં તેની વિપરીત સહણ શ્રદ્ધા) થાય છે.
(૨) મિશ્ર મેહનીય–જેના ઉદયથી જીવને સમ્યકત્વ અને મિથ્યાત્વના મિશ્ર પરિણામે થાય છે.
(૩) સમ્યકત્વ મેહનીય–જેના ઉદયથી જીવને ક્ષાયક સમ્યકત્વ (કર્મના સંપૂર્ણ ક્ષયથી ઉત્પન્ન થતું અત્યંત નિર્મળ સમ્યત્વ) થતું અટકે છે.
ચારિત્રને રાધ કરનારા ભાવે બે પ્રકારના છેઃ (૧) કષાયરૂપ અને (૨)નેકષાયરૂપ. કષ એટલે કર્મ અથવા ભવ, તેમને આય એટલે લાભ, જેનાથી, જે વડે કે જે છતે થાય તે કષાય. જે કષાય જેટલા પ્રબલ નથી તે નેકષાય. અથવા જે કષાયની અપેક્ષાએ ઘણુ ગૌણ છે તે નેકષાય, અથવા ક્રોધાદિ કષાયના જે ઉત્તેજક છે તે નોકષાય.
કષાયરૂપ ભાવે મુખ્યત્વે ચાર પ્રકારના છેઃ (૧) ક્રોધરૂપ (૨) માનરૂપ (૩) માયારૂપ અને (૪) લેભરૂપ. અને તે દરેકના પણ તરતમતાથી ચાર-ચાર વિભાગે પડે છે. તે આ રીતેઃ (૧) અનંતાનુબંધી (૨) અપ્રત્યાખ્યાની (૩) પ્રત્યા
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ ઓધ-ગ્રંથમાળા
: ૨૭ :
: પુષ્પ
ખ્યાની અને (૪) સંજવલન. તેમાં જેના વડે અનંતા સંસાર મંધાય, જે યાત્રજીવ રહે અને જેના લીધે સમ્યક્ત્વના લાભ ન થાય તે અનંતાનુબંધી કહેવાય છે; જેના વડે જાણવા છતાં થાડું પણ પ્રત્યાખ્યાન( ત્યાગ ) ન થઇ શકે, જે એક વર્ષ સુધી રહે અને દેશવિરતિ ચારિત્રના ઘાત કરે તે અપ્રત્યાખ્યાની કહેવાય છે; જેના વડે સવિરતિ પ્રત્યાખ્યાન ન થઈ શકે, જે ચાર માસ ટકે અને સર્વવિરતિ ચારિત્રના ઘાત કરે તે પ્રત્યાખ્યાની કહેવાય છે; જેના વડે સંયમી આત્મા પણ કોઈ વાર આકુળવ્યાકુળ ખની જાય, જે પર દિવસ સુધી ટકે અને યથાખ્યાત ચારિત્ર-વીતરાગ દશાના ઘાત કરે તે સંજ્વલન કહેવાય છે. એટલે કષાયેા ઉત્તરભેદથી નીચે મુજબ સાળ પ્રકારના બને છે.
(૧) અન’તાનુબ’ધી ક્રોધ-રે પર્વતની રેખા જેવા હાય છે. ( ૨ ) અપ્રત્યાખ્યાની ક્રોધ-જે સુકાયેલા તળાવની રેખા જેવા હાય છે.
(૩) પ્રત્યાખ્યાની ક્રોધ-જે રેતીની રેખા જેવા હાય છે. (૪) સંજવલન ક્રોધ-જે પાણીની રેખા જેવા હાય છે. (૫) અન ંતાનુબંધી માન-જે પાષાણુના થાંભલા જેવુ હાય છે.
( ૬ ) અપ્રત્યાખ્યાની માન—જે હાડકાના થાંભલા જેવુ હાય છે. (૭) પ્રત્યાખ્યાની માન—જે લાકડાના થાંભલા જેવુ... હાય છે.. (૮) સંજવલન માન- જે નેતરના થાંભલા જેવું હાય છે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવનું
: ૨૮ :
થારિવવિચાર (૯) અનંતાનુબંધી માયાજે વાંસના મૂળ જેવી હોય છે. (૧૦) અપ્રત્યાખ્યાની માયા–જે મેંઢાના શીંગડા જેવી
હોય છે. (૧૧) પ્રત્યાખ્યાની માયા-જે બળદના મૂત્રની રેખા જેવી
હોય છે. (૧૨) સંજવલન માયા-જે વાંસની છલ જેવી હોય છે. (૧૩) અનંતાનુબંધીભ-કીરમજનારંગ જેવો હોય છે. (૧૪) અપ્રત્યાખ્યાની લે-જે નગરની ખાળના કાદવના
રંગ જે હેાય છે. (૧૫) પ્રત્યાખ્યાની લે-જે ગાડાની મળીના રંગ જેવો
હોય છે. (૧૬) સંજવલન લેભ-જે હળદરના રંગ જે હેય છે.
ચારિત્ર ગુણને મુખ્ય ઘાત કરનારા આ સોળ કપાયે છે. એટલે જેમ જેમ તેમની તીવ્રતા ઓછી થતી જાય છે તેમ તેમ આત્માને ચારિત્ર્ય--ગુણ ખીલતો જાય છે, અને જ્યારે તે સેળે કષા દૂર થઈ જાય છે ત્યારે આત્મા રાગ અને દ્વેષથી રહિત થઈને વીતરાગ દશાને પામે છે.
નેકષાયના બે વિભાગે છેઃ (૧) હાસ્યષક અને (૨) વેદ. તેમાં હાસ્યષકના છ ભાવે નીચે પ્રમાણે હોય છે. (૧) હાસ્ય-જેના વડે નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વિના હસવું
આવે છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘણા છે,
ધમધ-રંથમાળા : ૨૯ :
* પુષ્પ (૨) રતિ-જેના વડે નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વિના હષ
થાય છે. (૩) અરતિ-જેના વડે નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વિના ખેદ
થાય છે. • (૪) ભય–જેના વડે નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વિના બીક
લાગે છે. (૫) શેક–જેના વડે નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વિના પરિ
તાપ થાય છે. (૬) જુગુપ્સા-જેના વડે નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વિના
ધૃણા ઉપજે છે. વેદ એટલે કામવાસના. તે નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારની હોય છે. (૧) પુરુષવેદ-જેથી સ્ત્રીને ભેગવવાની ઈચ્છા થાય તે
તૃણુના અગ્નિ જેવા હોય છે. (૨) સ્ત્રીવેદ-જેથી પુરુષને ભેગવવાની ઈરછા થાય, તે
બકરીની લીંડીના અગ્નિ જેવો હોય છે. (૩) નપુંસદ-જેથી સ્ત્રી-પુરુષ બંનેને ભેગવવાની ઈચ્છા
થાય. તે નગરદાહ જેવો હોય છે. આ રીતે સમ્યકત્વને રોધ કરનારા ત્રણ વિકારી ભાવે અને ચારિત્રને રોધ કરનારા પચીશ વિકારી ભાવે મળીને મેહના (મોહનીય કર્મન) કુલ ભાવ ૨૮ થાય છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું : : ૩૦ :
ચારિત્રવિચાર જીવ જ્યારે આ અઠ્ઠાવીશ પ્રકારના ભાવમાં ભ્રમણ ન કરે ત્યારે મહવને નવિ ભમતે” કહેવાય છે. (૧૭) સ્વભાવ.
જે સ્વભાવ નથી તે પરભાવ છે અને પરભાવ નથી તે સ્વભાવ છે. આ દૃષ્ટિએ આત્માનું સ્વરૂપ સ્વભાવ કહેવાય છે અને પુદ્ગલનું સ્વરૂપ પરભાવ કહેવાય છે.
આત્મા અનેક ગુણોથી અલંકૃત છે, પણ મુખ્યત્વે જ્ઞાન અને સુખનાં કે ચિત્ અને આનંદનાં લક્ષણોથી યુક્ત છે, એટલે ચિદાનંદ-સ્વરૂપ કહેવાય છે. આ ચિદાનંદ-સ્વરૂપમાં મગ્ન થવું અને કોઈ પણ પૌગલિક ભાને સ્પર્શ થવા ન દે એ “સ્વભાવ સ્થિતિ” “નિજાનંદની મસ્તી” “સહજાનંદનું સુખ” “આત્મરમણુતા” કે “મન્નતા” કહેવાય છે.
આ અવસ્થાનું વર્ણન કરતાં અનુભવી પુરુષોએ જણાવ્યું
“જેને જ્ઞાનરૂપી અમૃતના સમુદ્ર જેવા પરબ્રહ્મ(આત્મા)માં મગ્નપણું છે, તેને પરમાત્મા સિવાય બીજા વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરવી હળાહળ ઝેર જેવી લાગે છે.
જે આત્મસુખમાં મગ્ન છે અને સ્યાદ્વાદથી શુદ્ધ થયેલી દષ્ટિવડે જગતના તમામ તત્વનું અવલોકન કરે છે, તેને અન્ય ભાનું કર્તાપણું રહેતું નથી, પણ માત્ર સાક્ષીપણું જ રહે છે.
પરબ્રહ્મમાં મગ્ન થયેલાને પુદ્ગલની વાતે નિરસ લાગે છે,
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ધર્મબોધ-ચંથમાળ
: ૩૧ :
: પુષ્પ
તે સુવર્ણને ઉન્માદ કયાંથી હોય? અને સ્ત્રીનાં પ્રલોભક આલિંગનેમાં આદર પણ કયાંથી હોય? અર્થાત્ તેને કંચન કે કામિનીને લેશ માત્ર પણ મેહ હેતે નથી. ' “આત્મસ્વરૂપમાં મગ્ન થયેલાને જે સુખ હોય છે, તેનું વર્ણન કરવું શક્ય નથી. વળી તે સુખ પ્રિયતમાના આલિંગન સાથે કે બાવનાચંદનના લેપ સાથે સરખાવી શકાય તેવું પણ નથી. તાત્પર્ય કે–પ્રિયતમાના આલિંગનથી અને બાવનાચંદનના લેપથી જે સુખ ઉત્પન્ન થાય છે, તે આત્મનિમગ્નતાના સુખ આગળ એકદમ તુચ્છ છે.” - - (૧૮) પરભાવ
ખાન-પાનનું સુખ, વસ્ત્ર-આભૂષણનું સુખ, નોકર-ચાકરનું સુખ, ઉઠવા-બેસવાનું સુખ, મનોહર મહાલમાં રહેવાનું સુખ, વાહનનું સુખ, ધનમાલનું સુખ, વ્યાપાર-રોજગારનું સુખ, પ્રતિષ્ઠાનું સુખ, અધિકારનું સુખ, પત્નીનું સુખ, પુત્રનું સુખ, કુટુંબનું સુખ, મિત્ર અને સ્વજનેનું સુખ એ પીગલિક રહેવાથી પરભાવ કહેવાય છે. તે માટે નિગ્રંથ મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે–
સઘં વિવિયં નીયં, નવું નÉ વિવિઘં .
सव्वे आभरणा भारा, सव्वे कामा दुहावहा ॥" * “તાત્વિક દષ્ટિએ બધાં ગીતે એક પ્રકારને વિલાપ છે, બધાં નૃત્યે એક પ્રકારની વિડંબના છે, સર્વ આભરણે ભાર સમાન છે અને સર્વ પ્રકારના કામો એકાંતે દુઃખને જ આપનારા છે. ”
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩૨ :
ચારિત્રવિચાર
મહીપતિઓના મહેલમાં, ધનપતિઓના ધામમાં અને જાહેર સ્થાનામાં મનને મહુલાવવા સારુ ગાયકો અને ગાયિકાએનાં ગાન થાય છે, અનેક પ્રકારના અંગમરાડા અને હાવભાવથી અલંકૃત નૃત્યેાના જલસા ગોઠવાય છે, વળી રૂડા-રૂપાળા દેખાવા માટે હીરા-મેતી-માણેક અને સુવર્ણના અનેકવિધ આભરણા એકઠા કરવાના પ્રયાસ થાય છે અને વિષયની તૃપ્તિ થાય તે માટે વિવિધ પ્રકારે ઓરડાની સજાવટ કરવામાં આવે છે, તેમાં બહુમૂલ્ય રાચરાચીલું ગેાઠવવામાં આવે છે, તેને વિષયાત્તેજક ચિત્રાથી સુથેાભિત કરવામાં આવે છે અને પોષ્ટિક દવાઓ-માત્રાઓ-યાક્રુતિઓવડે વીયના સંચય કરવામાં આવે છે, પરંતુ તે ખધાને આખરી અંજામ ખૂરા હાય છે. તેથી જ અનુભવી પુરુષાએ કહ્યું કે–સુંદર લાગતાં ગીતા એ આખરે ખૂબ રડાવનાર વિલાપેા છે, મનેાહર જણાતાં નૃત્યે ઘણુ. કષ્ટ આપનારી વિડંબના છે, રમણીય જણાતાં આભૂષા ફાગઢના ભાર છે અને મીઠું-મધુરું લાગતું વિષયસુખ અનેક પ્રકારનાં દુઃખાને લઈ આવનારી બેરહમ ખલા છે.
જ્યાં સુધી પૌદ્દગલિક સુખની અસારતા સમજાય નહિ, જ્યાં સુધી કામભોગની આસક્તિ દૂર થાય નહિ, અને જ્યાં સુધી પરભાવમાં રમવાની લાંખા સમયની બૂરી આદત બદલાય નહિ ત્યાં સુધી સ્વભાવમાં સ્થિતિ થઈ શકતી નથી, એટલે પરભાવને ટાળવા એ જ સ્વભાવમાં સ્થિર થવાના-નિજ સ્વભાવમાં મગ્ન થવાના સાચા ઉપાય છે.
(૧૯) પરભાવ ત્યાની પરીક્ષા.
"
‘અહં ભ્રહ્માસ્મિ ।’ ‘હું બ્રહ્મ છું
નવડ્યું':
બ્રહ્મ સત્યં જ્ઞમિચ્છા ’િ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું : : ૩૩ :
ચારિવવિચાર બ્રહ્મસત્ય છે અને જગત મિથ્યા છે.” “અરા: સંતાડા ખરેખર! આ સંસાર અસાર છે” “ જામા ફુવા” સર્વે કામગે દુઃખને લાવનારા છે” એવાં એવાં વચન ઉચ્ચારવા માત્રથી જ પરભાવ ટળે છે અને સ્વભાવમાં સ્થિતિ થઈ છે, તેમ સમજવાનું નથી. અથવા વસતિમાં રહેવાનું છેડીને જંગલમાં વસવા–માત્રથી કે વિવિધરંગી વસ્ત્રોને વ૫રાશ છોડીને કેવળ ભગવાં કેવળ પીળાં કે કેવળ વેત વસ્ત્રો ધારણ કરવા માત્રથી અથવા મસ્તકનું મૂંડન કરી નાખવાથી કે ખુલ્લા પગે ફરવાથી જ પરભાવ ટળે છે, તેમ સમજવાનું નથી, પરંતુ પરભાવ ટળે ત્યારે જ સમજવાને છે કે જ્યારે ઇંદ્રિયના વિષયે અને મનના વિકારે બિલકુલ સતાવે નહિ.
જે સુંવાળાં વસ્ત્રો પસંદ પડતાં હોય અને જાડાં કે ખરબચડાં વસ્ત્રો અકારાં લાગતાં હોય, જે સુંવાળી પથારી ગમતી હેય અને ખરબચડી જમીન અરુચિ ઉત્પન્ન કરતી હેય, જે ઊનાળામાં ઠંડકની અપેક્ષા રહેતી હોય અને શિયાળામાં ગરમીની જરૂર જણાતી હોય કે કઈ પણ સ્વરૂપમાં સુંવાળે સહવાસ ગમતું હોય તે સમજવું કે હજી સ્પર્શને જીતી શકાયે નથી, પશનેન્દ્રિયને જીતી શકાઈ નથી.
જે મીઠાઈઓ પર મન એટતું હોય અને જારબાજરી કે મકાઈનાં ઢેબરાં પર નફરત થતી હોય, જે મેવા ને ફળ આરોગવામાં આનંદ આવતું હોય અને મગ-અડદના બાકળા કે જવને સાથે ફાકવામાં અપ્રીતિ ઉત્પન્ન થતી હોય, જે અમુક અંશે ખારું, અમુક અંશે ખાટું અને અમુક અંશે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ બાધ-ગ્રંથમાળા
: ૩૪ :
: પુષ્પ
તીખું જ પસંદ પડતુ હાય અને તેથી એછું કે વસ્તુ થતાં નાકનું ટેરવુ' ઊંચુ' ચડતુ. હાય તે સમજવું કે હજી રસને જીતાયા નથી, રસને દ્રિયને જતી શકાઈ નથી.
જો અત્તર, સેન્ટ, ફૂલે અને બીજા સુગંધી પદાર્થાની વાસથી મન પ્રસન્ન થતું હોય અને કોઈ પણ કારણે ઉત્પન્ન થયેલી ખરામ વાસ કે દુર્ગંધથી ચીડ ચડતી હૈાય તે જાણવું કે હજી ગંધને જીતાયા નથી, ધ્રાણેંદ્રિયને જીતી શકાઈ નથી.
જો ચૌવન તરફ આકર્ષણ થતુ હોય અને વૃદ્ધાવસ્થા જોઇને ચીડ ચડતી હોય, જે ખાદ્ય ભપકા મન પર અસર કરતા હોય અને આંતરિક ગુણા તરફ ઉપેક્ષા થતી હાય, જો વસ્ત્રાભૂષણુ અને ટાપટીપ તરફ્ મન લેાભાતું હાય અને સાદાઈ તથા સુઘડતામાં પ્રસન્નતા ન અનુભવાતી હોય તે જાણવુ' કે હજી રૂપને જીતી શકાયું નથી, ચક્ષુરિદ્રિયને જીતી શકાઈ નથી.
જો મનેાહર સગીત સાંભળીને હષ થતા હોય અને કરુણ કુંદન સાંભળીને ચીડ ચડતી હાય અથવા ખુશામતનાં વાયે સાકર જેવા મીઠાં લાગતાં હોય અને હિતભાવે કહેવાયેલા શબ્દો વષ સમાન કડવા જણાતા હાય તેા સમજવું કે હજી શબ્દને જીતી શકાયા નથી, શ્રોત્ર'દ્રિયને જીતી શકાઈ નથી.
જો કોઈ પણ કારણે ગુસ્સો આવતા હોય, લેાહી તપતુ હોય, અન્યને શિક્ષા કરવાનું મન થતું હાય કે વૈર લેવાની વૃત્તિ જાગતી હૈાય તે સમજવું કે હજી ક્રોધકષાયને જીતી શકાયા નથી.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું : .: ૩૫ ૪
ચારિત્રવિચાર - જે કઈ પણ કારણે અહંકાર આવતું હોય, “હું મટે છું, બધાથી ચડિયાત છું, મારા કરતાં કે શ્રેષ્ઠ નથી, હવે મારે બીજા આગળથી કંઈ શિખવાનું નથી,” એવી વૃત્તિ જાગતી હોય તે સમજવું કે હજી માનકષાયને જીતી શકાયું નથી.
જે કઈ પણ કારણે દંભ કે દેખાવ કરવાનું મન થતું હોય અને બીજાને છેતરવાની, ભૂલથાપ આપવાની કે આડા માર્ગે દોરવાની વૃત્તિ જાગતી હોય તે સમજવું કે હજી માયાકષાયને જીતી શકાયે નથી.
જે કઈ પણ કારણે પૌગલિક વસ્તુમાં મમત્વભાવ પેદા થત હોય, અથવા તેને મેળવવાની આસક્તિ કે તૃષ્ણ જાગતી હોય તો સમજવું કે હજી લે ભકષાયને જીતી શકાયું નથી.
તાત્પર્ય કે વિષય અને વિકારોને જીતવાનું કામ અત્યંત અઘરું છે અને તે વિશિષ્ટ સાધના વિના સિદ્ધ થતું નથી. (ર) જ્ઞાન અને કિયાના સાગથી જ મેક્ષ છે.
વિષય અને વિકારોને જીતવાની વિશિષ્ટ સાધનાને જ્ઞાનીઓ સદાચાર, પુરુષાર્થ, ચારિત્ર કે સક્યિા કહે છે અને તેને જ્ઞાનની સાથે સંગ થાય તે જ મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થાય એમ માને છે. આ રહ્યા તેમની એ માન્યતાને દર્શાવનારા સુંદર શબ્દો –
સંજોગીદ કરું ઘઉંતિ,
न हु एगचक्केण रहो पयाइ । अंधो य पंगू य वणे समेच्चा, .
તે સંપત્તા ના વિદ્યા ”
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા : ૩૬ :
* પુષ્પ એક પૈડાથી રથ ચાલતું નથી, વળી આંધળે અને પાંગળો વનમાં ગયા ત્યાં ભેગા થયા તે નગરમાં પ્રવેશ કરી શયા; માટે જ્ઞાન અને ક્રિયાને સંગ થાય તે જ એક્ષફલની પ્રાપ્તિ થાય છે.” - અહીં આંધળા અને પાંગળાનું ઉદાહરણ આ રીતે સમજવાનું છે – (૨૧) આંધળે અને પાંગળ
કેઈ નગરના લેકે રાજાના ભયથી અરણ્યમાં ગયા, પરંતુ ત્યાં પણ શેરને ભય લાગવાથી પિતાપિતાનાં વાહનોને ત્યાગ કરીને ચાલ્યા ગયા. તે વખતે એક આંધળો અને એક પાંગળે ત્યાં જ રહી ગયા. એવામાં તે અરણ્યમાં દાવાનળ પ્રકટ્યો, એટલે અથડાતા–કૂટાતા તે બંને જણ એક સ્થળે ભેગા થયા અને “આફતમાંથી કેમ બચવું?” તેને વિચાર કરવા લાગ્યા.
આંધળાએ કહ્યું–“ભાઈ પંગુ! મારામાં ચાલવાની શક્તિ ઘણું છે પણ આંખે દેખાતું નથી, એટલે ખાડાખડિયામાં પડી જાઉં છું કે જાળઝાંખરામાં ભરાઈ જાઉં છું, તેથી મારું ચાલવું બેકાર છે, અરે રે ! આ આફતમાંથી આપણે કેમ બચી શકીશું ?”
પાંગળાએ કહ્યું-ભાઈ પ્રજ્ઞાચક્ષુ ! મારી આંખે ઘણી પાણીદાર છે અને દૂર દૂરને રસ્તે પણ બરાબર જોઈ શકે છે, પરંતુ મારા પગમાં ચાલવાની જરાયે તાકાત નથી. જરા ચાલવા જઉં છું કે ગબડી પડું છું, તેથી તદ્દન લાચાર છું. ખરેખર ! આપણે બંને આફતમાં આબાદ સપડાઈ ગયા છીએ !”
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩૭ :
ચારિત્રવિચાર
ભાઈ ૫શુ ! આમ નિરાશ થયે આપણા પણ યુક્તિ શોધી નથી, તે કામ કળથી
એ માટે કઈક
નવસુ :
આંધળાએ કહ્યું– દહાડા શું વળશે ? કાઢવી જોઈએ. જે કામ મળથી થતું જરૂર થાય છે. ’
પાંગળાએ કહ્યું‘ દેોસ્ત ! તારી વાત તદ્ન સાચી છે, પરંતુ આ આફતથી હું એટલા બધા ગભરાઈ ગયા છું કે મારી અક્કલ કઈ કામ આપી શકે તેમ લાગતું નથી.’
આંધળાએ કહ્યું:- આફ્ત સમયે બુદ્ધિને સ્થિર રાખવી એ શાણા મનુષ્યનું કર્તવ્ય છે, માટે તું બુદ્ધિને સ્થિર રાખ અને કોઈ પણ ઉપાય શોધી કાઢ; નહિ તે આપણાં સાચે વર્ષે અહીં જ પૂરાં થયાં સમજજે. ’
આ શબ્દોએ પાંગળામાં સ્ફૂર્તિ આણી અને એક ઉપાય તેના મનમાં એકાએક ઝબકી ગયા. તેણે આંધળાને કહ્યુ :• ઢોસ્ત ! મને એક ઉપાય મળી આવ્યેા છે. તું શરીરે ઘણા મજબૂત છે અને તારી ખાંધ ઉપર મને ઉચકી શકે તેમ છે. એથી તારી ખાંધ પર મને ઉચકી લે અને હું તને રસ્તા ખતાવું તેમ ચાલવા માંડ, આથી ખાડાખડિયામાં પડી જવાના કે જાળાં-ઝાંખરામાં ભરાઇ જવાના ભય રહેશે નહિ. આ રીતે આપણે આ જંગલમાંથી સલામત રસ્તે બહાર નીકળી જઈશું અને પાસેના નગરમાં પહેાંચી શકીશું. ’
પાંગળાના સ્કૂરેલા ઉપાય સાચા હતા. એ ઉપાય કામે લગાડતાં તે અને દાવાનળમાંથી ખચી ગયા. અને પાસેના નગરમાં સહીસલામત પ્રવેશ કરી શક્યા. એ રીતે જ્ઞાન અને
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૩૮ :
: પુષ્પ ક્રિયાને સંગ થાય તે સંસારના દાવાનળમાંથી બચીને મોક્ષનગરીએ સહીસલામત પહોંચી શકાય. (૨૨) શૂન્ય ઘરનું દષ્ટાંત
જ્ઞાન અને ક્રિયાના સંગનું વિશેષ મહત્તવ શૂન્ય ઘરના દષ્ટાંતથી સમજાય છે, તે એ રીતે કે–અનેક બારી-બારણું તથા છિદ્રોવાળું એક ઘર ઘણા વખતથી ઉઘાડું પડેલું છે અને તેમાં કેઈને વાસ નથી. હવે એક મનુષ્યને તેમાં રહેવાની ઈચ્છા થાય છે, તેથી દીવ લઈને તેમાં પ્રવેશ કરે છે અને તેનાં બધાં બારી-બારણાં બંધ કરીને, સાવરવડે તેમાં બધે કચરો સાફ કરી નાખે છે, તેથી એ ઘર રહેવા લાયક બને છે અને તેમાં પેલે પુરુષ સુખેથી નિવાસ કરે છે. તે જ રીતે આસવરૂપ ઉઘાડા દ્વારવાળે જીવરૂપ ઓરડો મેક્ષના સુખથી શૂન્ય છે અને મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને યોગરૂપ પવનવડે આવેલા કર્મરૂપી કચરાથી ભરાયેલ છે. તેને મોક્ષસુખના નિવાસ માટે શુદ્ધ કરવાનું છે. તેથી આત્મઅનાત્મ વગેરેને ભેદ બતાવનારા જ્ઞાનરૂપી દીવાની જરૂર છે; નવાં કર્મો પ્રવેશ ન પામે તે માટે બારી-બારણું બંધ કરવાની ક્રિયારૂપ સંયમની અગત્ય છે અને લાગેલાં કર્મો નાશ પામે તે માટે સંમાર્જનની યિારૂપ તપની પણ આવશ્યકતા છે. આ રીતે જ્ઞાન તથા ક્રિયાને સંગ થાય તે જ જીવ મોક્ષસુખને પામી શકે છે. (ર૩) જ્ઞાન, સંયમ અને તપ. - એક સ્થળે આર્ય મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે –
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું :
: ૩૯ :
ચારિત્રવિચાર
नाणं पयासयं सोहओ, तवो संजमो य गुत्तिकरो। तिण्हं पि समाओगे, मोक्खो जिणसासणे भणिओ।
જ્ઞાન પ્રકાશક છે, સંયમ ગુપ્તિકર છે અને તપ શેધક છે. એ ત્રણેના સંગથી જ જિનશાસનમાં મોક્ષ કહેલો છે.”
અહીં કોઈને એ પ્રશ્ન થાય કે આગળ તે “જ્ઞાન અને ક્રિયાના સંગથી મુક્તિસુખ કહ્યું અને અહીં જ્ઞાન, સંયમ અને તપથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ કહેવામાં આવે છે, તો બેમાં સાચું શું? એને ઉત્તર એ છે કે “સંયમ અને તપ એ યિારૂપ છે, તેથી બંનેને અર્થ એક જ છે.”
અહીં બીજો પ્રશ્ન એ પણ પૂછવાનો સંભવ છે કે સસ્થાનશાનવારિત્રા િમોક્ષમા ! ” “ સમ્યગુદર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ ચારિત્ર એ ત્રણ મોક્ષને માર્ગ છે,” એવું સૂત્ર પ્રસિદ્ધ છે અને અહીં તે માત્ર જ્ઞાન અને ક્રિયાના સગથી જ મેક્ષ કહેવામાં આવે છે, તે તેમાં પૂર્વાપર વિરોધ નથી શું? ” એનું સમાધાન એ છે કે “સમ્યગદર્શન વિનાનું જ્ઞાન એ સમ્યજ્ઞાન નથી, તેથી જ્ઞાન શબ્દમાં સમ્યગદર્શન અંતર્ભત છે અને ક્રિયા એ સ્પષ્ટપણે ચારિત્રને જ પર્યાયવાચી શબ્દ છે, તેથી એ બંને વિધાનમાં પૂર્વાપર વિરોધ જેવું કંઈ જ નથી.' (૨૪) એકનું પ્રતિપાદન એ બીજાને નિષેધ નથી.
પાઠક મહાશયોએ એક વાત સ્પષ્ટપણે સમજી લેવાની જરૂર છે કે આર્ય મહર્ષિએ વસ્તુની અનેક બાજુને જોઈને
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૪૦ : તેનું પ્રતિપાદન કરનારા છે, તેથી જ્યાં પણ એક વસ્તુની ઉપયોગિતા સમજાવવાની જરૂર લાગે, ત્યાં તેનું વિવિધ યુક્તિઓ અને દૃષ્ટાંતે વડે સમર્થન કરે છે, પરંતુ તેની પૂરક બીજી વસ્તુઓને નિષેધ કરતા નથી. દાખલા તરીકે જ્યારે તેઓ શ્રદ્ધા કે સમ્યકત્વનું મહત્ત્વ પ્રકાશતા હોય છે ત્યારે તેને ધર્મનું મૂળ કહે છે, સર્વ સદ્દગુણેને ભંડાર કહે છે અને મોક્ષમાર્ગમાં જવાને દરવાજે કહે છે (જે અપેક્ષાએ સાચું છે), પણ તેને અર્થ એ નથી કે સમ્યગૃજ્ઞાન અને સમ્યચારિત્ર જરૂરનાં નથી. તે જ રીતે જ્યારે તેઓ જ્ઞાનનું અપૂર્વ મહત્ત્વ પ્રકાશતા હોય છે, ત્યારે તેને અજ્ઞાન અને મહિને નાશ કરનારું કહે છે, સકલસિદ્ધિનું સદન કહે છે અને મુક્તિને અનન્ય ઉપાય કહે છે (જે અપેક્ષાએ સાચું છે), પણ તેને અર્થ એ નથી કે-સમ્યગદર્શન અને સમ્મચારિત્ર નકામાં છે. તે જ રીતે જ્યારે તેઓ ચારિત્રનું મહત્વ પ્રકાશતા હોય છે, ત્યારે તેને જ્ઞાનના સારરૂપ, સર્વ કર્મને નાશ કરનાર અને મોક્ષનું અનન્ય કારણ કહે છે (જે અપેક્ષાએ સાચું છે), પરંતુ તેને અર્થ એ નથી કે-સમદર્શન અને સમ્યગજ્ઞાન નિગી છે.
તાત્પર્ય કે-બધાં સાધને પોતપોતાનાં સ્થાને મહત્વનાં છે, તેથી એકનું પ્રતિપાદન એ બીજાને નિષેધ નથી.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨ .
ચારિત્રધર્મ (૨૫) ચારિત્ર ધર્મના પ્રકારે
સમ્યક ચારિત્રને ઉત્પન્ન કરનાર ધર્મ ચારિત્રધર્મ કહેવાય છે. જે બે પ્રકારનો છેઃ (૧) સર્વવિરતિ અને (૨) દેશવિરતિ. તેમાં સર્વવિરતિ એ પાપ વ્યાપારના સર્વ ત્યાગરૂપ છે અને દેશવિરતિ એ પાપવ્યાપારના દેશ ત્યાગરૂપ છે. (૨૬) પાપવ્યાપાર - “પાપ વ્યાપાર કોને કહેવાય ?” અને તે કેટલા પ્રકારે થાય છે? એને ઉત્તર એ છે કે-જે વ્યાપાર, પ્રવૃત્તિ કે આચરણથી અવશ્ય કર્મને બંધ થાય તે પાપ-વ્યાપાર કહેવાય, તે અસંખ્ય પ્રકારે થાય છે, પણ વ્યવહારની સરલતા ખાતર શાસ્ત્રકારોએ તેના અઢાર પ્રકારે પાડ્યા છે અને તેમાં પણ મુખ્યતા પહેલા પાંચની જ માની છે, તે આ રીતે – ૧) પ્રાણાતિપાત–હિંસા કરવી તે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પપ
ધર્મબોધ ગ્રંથમાળા : ૪ર : (૨) મૃષાવાદ–જૂઠું બોલવું તે. (૩) અદત્તાદાન ચેરી કરવી તે. (૪) મૈથુન–અબ્રહ્મ સેવવું તે. (૫) પરિગ્રહ-મમત્વ બુદ્ધિથી વસ્તુને સંગ્રહ કરે તે. (૬) ક –ગુ કરે તે. (૭) માન-અભિમાન રાખવું તે. (૮) માયા–કપટ કરવું તે. (૯) લેભ–તૃષ્ણ રાખવી તે. (૧૦) રાગ–પ્રીતિ કરવી તે. (૧૧) દ્વેષ–અપ્રીતિ કરવી તે. (૧૨) કલહ-કંકાસ કરે તે. (૧૩) અભ્યાખ્યાન–આળ ચડાવવું તે. (૧૪) પશુન્ય-ચાડી ખાવી તે. (૧૫) રતિ–અરતિ–હર્ષ અને શેક કરવો તે. (૧૬) પર પરિવાદ–અન્યને અવર્ણવાદ બેલ તે. (૧૭) માયામૃષાવાદ–પ્રપંચ કરે તે. (૧૮) મિથ્યાત્વશલ્ય-વિપરીત શ્રદ્ધા કરવી તે.
ક્રોધ-માન-માયા-લભ-રાગ-દ્વેષ-કલહ-અભ્યાખ્યાનઐશુન્ય--રતિ અરતિ–પર પરિવાદ--માયામૃષાવાદ અને મિથ્યાત્વશલ્ય વડે યા તે હિંસા થાય છે, યા તે જૂઠું બોલાય છે, યા તે ચેરી કરાય છે, યા તે અબ્રા સેવાય છે કે વસ્તુને મમત્વપૂર્વક સંગ્રહ થાય છે, તેથી પ્રાણુતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન અને પરિગ્રહ એ પાંચને જ મુખ્ય પાપ માનવામાં આવ્યાં છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું :
ચારિત્રવિચાર
(૨૭) ત્યાગની વ્યાખ્યા
ત્યાગ કેને કહેવાય ? ” એને ઉત્તર એ છે કે-હેય વસ્તુને પિતાની ઈચ્છાથી છોડી દેવી તેને ત્યાગ કહેવાય છે, પરંતુ સુબંધુની માફક અનિચ્છાથી છોડવી તેને ત્યાગ કહેવાતું નથી.
સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના મૃત્યુ પછી તેની ગાદીએ બિંદુસાર આવ્યું, ત્યારે નંદ રાજાને સંબંધી સુબંધુ તેને પ્રધાન થયે. આ સુબંધુને ચાણકય ઉપર ઘણે ઠેષ હતું, એટલે તેણે અનેક પ્રકારની યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ અજમાવીને રાજાનું મન તેના પ્રત્યે અભાવવાળું કર્યું. આ વસ્તુસ્થિતિ ચતુર ચાણક્ય તરત જ પામી ગયો અને પિતાનું અપમૃત્યુ ન થાય તે માટે પિતાની સઘળી માલમિલકતની વ્યવસ્થા કરીને તેણે અણુસણ(આહારત્યાગ)ને રાહ લીધે. પરંતુ એ રીતે મરતાં પહેલાં તેણે એક ડાબલી તૈયાર કરી અને તેને પોતાના પટારામાં રાખી મૂકી.
હવે ચાણક્ય મૃત્યુ પામતાં સુબંધુએ તેનું ઘર રહેવાના મિષથી રાજા પાસેથી માગી લીધું અને તેમાંની બધી વસ્તુઓ ક્રમશઃ તપાસવા માંડી. તે વેળા પેલે પટારે પણ તપાસ્ય, તે તેમાંથી એક બંધ પેટી નીકળી. સુબંધુએ એ પેટીને પણ ઉઘાડી નાખી, તે તેમાંથી બીજી બંધ પેટી નીકળી. આમ પેટીની અંદરથી પેટી નીકળતાં છેવટે પેલી ડાબલી નીકળી અને તેને ઉઘાડતાં તેમાંથી એક પ્રકારની સુગંધ નીકળી તથા એક કાગળ મળી આવ્યું. તે કાગળમાં લખ્યું હતું કે “જે મનુષ્ય આ ડાબલીની સુગંધને સુંઘે, તેણે ત્યારથી માંડીને જીવનપર્યત સ્ત્રી, પલંગ, આભૂષણ અને સ્વાદિષ્ટ ભજનને ત્યાગ કરે તથા કઠેર જીવન ગાળવું, અન્યથા તેનું મૃત્યુ થશે.”
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: ૪૪ :
સુબંધુએ આ વાતની ખાતરી કરવા તે ડાબલી એક બીજા પુરુષને સુંઘાડી જોઈ, પછી તેને સ્વાદિષ્ટ ભોજન કરાવ્યું અને સુંદર વસ્ત્રાભૂષણેથી સજજ કરીને પલંગ પર સૂવાડ્યો કે તરત જ તે મૃત્યુ પામે. આથી તેને ખાતરી થઈ કે ચાણક્ય કાગળમાં જે લખ્યું તે સાચું હતું, એટલે જીવનની રક્ષા માટે તેણે પણ સ્ત્રી, પલંગ, વસ્ત્રાભૂષણ અને સ્વાદિષ્ટ ભજનને ત્યાગ કરવો જોઈએ. તેથી તે દિવસથી માંડીને સુબંધુએ એ દરેક વસ્તુનો ત્યાગ કર્યો. આ અનિચ્છાએ કરાયેલે ત્યાગ એ વાસ્તવિક ત્યાગ નથી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે આ જાતને ત્યાગ એ બાહ્ય ત્યાગ કે દ્રવ્યત્યાગ છે પણ આંતરિક ત્યાગ કે ભાવત્યાગ નથી. (૨૮) સર્વત્યાગ અને દેશ ત્યાગ.
અહીં સર્વત્યાગ અને દેશ ત્યાગ શબ્દોથી શું અભિપ્રેત છે?” તેને ઉત્તર એ છે કે પાપવ્યવહાર મનથી પણ થાય છે, વચનથી પણ થાય છે અને કાયાથી પણું થાય છે. વળી તે પિતે કરવાથી થાય છે, બીજા પાસે કરાવવાથી પણ થાય છે અને કઈ કરતું હોય તેને અનુમોદન આપવાથી પણ થાય છે. આ સર્વ પ્રકારે ત્યાગ કરે તે સર્વત્યાગ છે અને તેથી એ છે ત્યાગ કરે તે દેશત્યાગ છે. એટલે પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મિથુન અને પરિગ્રહ એ પાંચ પાપને મન, વચન અને કાયાથી કરવાં નહિ, કરાવવાં નહિ અને અનમેદવાં પણ નહિ એ પાપવ્યાપારને સર્વત્યાગ છે અને સર્વવિરતિરૂપ ચારિત્ર છે, જ્યારે તે પાપની સ્થલ એટલે મેટી મેટી બાબતેનો ત્યાગ કર તે દેશવિરતિરૂપ ચારિત્ર છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું
ચારિત્રવિચાર
(ર૯) સર્વવિરતિ–ચારિત્ર
સંસારની અસારતાને પૂરેપૂરી જાણ ચૂકેલે, ભવભ્રમણથી ખેદ પામેલ અને વિનયાદિ ગુણેથી યુક્ત વિરક્ત આત્મા સર્વવિરતિ ચારિત્રને અધિકારી ગણાય છે અને તેને ગ્રહણ કરવાથી સાધુ, યતિ કે શ્રમણ થયેલ મનાય છે. આ ચારિત્ર ગ્રહણ કરતી વખતે સર્વ પાપાચારના ત્યાગ માટે નીચેનું પ્રત્યાખ્યાન કરવામાં આવે છે.
करेमि भंते ! सामाइयं, सव्वं सावज्जं जोगे पच्चक्खामि, जावज्जीवाए तिविहं तिविहेणं, मणेणं वायाए कोएणं, न करेमि, न कारवेमि, करतंपि अन्नं न समणुजाणामि, तस्स भंते ! વામિ, નિંદામ, અનિદાન, વોસિરામિ ”
“હે ભદંત! હું સામાયિક (નામનું ચારિત્ર ગ્રહણ ) કરું છું. તે અંગે સર્વ પાપવ્યાપારનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું, માવજજીવ ત્રિવિધ ત્રિવિધે, મનથી, વચનથી અને કાયાથી કરું નહિ, કરાવું નહિ, અન્ય કરતા હોય તેને સારું જાણું નહિ, હે ભદંત ! તે સંબંધી ભૂતકાળમાં જે પાપ કર્યું હોય તેનાથી હું પાછો ફરું છું, તેની હું આત્મસાક્ષીએ નિંદા કરું છું, તેની હું ગુરુસાક્ષીએ નિંદા કરું છું અને તેવી પાપી વૃત્તિવાળા આત્માને-પાપી વૃત્તિઓને ત્યાગ કરું છું.”
શાસ્ત્રકારોએ સર્વવિરતિ ચારિત્રને (૧) સામાયિક (૨) છેદે સ્થાનીય (૩) પરિહારવિશુદ્ધિ (૪) સૂમસં૫રાય (૫) યથાખ્યાત એમ પાંચ પ્રકારનું માનેલું છે, એટલે સામાયિક એ પ્રથમ પ્રકારનું ચારિત્ર છે અને તેને ધારણ કરવા માટે જ પ્રસ્તુત પ્રત્યાખ્યાન કરવામાં આવે છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: પુષ્પ
આ પ્રત્યાખ્યાન ર્યા પછી પ્રાણાતિપાતાદિ પાંચે પાપનું ક્રમશઃ પ્રત્યાખ્યાન કરવામાં આવે છે, જેને પાંચ મહાવ્રતની ધારણ કહેવાય છે. આ પાંચ મહાવ્રતના ૨૫૨ ભાંગાની ગણતરી નીચે મુજબ થાય છે. (૩૦) પહેલું પ્રાણુતિપાત વિરમણવ્રત, તેના ભાંગા ૮૧
૯ પૃથ્વીકાયને મન, વચન અને કાયાથી હણે નહિ, | હણવે નહિ અને હણતાને ભલે માને નહિ. (૩*૩=૯) ૯ અપકાયને મન, વચન અને કાયાથી હણે નહિ,
હણવે નહિ અને હણતાને ભલે માને નહિ, ૯ તેઉકાયને મન, વચન અને કાયાથી હણે નહિ,
હવે નહિ અને હણતાને ભલે માને નહિ. ૯ વાઉકાયને મન, વચન અને કાયાથી હણે નહિ,
હવે નહિ અને હણતાને ભલે માને નહિ. ૯ વનસ્પતિને મન, વચન અને કાયાથી હણે નહિ,
હવે નહિ અને હણતાને ભલે માને નહિ. ૯ બેઈટ્રિયને મન, વચન અને કાયાથી હણે નહિ,
હણાવે નહિ અને હણતાને ભલે માને નહિ. ૯ તેઈદ્રિયને મન, વચન અને કાયાથી હણે નહિ,
હણવે નહિ અને હણતાને ભલો માને નહિ. ૯ ચઉરિટ્રિયને મન, વચન અને કાયાથી હણે નહિ, હવે નહિ અને હણતાને ભલે માને નહિ.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું :
ચારિત્રવિચાર નહિ,
* ૪૭ ૨
૯ પચે દ્રિયને મન, વચન અને કાયાથી હણે હાવે નહિ અને હણુતાને ભલે માને નહિ.
૮૧
( ૩૧ ) બીજું મૃષાવાદવિરમણુ-વ્રત, તેના ભાંગા ૩૬ ૯ ક્રોધથી મન, વચન, કાયાએ જૂઠું મેલે નહિ, જૂઠું ખેલાવે નહિ અને ખેલતાને ભલા જાણે નહિ.
૯ હાંસીથી મન, વચન, કાયાએ જૂઠું મેલે નહિ, જૂહુ' ખેલાવે નહિ અને ખેલતાને ભલે જાણે નહિ.
૯ ભયથી મન, વચન, કાયાએ તૂ હું બેલે નહિ, જૂં હું' લાવે નહિ અને ખેલતાને ભલેા જાણે નહિ.
૯ લાભથી મન, વચન, કાયાએ ઝૂ હૈ' મેલે નહિ, ખેલાવે નહિ અને ખેલતાને ભલેા જાણે નહિ.
૩૬
(૩૨) ત્રીજી અદત્તાદાનવિરમણુ-વ્રત, તેના ભાંગા ૫૪ ૯ મન, વચન, કાયાએ અલ્પ ચારી કરે નહિ, કરાવે નહિ તથા કરતાને ભલા જાણે નહિ.
૯ મન, વચન, કાયાએ ઘણી ચારી કરે નહિ, કરાવે નહિ તથા કરતાને ભલેા જાણે નહિ.
૯ મન, વચન, કાયાએ નાની ચારી કરે નહિ, કરાવે નહિ તથા કરતાને ભલે જાણે નહિ.
૯ મન, વચન, કાયાએ માટી ચારી કરે નહિ, કરાવે નહિ તથા કરતાને ભલા જાણે નહિ.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૪૮ : ૯ મન, વચન, કાયાએ સચિત્તની ચોરી કરે નહિ, કરાવે
નહિ તથા કરતાને ભલે જાણે નહિ. ૯ મન, વચન, કાયાએ અચિત્તની ચેરી કરે નહિ, કરાવે
નહિ તથા કરતાને ભલે જાણે નહિ.
(૩૩) ચોથું મિથુનવિરમણવ્રત, તેના ભાંગા ર૭ ૯ મન, વચન, કાયાથી દેવતાની સ્ત્રી ભેગવે નહિ, ભેગ
વાવે નહિ અને ભેગવતાને ભલે જાણે નહિ. ૯ મન, વચન, કાયાથી મનુષ્યની સ્ત્રી ભેગવે નહિ, ભેગ
વાવે નહિ અને ભેગવતાને ભલે જાણે નહિ. ' મન, વચન, કાયાથી તિર્યંચની સ્ત્રી ભગવે નહિ,
ભેગવા નહિ અને ભેગવતાને ભલે જાણે નહિ.
(૩૪) પાંચમું પરિગ્રહવિરમણુ-વત, તેના ભાંગા ૫૪ ૯ મન, વચન અને કાયાથી થોડે પરિગ્રહ રાખે નહિ,
રખાવે નહિ અને રાખતાને ભલે જાણે નહિ. ૯ મન, વચન, કાયાથી ઘણે પરિગ્રહ રાખે નહિ, રખાવે
નહિ અને રાખતાને ભલે જાણે નહિ. ૯ મન, વચન, કાયાથી નાને પરિગ્રહ રાખે નહિ, રખાવે
નહિ અને રાખતાને ભલે જાણે નહિ. ૯ મન, વચન, કાયાથી મેટે પરિગ્રહ રાખે નહિ, રખાવે
નહિ અને રાખતાને ભલે જાણે નહિ.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું : : ૪૯ :
ચારિત્રવિચાર - મન, વચન, કાયાથી સચિત્ત પરિગ્રહ રાખે નહિ,
રખાવે નહિ અને રાખતાને ભલે જાણે નહિ. ૯ મન, વચન, કાયાથી અચિત્ત પરિગ્રહ રાખે નહિ,
રખાવે નહિ અને રાખનારને ભલો જાણે નહિ. ५४ (૩૫) રાત્રિભેજન વિરમણવ્રત - પાંચ મહાવ્રત ધારણ કરનારે રાત્રિભોજનનું પણ સર્વથા વિરમણ કરવાનું હોય છે. એટલે પાંચ મહાવ્રત અને છઠ્ઠા શત્રિભેજનવિરમણ વ્રતથી સર્વવિરતિ ચારિત્રને પ્રારંભ થાય છે. (૩૬) સવાર-સાંજ પ્રતિકમણુ
વ્રત ધારણ કર્યા પછી તેનું પાલન કરવા માટે પૂરેપૂરી કાળજી અને સુદઢ પ્રયત્ન કરવાની આવશ્યક્તા છે, એટલે યતના અને પુરુષાર્થ એ બે વ્રતના પ્રાણ ગણાય છે. આમ છતાં શરતચૂકથી કે અજાણતાં જે વ્રત પાલનમાં કઈ સ્કૂલના થઈ જાય છે તેની નિંદા કરવી ઘટે છે, ગહ કરવી ઘટે છે અને તે માટે મેગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત લઈને વિશુદ્ધ થવું આવશ્યક છે. આ માટે સવારે અને સાંજે પ્રતિક્રમણ કરવાની ચેજના છે. પ્રતિક્રમણ એટલે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ અને કષાયમાંથી પાછા ફરવું અને પિતાના મૂળ સ્થાને આવી જવું. આ મહત્વપૂર્ણ આધ્યાત્મિક યિાનાં મુખ્ય અંગે “છ” છે, તેથી તે પડાવશ્યક પણ કહેવાય છે. આ છ અંગેનાં નામે તથા કામે નીચે મુજબ સમજવા
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા
: ve :
: પુષ્પ
(૧) સામાન્ય સામાયિક, નિરવઘ રહેવું, સમભાવ કેળવવેા, જ્ઞાનમાં વૃદ્ધિ કરવી.
( ૨ ) ચઙથીલથો–ચતુર્વિશતિ જિનસ્તવન. ચાવીશ તીર્થંકરાનુ’ગુણકીર્તન કરવું, ભક્તિભાવ વધારવા, દર્શન ગુણની શુદ્ધિ કરવી.
( ૩ ) વંશ-વ’દન, ગુરુને પરમ વિનયપૂર્વક વંદન કરવું, તેમના પ્રત્યે સમર્પણુભાવ કેળવવા અને તેમની પાસેથી અનુભવસિદ્ધ આત્મજ્ઞાન મેળવવુ.
(૪) પત્તિામળ-પ્રતિક્રમણુ, વ્રતમાં લાગેલા અતિચારાનુ શોધન કરવુ, આત્મનિરીક્ષણ કરવું અને તેમાં જે ઢાષા થયેલા જાય તેની નિદા અને ગાઁ કરવી. આત્માને તેના મૂળ સ્થાને પાછો લાવવે.
( ૫ ) SEEN−કાયાત્સગ, થયેલાં પાપાની વિશેષ શુદ્ધિ માટે મનને ધ્યાનમાં જોડવું, વાણીને માન રાખવી અને કાયાને એકસ્થાને સ્થિર રાખી તેના વડે કાઈ પણ ઇચ્છાપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ કરવી નહિ.
( ૬ ) પદ્મવાળ-પ્રત્યાખ્યાન. આત્મગુણાની વૃદ્ધિ કરવી અને નાની માટી કાઇ પણ તપશ્ચર્યાં કરવાના નિણ્ય કરવા. (૩૭) ચરણસિત્તરી અને કરણસિત્તરી
સવિરતિ ચારિત્રના સપૂર્ણ વિકાસ કરવા માટે ચરણસિત્તરી અને કરણસિત્તરી આવશ્યક મનાય છે. ચરણસિત્તરી એટલે ચારિત્રને લગતાં સિત્તેર મેલા અને કરણસિત્તરી એટલે ક્રિયાને લગતા સિત્તેર ખેલા. તેની ગણતરી નીચે મુજખ થાય છે—
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ પ૧ :
ચારિત્રવિચાર વા(૫) સમાધH( ૨૦ ) સંગમ ( ૨૭) वेयावच्चं(१०) च बंभगुत्तीओ (९)। નાળારૂતિ() તવ( ૨) વોહનિહા(૪) રમે ”
પાંચ મહાવ્રત, દશ પ્રકારને શ્રમણધર્મ, સત્તર પ્રકારને સંયમ, દશ પ્રકારનું વૈયાવૃત્ય, નવ બ્રહ્મચર્યની વાડે, ત્રણ જ્ઞાનાદિત્રિક, બાર પ્રકારનું તપ અને ચાર પ્રકારને ક્રોધાદિ નિગ્રહ એ સિત્તેર બેલથી ચરણસિત્તરી કહેવાય છે.”
પાંચ મહાવ્રતનું વર્ણન ઉપર આવી ગયું. દશ પ્રકારના શ્રમણધર્મ(યતિધર્મ) માટે કહ્યું છે કે
ત્તિ-વ-વ-ત્તિ-તા-સંજે જવો . सच्चं सोअं अकिंचणं च बंभं च जइधम्मो ॥" (૧) ક્ષાન્તિ-ક્ષમા કે ક્રોધને અભાવ. (૨) માર્દવ-મૃદુતા કે માનને અભાવ. (૩) આર્જવ-સરલતા કે માયાને અભાવ. (૪) મુક્તિ-સંતેષ કે લેભનો અભાવ.
" (૫) તપ-ઈચ્છાઓને નિષેધ. (૬) સંયમ-ઇદ્રિ પર જય. (૭) સત્ય-વસ્તુનું યથાસ્થિત કથન. (૮) શૌચ-બધા જ સાથે અનુકૂળ વ્યવહાર (૯) અકિંચનતા–સર્વ પ્રકારના પરિગ્રહને ત્યાગ. (૧૦) બ્રહ્મચર્ય–અબ્રહ્મને સવથા ત્યાગ કે કુશલાનુષ્ઠાન.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમણ ગ્રંથમાળા
ક પર ઃ
: પુષ
મનુ મહારાજે મનુસ્મૃતિમાં ધર્મનાં દશ લક્ષણ્ણા આ
રીતે ખતાવેલાં છે;
46 धृतिः क्षमो यमोsस्तेयं, शौचमिन्द्रियनिग्रहः । धर्विद्या सत्यमक्रोधो, दशकं धर्मलक्षणम् ॥ "
(૧) ધૃતિ-સતાષ, ( ૨ ) ક્ષમા-ક્રોધનાં કારણેાની હાજરી કે ગેરહાજરીમાં સમભાવ ( ૩ ) ક્રમ-વિકારનાં કારણેા હાવા છતાં વિક્રિયાને પ્રાપ્ત થવું નહિ. (૪) અસ્તેય-ચારી કરવી નહિ. ( ૫ ) શૈાચ-અન્તઃકરણને પવિત્ર રાખવું. (૬) ઇન્દ્રિયનિગ્રહ-પાંચ ઇન્દ્રિયાને કાબૂમાં રાખવી. (૭) ધીશાસ્ત્ર, અનુભવ અને સંપ્રદાયમાં તત્ત્વનું ચિંતન કરવુ. ( ૮ ) વિદ્યા-આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું. ( ૯ ) સત્ય-જે વાત જેવી હોય તેવી જ બતાવવી, (૧૦) અક્રોધ-ક્રોધનુ ગમે તેવું કારણ મળે તે પણ ક્રેાધ ન કરવા.
સત્તર પ્રકારના સંયમ માટે કહ્યું છે કે
19
"पंच्चासवाविरमणं, पंचदियनिग्गहो कसायजओ । दंडतियस्स विरई, सत्तरसहा संजमो होइ ॥ પાંચ આસવે(પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન અને પરિગ્રહ )થી વિરમણુ, પાંચ ઇંદ્રિયાને નિગ્રહ, ચાર કષાયને જય અને મનડ, વચનદંડ તથા કાયદ ડથી વિરતિએ સત્તર પ્રકારના સયમ ડાય છે. (આમાંનાં કેટલાક ભેાની
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૫૩ :
શારિવવિચાર ગણના સ્વતંત્ર થયેલી છે પણ સંયમનું ચિત્ર આ ગુણવડે પૂર્ણ થતું હોઈ તેની અહીં પુનરુક્તિ કરેલી છે.) દશ પ્રકારના વૈયાવૃત્ય માટે કહ્યું છે કે – " आयरियउवज्झाए, तवस्सिसेहे गिलाणसाहूसु ।
समणुनसंघकुलगण, वेआवचं हवइ दसहा ॥" (૧) આચાર્ય, (૨) ઉપાધ્યાય, (૩) તપસ્વી, (૪) શક્ષક ( શિક્ષા લેતે), (૫) પ્લાન (બિમાર), (૬) સાધુ, (૭) સમજ્ઞ (૮) શ્રમણુસંઘ, (૯) કુલ અને (૧૦) ગણ એ દશ પ્રકારનું વૈયાવૃત્ય હોય છે. એટલે આ દેશની સેવાશુશ્રષા કરવી એ. દશ પ્રકારનું વૈયાવૃત્ય છે.
બ્રહ્મચર્યની નવ વડે માટે કહ્યું છે કે – "वसहि कहनिसिजिन्दिय, कुडतर पुत्वकीलिए पणिए ।
अइमायाहारविभूसणाई, नव बंभचेरगुत्तीओ ॥" (૧) વાદ-વિવાતિસેવા-સ્ત્રી, પશુ અને નપુંસકના વાસથી રહિત એવા એકાંત વિશુદ્ધ સ્થાનમાં વાસ કરે.
(૨) દુ-સ્ત્રીથuહા-સ્ત્રીઓ સંબંધી વાત કરવી નહિ.
(૩) રિવિઝ-નિવઘાડકુરાનમ-જે પાટ, પાટલા, શયન, આસન વગેરે પર સ્ત્રી બેઠેલી હોય, તે બે ઘડી સુધી વાપરવાં નહિ.
(૪) $રિક-ક્રિયાપોર-રાગને વશ થઈ સ્ત્રીનાં અંગેપાંગેનું નિરીક્ષણ કરવું નહિ.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધો-ગ્રંથમાળા
: ૫૪ ઃ
પુષ્પ
(૫)કુંતર-જન્યાતાપસ્થયજ્ઞનમ્-ભીંતના આંતરે સ્રી– પુરુષનું યુગલ રહેલું હાય, તેવા સ્થાનમાં રહેવું નહિ
( ૬ ) પુજાહિપ-પૂર્વનીહિતાસ્મૃતિ:—સ્ત્રી સાથે પૂર્વકાળે કરેલી ક્રીડાનું સ્મરણ કરવુ' નહિ.
(૭) નિર્–પ્રનીસાઓજ્ઞનમ્-માદક આહાર વાપરવા નહિ. અર્થાત્ અને તેટલે નીરસ આહાર વાપરવા.
( ૮ ) માયાદાર-પ્રતિમાત્રાદારામોળ:-નીરસ આહાર પણ પ્રમાણુથી વધારે લેવા નહિ, વધારે આહારથી ઇદ્રિચા ઉશ્કેરાય છે અને કામવાસના જાગૃત થાય છે.
(૯) વિમૂલળા-વિમૂળવિજ્ઞનમ્–શરીરને શેાભાવવા માટેની ટાપટીપના ત્યાગ કરવા.
જ્ઞાનત્રિક એટલે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની ઉપાસના કરવી. ખાર પ્રકારના તપ માટે કહ્યું છે કે—
" अणसणमुणोअरिआ, वित्तीसंखेवणं रसच्चाओ । काय किले सो संलीणआ य, बज्झो तवो होइ ॥ पायच्छितं विणओ, वेआवच्चं तहेव सज्झाओ । झाणं उस्सग्गो विअ, अभितरओ तवो होइ ॥
*
(૧) અનશન (૨) ઊનાદરિકા ( ૩ ) વૃત્તિસક્ષેપ (૪ ) રસત્યાગ ( ૫ ) કાયકલેશ અને ( ૬ ) સંલીનતા એ બાહ્ય તપ છે અને (૭) પ્રાયશ્ચિત્ત ( ૮ ) વિનય (૯) વૈયાવૃત્ય (૧૦) સ્વાધ્યાય ( ૧૧) ધ્યાન અને ( ૧૨ ) કાયાત્સગ એ અભ્યંતર તપ છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગ
: 44 :
ચારિવિચાર
(૧) અનશન—ઉપવાસ.
(૨) ઊનાદરિકા—પ્રમાણ કરતાં ઓછું ખાવું.
(૩) વૃત્તિસક્ષેપ—ખાવાનાં દ્રન્યામાં ઘટાડો કરવા અથવા અભિગ્રહ ધારણ કરવા
(૪) રસત્યાગ—ઘી, દૂધ, દહીં, તેલ, ગાળ ને પકવાન એ છ રસમાંથી બને તેટલાના કે બધાને ત્યાગ કરવા. ( માંસ, માખણુ, મધ અને માિ એ ચાર મહાવિકૃતિના સાધુ તથા શ્રાવક ઉપચાગ કરતા નથી. )
( ૫ ) કાયકલેશ—ટાઢ, તાપ સહન કરવા, ઊઘાડા પગે તથા ઊઘાડા માથે રહેવુ', પરીષહા સહન કરવા વગેરે. (૬) સ ́લીનતા–એકાંતનુ સેવન કરવું તથા અંગેપાંગ સ'કાચીને રહેવુ..
(૭) પ્રાયશ્ચિત્ત-થયેલા ઢોષા અંગે ગુરુદત્ત પ્રાયશ્ચિત્તના સ્વીકાર કરવા.
(૮) વિનય–દેવ, ગુરુ અને ધર્મના વિનય કરવા. (૯) વૈયાવૃત્ય-દશ પ્રકારે વૈયાવૃત્ય કરવું' કે જેના ઉલ્લેખ ઉપર આવી ગયા છે.
(૧૦) સ્વાયાય-વાચના, પૃચ્છના, પરિવર્તના, અનુપ્રેક્ષા અને ધમકથા એ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાય કરવા.
(૧૧) ધ્યાન—આર્ત્ત અને રૌદ્રધ્યાન છેડી ધર્મધ્યાન તથા શુકલધ્યાનના અભ્યાસ કરવા,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇમબોધ-ચંથમાળા : ૫૬ :
(૧૨) કાત્સર્ગ–કાયાને એક સ્થાને સ્થિર કરવી અને ઈચ્છાપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ છેડી દેવી, વાણીથી મૌન રહેવું અને મનને દયાનમાં જોડવું.
ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર કષાયને નિગ્રહ કર. કરણસિત્તરી માટે કહ્યું છે કે–
જિંgવસોદી(૪) સમક્ષ) માવજ(૨૨), હિમા(૨૨) વ વિનિરોદ્યો(૧) | પહિદા (૫) કુરીયો(૨),
મહા(૪) જેવા શi તુ ” ચાર પ્રકારની પિંડવિશુદ્ધિ, પાંચ સમિતિએ, બાર ભાવના, બાર પ્રતિમાઓનું વહન, પાંચ ઇન્દ્રિયને નિરોધ, પચીશ પ્રતિલેખના ત્રણ ગુપ્તિ અને ચાર પ્રકારના અભિગ્રહ એ સિત્તેર બેલથી કરણસિત્તરી કહેવાય છે.
આહારવિશુદ્ધિ, શય્યાવિશુદ્ધિ, વસ્ત્રવિશુદ્ધિ અને પાત્રવિશુદ્ધિ એ ચાર પ્રકારની પિંડ વિશુદ્ધિ છે.
ઈસમિતિ-નીચી દષ્ટિ રાખીને યતના પૂર્વક ચાલવું; ભાષાસમિતિ-જરૂર જેટલી નિર્દોષ અને હિતકારક ભાષા યતનાપૂર્વક બલવી; એષણસમિતિ–આહારપાળુ દેષરહિત મેળવવા આદાન-નિક્ષેપસમિતિ-વસ્ત્ર, પાત્ર વગેરે યતનાથી લેવાં મૂકવાં અને પારિષ્ઠાપનિકાસમિતિ–મળ, મૂત્ર આદિ ત્યાગવા કે પરઠવવા યોગ્ય વસ્તુઓ યતનાપૂર્વક પરઠવવી. એ પાંચ સમિતિઓ છે.
અનિત્ય, અશરણ, સંસાર, એકત્વ, અન્યત્વ, અશુચિત્વ, આસવ, સંવર, નિર્જરા ધર્મસ્વાખ્યાત, લેક અને બેધિદુર્લભ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ
: ૫૭ :
ચારિત્રવિયાર
એ ખાર ભાવનાઓ છે. તેમાં સર્વ પદાર્થા અનિત્ય છે, એ ચિ'તવુ' તે અનિત્ય ભાવના છે; સંસારમાં પ્રાણીને કાઈનું શરણુ નથી, એમ ચિંતવું તે અશરણુ ભાવના છે; જન્મ, જરા અને મરણથી આ સંસાર ભરેલા છે તથા અનાદિ પરિભ્રમણનુ કારણુ છે, એમ ચિંતવવું એ સંસાર ભાવના છે; હું એકલા જ છું, એકલા આવ્યા છું ને એકલે જવાના છું, એસ ચિતવવું એ એકત્વ ભાવના છે; આ આત્મા ધન, બંધુ તથા શરીરથી જુદો છે, એમ ચિંતવવું એ અન્યત્વ ભાવના છે; શરીરનું અપવિત્રપણું ચિંતવવુ એ અશુચિ ભાવના છે; કર્મના હેતુઓને ચિંતવવા એ આસ્રવ ભાવના છે; સંયમનું સ્વરૂપ ચિંતવવું એ સંવર ભાવના છે; તપના મહિમા ચિંતવવા એ નિર્જરા ભાવના છે; જિનેશ્વરાએ કહેલા ધમ મહાપ્રભાવશાળી છે, એમ ચિંતવવુ. એ ધર્મસ્વાખ્યાત ભાવના છે; ચૌદ રાજલેાકનું સ્વરૂપ ચિતવવુ એ લોક ભાવના છે અને સમ્યક્ત્વની દુર્લભતા ચિંતવવી એ ધિદુભ ભાવના છે.
59
બાર પ્રકારની ભિક્ષુપહિમા-ભિક્ષુપ્રતિમા માટે કહ્યું છે કે— " मासाई संतता पढमा बिइतइअसत्तरायदिणा । अहराह एगराई भिक्खुपडिमाण बारसंग || (૧) માસિકી, ( ૨ ) ત્રૈમાસિકી, ( ૩ ) ત્રૈમાસિકી, (૪) ચાતુર્માસિકી, (૫) પંચમાસિકી, (૬) ષામાસિકી, (૭) સપ્તમાસિકી, ( ૮) પ્રથમ સમરાત્રિ'દ્દિવા, (૯) દ્વિતીય સમરાત્રિદિવા (૧૦) તૃતીય સપ્તરાત્રિઢિવા, (૧૧) અહેારાત્રિકી અને (૧૨) એકરાત્રિકી—એ ખાર ભિક્ષુપ્રતિમાઓ છે.
પાંચ ઇંદ્રિયાના નિરાધ પ્રસિદ્ધ છે,
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-વંથમાળા : ૫૮ કે - સવારે અને સાંજે વસ્ત્રો, ઉપકરણે તથા પાત્રને સૂક્ષમતાથી જેવાં એ પ્રતિલેખના કહેવાય છે. તેમાં સવારની પ્રતિલેખનામાં બધી મળીને ૧૪ વસ્તુઓનું પ્રતિલેખન કરવાનું હોય છે. અને સાંજની પ્રતિલેખનામાં ૧૧ વસ્તુઓનું પ્રતિલેખન કરવાનું હોય છે. એ રીતે પ્રતિલેખના પચીશ પ્રકારની ગણાય છે.
મનગુમિ, વચનગુપ્તિ અને કાયમુમિ એ ત્રણ ગુક્તિઓ છે. તેમાં મનને ઓછામાં ઓછો ઉપયોગ કરો કે તેને શુભેપગમાં એકાગ્ર રાખવું એ મને ગુણિ છે. વાણને ઓછામાં ઓછો ઉપયોગ કરે અને તેમાં જયણું રાખવી અથવા સર્વથા મૌન લેવું, એ વચનગુપ્તિ છે અને કાયાવડ ઓછામાં ઓછું જાણપૂર્વક હલનચલન કરવું એ કાયગુપ્તિ છે. | અભિગ્રહ ચાર પ્રકારે થાય છે. (૧) દ્રવ્યથી, (૨) ક્ષેત્રથી, (૩) કાળથી અને (૪) ભાવથી. અમુક દ્રવ્ય મળે તે જ લેવું એ દ્રવ્યથી અભિગ્રહ કહેવાય છે, અમુક ઘરમાંથી કે અમુક લતા વગેરેમાંથી મળે તે જ લેવું એ ક્ષેત્રથી અભિગ્રહ કહેવાય છે, અમુક કાળે મળે તે જ લેવું એ કાળથી અભિગ્રહ કહેવાય છે અને અમુક સ્થિતિ-સંગમાં મળે તે જ લેવું એ ભાવ અભિગ્રહ કહેવાય છે. પ્રભુ શ્રી મહાવીરના જે અભિગ્રહનું મહાસતી ચંદનબાલાના હાથે પારણું થયું હતું તે અભિગ્રહ આ ચારે પ્રકારના હતા.
આ રીતે ચરણસિત્તરી અને કરણસિત્તરીનું પાલન કરવાથી સર્વ ચારિત્રને સંપૂર્ણ વિકાસ થાય છે. આ ચારિત્ર ધારણ કરનારની સમજણ અને ક્રિયા કેવી હોય છે, તે પર મૃગાપુત્રની કથા સુંદર પ્રકાશ પાડે છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ?
ચારિત્રવિચાર (૩૮) મૃગાપુત્રની કથા
અનેક ઉદ્યાનેથી સુશોભિત અને સમૃદ્ધિથી રમણીય સુગ્રીવ નામનું એક નગર હતું. તેમાં બલભદ્ર નામે રાજા રહેતું હતું. તેને મૃગાવતી નામે રાણી હતી, જેનાથી બલશ્રી નામને એક કુમાર ઉત્પન્ન થશે. આ કુમાર મૃગાપુત્ર તરીકે સવત્ર ઓળખાતું હતું.
તે દોગુન્દક જાતિના દેવેની માફક મનહર રમણીઓ સાથે નંદન નામના મહેલમાં હમેશા આનંદપૂર્વક કીડા કરતે હતો. એક વાર તે એ મહેલના ગેખમાં બેસીને નગરના ત્રણ રસ્તા, ચાર રસ્તા અને મોટાં ચગાનેને જેતે હતું, તેવામાં તપશ્ચર્યા, સંયમ અને નિયમોને ધારણ કરનાર, અપૂર્વ બ્રહ્મચારી અને ગુણની ખાણરૂપ એક સંયમી-સાધુ તેના જોવામાં આવ્યા કે તે એને ધારી ધારીને જેવા લાગે અને આંખનું એક પણ મટકું માર્યા વિના તેમની સામે તાકી રહ્યો. તેમ કરતાં તેને વિચાર આવ્યું કે “આવું સ્વરૂપ, આવો વેશ મેં પહેલાં ક્યાંક અવશ્ય જોયો છે.” આ પ્રમાણે ચિંતન કરતાં શુભ અયવસાય જાગૃત થયા અને મેહનીય કર્મને ઉદય મંદ થવાથી ત્યાં ને ત્યાં જાતિસ્મરણજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
આ જ્ઞાન થવાથી તેણે પિતાના ગત જન્મને જોયા અને. તેમાં આદરેલું સાધુપણું યાદ આવ્યું, તેથી ચારિત્રમાં પ્રીતિ ઉદ્ભવી અને વિષયમાં વિરક્તિ થઈ એટલે તેણે માતાપિતાની પાસે આવીને કહ્યું –
હે માતાપિતા! પૂર્વકાળમાં મેં પાંચ મહાવ્રતરૂપ સંયમ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ આધ-ગ્રંથમાળા
: ૬૦ :
* પુષ્પ
·
ધમ પાળેલા તેનુ સ્મરણુ થયુ છે અને તેથી નરક, તિર્યંચ આદિ ગતિના અનેક દુઃખોથી ભરેલા સંસારસમુદ્રથી નિવૃત્ત થવાને ઇચ્છું છું, માટે મને આજ્ઞા આપેા. હું પવિત્ર પ્રત્રજ્યા (સવવિરતિ ચારિત્રની દીક્ષા) ગ્રહણ કરીશ.
હે માતાપિતા ! પરિણામે કપાક ફળની પેઠે નિરંતર કડવાં ફળ દેનારા અને એકાંત દુઃખની પર પરાથી જ વીંટળાચેલા એવા ભાગે મે' ખૂબ લાગવી લીધા છે. વળી આ શરીર અશુચિથી ઉત્પન્ન થયેલું હોઇ કેવળ અપવિત્ર અને અનિત્ય છે તથા દુઃખ અને ક્લેશનુ ભાજનપાત્ર છે. પાણીના ફીણુ કે પરપોટા જેવા ક્ષણિક શરીરમાં આસક્તિ શી? તે હમણાં કે પછી જરૂર જવાનુ છે, તેમાં હું કેમ લાભાઉં ? પીડા અને રાગના ઘર સમાન તથા જા અને મરણુથી ઘેરાયેલા આ અસાર અને ક્ષણભ'ગુર મનુષ્યદેહમાં હવે એક ક્ષણમાત્ર હું આનંદ પામી શકું તેમ નથી, અહા ! આ આખા સંસાર દુઃખમય છે, અને તેમાં રહેલાં પ્રાણીઓ જન્મ-જરા-રાગ– મરણનાં દુઃખાથી પીલાઈ રહ્યાં છે.
હું માતાપિતા ! આ ઘર, સુવણું, પુત્ર, સ્ત્રી, ખંધુઓ, બહેન અને શરીરને છોડીને મારે વહેલુ કે મેાડુ અવશ્ય જવાનુ છે.
હે માતાપિતા! ઘર બળતું હોય ત્યારે તે ઘરના માલીક અસાર વસ્તુઆને છેડી પહેલાં બહુ મૂલ્યવાળી વસ્તુઓ જ કાઢી લે છે, તેમ આ આખા લેાક જરા અને મરણુથી ખળી રહ્યો છે. આપ મને આજ્ઞા આપે તે તેમાંથી તુચ્છ કામલેાગાને તજીને કેવળ મારા આત્માને જ ઉગારી લઉં.”
એવા
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૬૧ :
ચારિત્રવિચાર
તરુણુ પુત્રની આવી તાલાવેલી જોઇ માતાપિતાએ કહ્યું: “હું પુત્ર ! સાધુપણું ઘણું કઠિન છે, સાધુપુરુષને જીવનપર્યંત પ્રાણીમાત્ર પર સમભાવ રાખવા પડે છે, શત્રુ અને મિત્ર અનેને સમાન ષ્ટિએ જોવાના હાય છે અને હાલતાં, ચાલતાં, ખાતાં એમ પ્રત્યેક ક્રિયામાં થતી સૂક્ષ્મ હિંસાથી પણ વિરમવુ પડે છે. આ સ્થિતિ ખરેખર ઘણી દુર્લભ છે.
નવ
સાધુને જીવન પર્યંત ભૂલેચૂકે પણ અસત્ય ખેલવાનું હેતું નથી. સતત સાવધાન રહીને હિતકારી છતાં સત્ય ખેલવું એ ઘણું કઠિન છે.
સાધુને દાંત ખાતરવાની સળી પણ રાજીખુશીથી દીધા વિના લઈ શકાતી નથી. તેવી રીતે દ્વેષરહિત ભિક્ષા મેળવવી એ પણ અતિ કઠિન છે.
કામભાગાના રસને જાણનારાએ મૈથુનથી સાવ વિરક્ત રહેવું એ કઇ સામાન્ય વાત નથી. આવુ* ધાર બ્રહ્મચર્ય પાળવુ અતિ કઠિન છે.
ધન, ધાન્ય કે દાસાદિ કોઇ પણ વસ્તુના પરિગ્રહ ન રાખવા, તેમજ સ"સારની હિંસાદિ સર્વ ક્રિયાઓના ત્યાગ કરવા તે દુષ્કર છે. ત્યાગ કરીને કાઈ વસ્તુ પર મમતા પણુ ન રાખવી તે અતિ દુષ્કર છે.
અન્ન, પાણી, મેવા કે મુખવાસ એ ચાર પ્રકારના આહારમાંથી કાઇપણુના ઉપયોગ રાત્રે કરી શકાય નહિ, તેમજ કાઈ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : દર :
* પુષ્પ પણ વસ્તુને બીજા દિવસને માટે સંગ્રહ કરી શકાય નહિ, એવું જે છઠું વ્રત તે પણ અતિ કઠિન છે.
સંયમ જીવન, દારુણ કેશકુંચન અને દુષ્કર બ્રહ્મચર્યપાલન આ બધું શક્તિવાળાને પણ કઠિન થાય છે.
હે પુત્ર! તું સુકોમળ અને સુમજિત (ભાગમાં ડૂબેલે) છે અને લેગસુખને એગ્ય છે, તેથી સાધુપણું પાળવાને સમર્થ નથી.
વેળુને કેળિયે જેટલે નિરસ છે, એટલે જ સંયમ (ચારિત્ર) પણ નિરસ છે. તલવારની ધાર પર ચાલવાનું જેટલું કઠિન છે, તેટલું જ તપશ્ચર્યાના માર્ગમાં પ્રયાણ કરવાનું કઠિન છે.
જેમ બળતી અગ્નિની ઝાળ પીવી દેહલી છે, તેમ કરુણ વયમાં સાધુપણું પાળવું દુષ્કર છે; માટે હે પુત્ર! તું શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પેશ એ પાંચે વિષયના મનુષ્ય સંબંધી ભેગેને ભેગવ અને ભુક્તભેગી થઈને પછી ચારિત્રધર્મને ખુશીથી સ્વીકારજે.” -
માતાપિતાનાં આવાં વચને સાંભળીને મૃગાપુત્રે કહ્યું: “હે માતાપિતા ! આપે કહ્યું તે સત્ય છે પરંતુ નિસ્પૃહીને આ લેકમાં કશુંય અશક્ય નથી. વળી આ સંસારચક્રમાં દુઃખ અને ભય ઉપજાવનારી શારીરિક અને માનસિક વેદનાઓ હું અનંતી વાર સહન કરી ચૂક છું માટે મને પ્રવજ્યા લેવાની રજા આપે.”
આ સાંભળી માતાપિતાએ કહ્યું: “હે પુત્ર! તારી ઈચ્છા હોય તે ભલે દીક્ષિત થા, પરંતુ ચારિત્ર ધર્મમાં દુઃખ પડ્યું પ્રતિક્રિયા (દુઃખને હટાવવાને ઉપાય) નહિ થાય.”
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું :
: 13:
ચાર વિચાર
મૃગાપુત્ર કહ્યું : “ આપ કહેા છે તે સત્ય છે, પરંતુ આપને હું પૂછું છું કે જંગલમાં પશુપક્ષીઓ વિચરતાં ડાય છે, તેની પ્રતિક્રિયા કોણ કરે છે? જેમ જંગલમાં મૃગ એકલે સુખેથી વિહાર કરે છે, તેમ સંયમ અને તપશ્ચર્યાવડે હું એકાકી ચારિત્રધર્મ માં સુખપૂર્વક વિચરીશ. ”
આ પ્રમાણે પુત્રને દૃઢ વૈરાગ્ય જોઇને માતાપિતાનાં હૃદય પીગળી ગયાં. તેમણે કહ્યું: “ હું પુત્ર! તને જેમ સુખ ઉપજે તેમ કર.
,,
તે વખતે પાકી આજ્ઞા લેવા માટે મૃગાપુત્રે ફરીથી કહ્યું: “ આપની આજ્ઞા હાય તે હમણાં જ સવ દુ:ખમાંથી છોડાવનાર મૃગચર્યરૂપ સયમને આદરુ, ”
આ સાંભળીને માતાપિતાએ પ્રસન્ન ચિત્તે કહ્યુઃ પુત્ર! યથેચ્છ વિહાર કરી. ’
૬ પ્યાસ
આ પ્રમાણે માતાપિતાને સમજાવીને અને તેમની આજ્ઞા લઈને મહાન હાથી જેમ અખ્તરને શેઢી નાખે તેમ એણે સ મમત્વને ભેદી નાખ્યું અને સમૃદ્ધિ, ધન, મિત્રા, સ્રી, પુત્ર અને સ્વજનાના ત્યાગ કર્યાં.
હવે મૃગાપુત્ર મુનિ પાંચ મહાવ્રતા, પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિથી યુક્ત બનીને આભ્યંતર તથા બાહ્ય તપશ્ચર્યામાં ઉદ્યમવંત થયા. તથા મમતા, અહંકાર, આસક્તિ અને ગવને ાડી ત્રસ તેમજ સ્થાવર જીવા પર પેાતાના આત્મા સમાન વર્તવા લાગ્યા. વળી લાભમાં કે અલાભમાં, સુખમાં કે દુ:ખમાં,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
* પુષ્પ
ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૬૪ : જીવિતમાં કે મરણમાં, નિંદામાં કે પ્રશંસામાં અને માન કે અપમાનમાં સમવતી બન્યા અને કેઈ શરીરને ચંદન લગાડે કે વાંસલાથી કાપે એ બંને દશામાં સમાવતી થયા.
પછી અપ્રશસ્ત એવાં પાપના આસવથી ( આગમનથી) સર્વ પ્રકારે રહિત થયા તેમજ ધ્યાનના બળથી કષાયોને નાશ કરીને પ્રશસ્ત શાસનમાં સ્થિર થયા. એ પ્રમાણે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વિશુદ્ધ ભાવનાઓથી પિતાના આત્માને વિશુદ્ધ બનાવીને ઘણાં વર્ષો સુધી ચારિત્ર-(સાધુપણું) પાળીને
એક માસનું અણુસણ કરીને શ્રેષ્ઠ સિદ્ધિગતિને પામ્યા. તાત્પર્ય કે-જે આત્મા વૈરાગ્યથી પૂરેપૂરે રંગાયેલું હોય અને મહાબતે ધારણ કર્યા પછી તેનું યથાર્થ પાલન કરે, તેમજ પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિ અને દશવિધ યતિધર્મને બરાબર અનુસરે તેનું સાધુપણું સાર્થક છે. (૩૯) દેશવિરતિચારિત્ર
શ્રી અરિહંત ભગવંતને દેવ માનનારે પંચમહાવ્રતધારી નિગ્રંથ મહાત્માઓને ગુરુ માનનારા અને સર્વજ્ઞકથિત તને ધર્મ માનનારે ભવભીરુ આત્મા દેશવિરતિ ચારિત્રને અધિકારી ગણાય છે અને તેને ગ્રહણ કરવાથી શ્રાવક કે ઉપાસક થયેલ ગણાય છે.
- આ ચારિત્ર સદ્ગતિના કારણરૂપ છે, ગૃહસ્થ ધર્મના અલંકારરૂપ છે અને આવતાં નવીન કમેને અમુક અંશે રેકી શકે છે. તેની ધારણું સમ્યકત્વ સાથે નીચેનાં બાર વતે ગ્રહણ કરવાથી થાય છેઃ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવસુ' :
: ૬૫ :
પાંચ અણુવ્રતેઃ (૧) સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતવિરમણુ-વ્રત, (૨) સ્થૂલ મૃષાવાદવિરમણ-વ્રત, (૩) સ્થૂલ અદત્તાદાનવિરમણુ-વ્રત, ( ૪ ) સ્વદારસÔાષ ( ૫) પરિગ્રહપરિમાણ વ્રત, ત્રણ ગુણવ્રતા: (૬) દિક્પરિમાણુ-વ્રત ( ૭ ) ભાગે ૫ભાગપરિમાણુ-વ્રત ( ૮ ) અનથ દ વિરમણુ-વ્રત.
ચારિત્રવિશાર
ચાર શિક્ષાત્રાઃ (૯) સામાયિક-વ્રત, (૧૦) દેશાવકાશિક-વ્રત, ( ૧૧ ) પૌષધેાપવાસ-વ્રત, (૧૨) અતિથિસવિભાગ-નત,
"
સવિરતિ ચારિત્રમાં પાંચ વ્રતે ગ્રહણ કરાય છે, તા દેશવિરતિ ચારિત્રમાં પણ પાંચ જ તેા કેમ નહિ ? ' તેને ઉત્તર એ છે કે ‘ દેશવિરતિ ચારિત્રમાં પણ મૂળ ત્રતા કે મુખ્ય ત્રતા તે પહેલાં પાંચ જ છે, પરંતુ તે ઘણી છૂટછાટવાળાં હાવાથી ખીજા સાત ત્રતાની ચાજના કરવામાં આવી છે કે જેના પાલનથી અણુવ્રતધારી આત્મા ઉત્તરાત્તર પ્રગતિ કરતા સર્વવિરતિ ચારિત્ર સુધી પહોંચી શકે. '
‘અણુવ્રત, ગુણુવ્રત અને શિક્ષાવ્રતના અર્થ શું?? એને ઉત્તર એ છે કે ' મહાવ્રતની અપેક્ષાએ જે વ્રત અણુ એટલે નાનું છે, તે અણુવ્રત. જે વ્રતવડે ગુણુની એટલે ચારિત્રગુણની પુષ્ટિ થાય તે ગુણુવ્રત. અને જે તે વારવાર આદરવા ચેાગ્ય હાવાથી આત્માને શિક્ષારૂપ ( શિક્ષણુરૂપ ) છે, તે શિક્ષાત્રત, એક અપેક્ષાએ શિક્ષાત્રતા પણ ગુણુત્રતા જ છે, એટલે અણુત્રતા સિવાયનાં બાકીનાં સાતે તેને ગુણવતા માનવામાં
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ મધ-ગ્રંથમાળા
ઃ ૬૬ :
પુષ્પ
પણ કંઈ હરકત નથી. પ્રાચીન સાહિત્યમાં સાત ગુણવ્રતાના ઉલ્લેખ આવે છે, તે આ જ દૃષ્ટિએ. ’.
સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતવિરમણુ-વ્રત.
સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતવિરમણુ-વ્રત એટલે સ્થૂલ હિંસાના ત્યાગ. આ વ્રતમાં નિરપરાધી ત્રસ જીવાને સકલ્પીને નિરપેક્ષપણે મારવા નહિ, એવુ પ્રત્યાખ્યાન કરવામાં આવે છે. તેના સ્પષ્ટા એ છે કે-જે ત્રસ જીવાએ મારા કઈ પણુ અપરાધ કરેલા નથી તેમને હું વિના પ્રયાજને મારવાની બુદ્ધિએ મારીશ નહિ. આવું પ્રત્યાખ્યાન કરવાનું કારણ એ છે કે—આ જગમાં જીવા એ પ્રકારના છેઃ એક ત્રસ અને ખીજા સ્થાવર. ( ત્રસ એટલે એઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય, સ્થાવર એટલે પૃથ્વીકાય, અકાય, તેઉકાય, વાઉકાય અને વનસ્પતિકાય. ) તેમાંથી ગૃહસ્થેા ત્રસની દયા પાળી શકે પણ સ્થાવરેની યા પાળી શકે નહિ, કારણ કે તેમની હિં'સા કર્યાં વિના ખાવા-પીવા વગેરેનાં સાધને મેળવી શકાતાં નથી. આ જીવેાની જયણા થઈ શકે એટલે કે તેમની ઓછામાં ઓછી Rsિ'સા કેમ થાય ? તેવા પ્રયત્ન થઈ શકે. વળી ત્રસ જીવામાં પણ ગૃહસ્થા નિરપરાધીની ક્રયા પાળી શકે પણ અપરાધીની દયા પાળી શકે નહિ, કારણ કે તેમ કરવા જતાં રાજ્ય ઝુંટવાઈ જાય, દેશ પરાધીન ખને, ચાર-લૂંટારા ગુંડા-બદમાશનું ચડી વાગે અને તેઓ શ્રી, ખાળા, માલમત્તાં વગેરે તમામ વસ્તુઓને ઉઠાવી જાય. તાત્પર્ય કે-અપરાધીને શિક્ષા કરવાની છૂટ ન રાખે તે ગૃહસ્થતું કામ-ગૃહસ્થના વ્યવહાર ચાલી શકે નહિ. વળી ગૃહસ્થાને આજીવિકાદિ કારણે ખેતરા ખેડવાં પડે, ઘર તથા હાટા
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું:
: ૬૭ :
ચારિવવિચાર બનાવવાં પડે, કુવા તથા વાવ તળાવ ખોદાવવાં પડે, કેટકિલ્લા ચણવવા પડે, એમ કેટલાંક આરંભના કામે અવશ્ય કરવાં પડે, તેમાં નિરપરાધી ત્રસ જીવેની દયા પાળી શકે નહિ એટલે તેનાથી એટલું જ બની શકે કે નિરપરાધી ત્રસ જીની સં૫પૂર્વકઈરાદાપૂર્વક-જાણી જોઈને હિંસા કરવી નહિ. વળી નિરપરાધી ત્રસ જીવોને સંકલ્પિત આરંભના પ્રયજન સિવાય પણ તાલીમ આપવા વગેરેના હેતુથી મારફડ વગેરે કરવી પડે છે. જો તેમ ન કરે તે જાનવર કેળવાય નહિ તથા પુત્ર-પુત્રીઓ સરખાં ચાલે નહિ કે એગ્ય રીતે કેળવાય નહિ. એટલે સાપેક્ષપણે વધ-બંધનાદિ કરવાની છૂટ રાખવી પડે છે. આ રીતે ગૃહસ્થ વીસ વસા દયામાંથી સવા વસે દયા પાળી શકે છે. સવા વસાની ગણતરી નીચે મુજબ થાય છે.
ત્રસ અને સ્થાવરની સંપૂર્ણ દયા તે ૨૦ વસા. તેમાંથી સ્થાવરની દયા બાદ થઈ એટલે ૧૦ વસા બાકી રહ્યા. ત્રસની દયામાં નિરપરાધી ત્રસની દયા અને સાપરાધી ત્રસની દયા. તેમાંથી સાપરાધી ત્રસની દયા બાદ થઈ એટલે ૫ વસા બાકી રહ્યાં. નિરપરાધી ત્રસ જીવેની હિંસા પ્રોજનપૂર્વક અને નિષ્ણજન એમ બે રીતે થાય, તેમાંથી પ્રજનપૂર્વકની હિંસા ટળી શકે નહિ એટલે રાા વસા બાકી રહ્યા. તેમાં પણ નિરપેક્ષ હિંસા ટળી શકે પણ સાપેક્ષ હિંસા ટળી શકે નહિ એટલે બાકી રહ્યો ૧ વસા. "
અહિંસા સર્વ વ્રતમાં મુખ્ય છે, એટલે તેના પાલનમાં પૂરેપૂરું લક્ષ્ય રાખવું ઘટે છે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધગ્રંથમાળા : ૬૮ :
સ્થૂલ મૃષાવાદવિરમણ-ત્રત. સ્થૂલ મૃષાવાદવિરમણવ્રત એટલે સ્થૂલ મૃષાવાદને ત્યાગ. તે નીચેની રીતે કરવામાં આવે છે.
(૧) કન્યા કે વર સંબંધી ખેટું બેલી કેઈને છેતરવા નહિ. (૨) ગાય, ભેંસ વગેરે જાનવર સંબંધી બટું બોલી
કેઈને છેતરવા નહિ. (૩) જમીન, ખેતર વગેરે સંબંધી ખોટું બોલી કેઈને
છેતરવા નહિ. (૪) કેઈની થાપણ એળવવી નહિ. (૫) કેર્ટ-કચેરીમાં બેટી સાક્ષી પૂરવી નહિ.
સ્થૂલ અદત્તાદાનવિરમણ-ત્રત. સ્થૂલ અદત્તાદાનવિરમણવ્રત એટલે સ્થલ ચારીને ત્યાગ, તે નીચેની રીતે કરવામાં આવે છે.
(૧) ખાતર પાડવું નહિ. (૨) ગાંઠ છોડીને કે પિટી-પટારાં ઉઘાડીને કેઈની વસ્તુ
કાઢી લેવી નહિ. (૩) ધાડ પાડવી નહિ. (૪) તાળા પર કુંચી કરીને એટલે તાળાં ઉઘાડીને
કેઈની વસ્તુ કાઢી લેવી નહિ. (૫) પરાઈ વસ્તુને પિતાની કરી લેવી નહિ.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ
કે
ચારિઐવિચાર
સ્વદારાસતેષ-વ્રત સ્વદારાસતેષ એટલે પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરી પોતાની પરિણીત સ્ત્રીમાં જ સંતોષ માને. આ વ્રત ધારણ કરનાર જે રખાત રાખે, વિધવાને ભેગવે કે કુંવારી કન્યા સાથે આ વ્યવહાર રાખે છે એનું વ્રત મલિન થાય. એ કેઈની સ્ત્રી નથી એમ માનીને તેને ભેગવી શકાય નહિ.
પરિગ્રહ પરિમાણુ-વત પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત એટલે માલ-મિલક્તની મર્યાદા કરવાનું વ્રત. તેમાં (૧) ધન, (૨) ધાન્ય, (૩) ક્ષેત્ર (ખેતર-જમીન), (૪) વાસ્તુ (ઘર-હાટ), (૫) ઉં, (૬) સોનું, (૭) અન્ય ધાતુઓ(નાં વાસણે વગેરે), (૮) દ્વિપદ (નેકર-ચાકર વગેરે) અને (૯) ચતુષ્પદ (ઢેર-ઢાંખર) એ નવ જાતના પરિગ્રહની મર્યાદા નક્કી કરવામાં આવે છે. એટલે નક્કી કરેલી મર્યાદાથી ઓછી વસ્તુ રાખી શકાય પણ વધારે વસ્તુ રાખી શકાય નહિ, અમર્યાદિત તૃષ્ણને ઘટાડીને સંતોષ તરફ વળવાની આ વ્રતમાં સુંદર જોગવાઈ છે.
દિપરિમાણુ-ગ્રત. દિપરિમાણ વ્રત એટલે દિશાઓનું પ્રમાણ નક્કી કરતું વ્રત, તેમાં ઊર્વ, અધો અને તિર્ય દિશામાં વધારેમાં વધારે કેટલું દૂર જવું તેની મર્યાદા નક્કી કરવામાં આવે છે. આ જાતની મર્યાદા કરવાથી પ્રાણાતિપાતવિરમણ અને પરિગ્રહપરિમાણને પુષ્ટિ મળે છે. લેભને થેભ નથી અને ક્ષેત્ર અનંત
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૭૦ :
પુખ છે, તેથી ક્ષેત્રની મર્યાદા નક્કી કરીને તેમાં સંતોષપૂર્વક રહેવું એ ઉપાસકને માટે ઈષ્ટ છે.
- ભેગેપભેગવિરમણવ્રત, ભોગપભોગવિરમણ વ્રત એટલે ભાગ્ય અને ઉપગ્ય વસ્તુઓની મર્યાદા કરતું વ્રત. તેમાં નીચે પ્રમાણે વસ્તુઓની મર્યાદા કરવામાં આવે છે.
બાવીશ અભક્ષ્ય, રાત્રિભેજન, ચલિતરસ અને અનંતકાયને ધારણું પ્રમાણે ત્યાગ.
બાવીશ અભક્ષ્ય. (૧) માંસ, માછલી, ઈંડા, કંડલીવર (માછલીનું) ઈલ. (૨) મધ-મધપુડાનું, મધપુડાના મુખનું ટપકેલું. (૩) માખણુ-દૂધનું માખણ, દહીંનું માખણ ( માખણ
છાસમાં ડૂબતું હોય તેને આમાં સમાવેશ થતો નથી.) (૪) મદિરા-દારુ. તાડી, સિંધી, ચડશ, ગાંજા, મદક
( આમાં આસવને સમાવેશ થતો નથી.) (૫થી ૯) ઉંબરે, કાલુંબર, પીપર, પીપળે, વડનાં ફળ. (૧૦) બરફ-બરફ ફેકટરીને આઈસ, આઈસક્રીમ, કુલફી,
રેકીએટર, મશીનને બરફ. (૧૧) ઝેર–અફીણ, સમલ, વછનાગ, હરતાલ, પિટાશીએમ
અને સાઈનાઈડ (આમાં અણુહારી અફીણ અને મારેલ સેમલ વગેરેને સમાવેશ થતો નથી. )
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવર :
: ૭૧ :
ચારિત્રવિચાર
(૧૨) કરા. (૧૩) કાચી માટી-માટી, દંતમંજનમાં વપરાતી માટી. (૧૪) રીંગણ-રીંગણની જાતિ ( આમાં ટમેટાને સમાવેશ
થતું નથી.) (૧૫) બહુબીજ-જેમાં ગભ જુદો ન પડે તેટલા બીજ હોય - તે, જેમકે –પટેલ, પંપોટા, અંજીર, ખસખસ. (૧૬) બળે-ત્રણ દિવસ પછીના અથાણાં, રાયતા, ચટણી,
લીંબુ, છુંદે. ( આમાં મુરબ્બો અને શરબતને
સમાવેશ થતો નથી.) (૧૭) વિદલ-કઠોળ, કુમટીઆ, ગુવાર, મેથીદાણું કે તેની
ભાજી, કાચા દૂધ, દહીં અને છાસ સાથે વિદળ થાય છે. પહેલા કાચું મેળવીને ગરમ કરે, તે પણ વિદળ
છે, તેની જયણા. (૧૮) તુચ્છફળ-જેમાં ખાવાનું અ૫ અને નાખી દેવાનું
ઘણું હોય તે; જેમકે ચણબોર, જંગલી બેર, પીલું,
પીચુ, પાલસા. (૧૯) અજાણ્યા ફળ-જેને કેઈન ઓળખતું હોય તેવા
પાંદડાં તથા ફળ. (૨૦) રાત્રિભેજન-સમ્યક્ત્વ વ્રતમાં લખ્યા મુજબ ત્યાગ. (૨૧) ચલિત રસ-વાસીજનએકતારવાળી કાચી ચાસણીની
ચીજ, વાસી દૂધ, સ્વયં જામેલું દૂધ, પટેલું દૂધ,
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
છે ૭૨ :
* પુષ્પ
નવી પ્રસૂતિનું દૂધ, વિલાયતી દૂધ, વાસી મા, બે રાત પછીનું દહીં, બે રાત પછીની છાશ. મેવા કે વનસ્પતિનું બે રાત પછીનું રાયતું. સાંજે છાસમાં તરબળ રાખેલ આઠ પહોર પછીના ભાત. આદ્રા નક્ષત્ર પછી કેરી, ચોમાસામાં ૧૫ દિવસ, ઉનાળામાં ૨૦ દિવસ, શિયાળામાં ૩૦ દિવસ પછીની મીઠાઈ, ગાંઠીઆ, દાળીઆ વિગેરે. ફાગણ માસી અને અષાડ માસમાં મેવા, ભાજી, પાંદડા, મીઠા લીંબડે, અળવી, પિઈ, અજમે, નાગરવેલ, ફેદીને, તુલસી, ચા, કોથમીર, મેવાવાળી મીઠાઈ મેવાવાળી ઠંડાઈ (બદામ, નાળીએર, સોપારી, મગફળી અને કાળી દ્રાક્ષને મેવામાં સમાવેશ થતો નથી.) રૂપ, રસ,
ગંધ કે સ્પર્શ બદલાઈ જતાં ચારે આહાર. (૩૨) બત્રીસ અનન્તકાય—લીલી, સૂકી. ૧ સુરકંદ
- ૧૦ ખીરસુઆકંદ ૨ વાકંદ
( કાળા વાળવાળા નાના ૩ આદુ
કંદ-કસેરે) ૪ બટેટા
૧૧ થેગ ૫ હીરલીકંદ
૧૨ લીલી મેથી ૬ લસણ
૧૩ મૂળા કંદ ૭ ગાજર
૧૪ કંદભાળ ૮ લૌઢી (પશ્વિનીકંદ) ૧૫ લીલે કચુ ૯ ગરમર
૧૬ શતાવરી
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું :
ચારિત્ર વિચાર
૧૭ કુંઆર પાઠાં
૨૫ ભૂમીફાડા ૧૮ રજાલી
૨૬ વભુલાભાજી ૧૯ લીલી ગળે
૨૭ સુઅર વેલ (સૂકી ગળો અણુહારી) ૨૮ પાલક ભાજી ૨૦ વાંસ-કારેલી
૨૯ કેમળ આંબલી ૨૧ લુણીની છાલ
૩૦ તાલુ ૨૨ લુણ
૩૧ પીંડાળું ૨૩ ખીલેડા
૩ર કમળ વનસ્પતિ ૨૪ અગ્રતવેલ
(કીસલય, ચકુરા–ફળ-વરૂ
દારૂ સેવાળ) બાવીશ અભક્ષ્ય, રાત્રિભોજન, ચલિતરસ અને બત્રીસ અનન્તકાયને ઉપર પ્રમાણે યથાશક્તિ ત્યાગ. જ્યાં જ્યાં જ્યણ લખી છે તેની જયણ. અજાણપણુમાં દવામાં કે ભેળસેળમાં જય|. લીલી વનસ્પતિમાં ( . ) જાતિથી વધારે વનસ્પતિ ભક્ષણને ત્યાગ. જેમાં લીલા અનાજ, મશાલા, કઠોળ, શાકભાજી, પાંદડા, ફૂલ, ફળ, મેવા, દાતણ અને ઔષધીને સમાવેશ થાય છે.
બીજી વનસ્પતિની દવામાં જયણ. સુકવણીની જયણ.
આ વ્રતમાં કર્માદાન તરીકે ગણાતાં નીચેનાં પંદર પ્રકારના ધંધાઓને પણ ત્યાગ કરવામાં આવે છે. (૧) ઈગાલકસ્મ-જેમાં અગ્નિને પ્રચુર ઉપયોગ થત
હોય તેવા ધંધા.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુમબાંધ-ગ્ર થમાળા
: ૭૪ :
પુર
(ર) વનકેમ્સ-જેમાં વનસ્પતિનું છેન-ભેદ્યન કરવાના અહુ પ્રસંગ પડતા હાય તેવા ધધા.
(૩) સાડીકમ-ગાડા, એક્કો વગેરે વાહુના મના વવાના ધધા.
(૪)
(૫) ફાડી*-ભૂમિ તથા પત્થર વગેરે ફાડવાના ધંધા, (૬) દંતવાણિજજ—હાથીદાંત, કસ્તૂરી, છીપ, મેતી, શીંગડા, ચામડાં, નખ વગેરે પદાર્થાના વેપાર. (૭) કેસવાણિજ—ઊન, ચમરી ગાયના પૂછ, માથાનાં વાળ તથા દાસીને વેપાર.
ભાડીમ-જાનવરા વગેરે રાખીને ભાડું ઉપજાવવાના ધધા.
(૮) લખવાણિજ–લાખ, કસુંબ વગેરેના વેપાર. (૯) રસવાણિજ–ચરબી, માંસ, ઇંડા, દારૂ, મધ, માખણુ, દૂધ, ઘી વગેરેના વેપાર.
(૧૦) વિસવાણિજજ-કાકીન, અફીણ, વછનાગ, સામલ વગેરે ઝેરી વસ્તુઓને વેપાર. (૧૧) જપિલણુકમ-તેલ--ખીયાં વગેરે પીસવાના ધંધા, (૧૨) નિલ'છણુકૅમ્સ-જાનવરોને ખસી કરવાં, ડામ દેવા વગેરેના ધા.
(૧૩) દેવદાણુમ-પ ત, જંગલ વગેરેમાં વ મૂકવાના ધો.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ : : ૭૫ :
ચારિત્રવિચાર (૧૪) સરદહતલાવસેસણુકમ-સરોવર, ધરા, તળાવ
વગેરેનાં પાણી સૂકવવાને ધધ. (૧૫) અસપિસકમ-હિંસક જાનવરોને ઉછેરવાને
તથા વેચવાનો ધંધો તેમજ વેશ્યાઓ, દાસીઓ વગેરે રાખીને કુટ્ટણખાનાં ચલાવવાને ધંધે.
અનર્થદંડવિરમણવ્રત અનર્થદંડવિરમણ વ્રત એટલે આત્મા વિના-પ્રજને દંડાય તેવી પ્રવૃત્તિઓમાંથી અટકી જવાનું વ્રત. તેમાં અપધ્યાન એટલે આદ્રધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનને ત્યાગ કરવામાં આવે છે, પ્રમાદ આચરણ એટલે મઘ, વિષય, કષાય (વધારે પડતી) નિદ્રા અને વિકથાને ત્યાગ કરવામાં આવે છે, હિંસાપ્રદાન એટલે જેનાથી હિંસા થાય તેવી વસ્તુઓ બીજાને ન આપવાને ત્યાગ કરવામાં આવે છે અને પાપકર્મોપદેશ એટલે પાપ થાય તે ઉપદેશ કરવાને ત્યાગ કરવામાં આવે છે. વેરીઓનું નિકંદન કાઢે, માછલાં પકડવાને જાળ નાંખે, વાછરડાઓની ખસી કરી, વગેરે વચનપ્રયોગોને સમાવેશ પાપકર્મોપદેશમાં થાય છે.
સામાયિક-વત
| સર્વ સાવધ વ્યાપારો છેડીને બે ઘડી સુધી નિરવઘ વ્યાપાર કરે એટલે કે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપની આરાધના કરવી તે સામાયિક કહેવાય છે. તેના વડે સમતા કેળવાય છે, તથા મન, વચન અને કાયા પર કાબૂ આવે છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ધધધમાળા : ૭૬ :
- દેશાવકાશક-ત્રત ત્રમાં રાખેલી સામાન્ય મર્યાદાને દૈનિક જીવન પૂરતું સંકેચ કરે તે દેશાવકાશિક વ્રત કહેવાય છે. તેમાં રેજ પ્રાતઃકાળે નીચેની ચૌદ વસ્તુઓને લગતા નિયમે ધારવામાં આવે છેઃ (૧) સચિત્ત વસ્તુ, (૨) દ્રવ્ય, (૩) વિકૃતિ, (૪) ઉપાન, (૫) તબેલ, (૬) વસ્ત્ર, (૭) કુસુમ-પુષ્પ, (૮) વાહન, (૯) શયન, (૧૦) વિલેપન, (૧૧) બ્રહ્મચર્ય, (૧૨) દિશા, (૧૩) સ્નાન અને (૧૪) ભજન.
આઠ સામાયિક અને સવાર સાંજ બે પ્રતિકમણ એમ દશ સામાયિક આખા દિવસમાં કરીને દેશાવગાસિક ત્રત કરવાને વ્યવહાર આજે આ દશમા વ્રતમાં પ્રવર્તે છે.
પિાધેપવાસ-વત પર્વતિથિ વગેરેના દિવસે પણ આહાર, શરીરસત્કાર, ગૃહવ્યાપાર અને અબ્રહ્મચર્યને ત્યાગ કરી ચાર પ્રહર અથવા આઠ પ્રહર સુધી સામાયિકની કરણી કરવી તે પૌષધોપવાસ કહેવાય છે.
અતિથિવિભાગ-વ્રત પૌષધને ઉત્તરપારણે અતિથિ એટલે સાધુઓને પરમ વિનયપૂર્વક નિર્દોષ વસ્તુઓને સંવિભાગ કરે એટલે કે તેમને શુદ્ધ વસ્તુઓનું દાન કરવું તે અતિથિસંવિભાગ દ્રત કહેવાય છે.
આ ચારે શિક્ષાવ્રતનું પાલન કરવાથી આત્માને નિરવદ્યનિષ્પાપી જીવન ગાળવાની શિક્ષા-તાલીમ મળે છે, જેથી સર્વ વિરતિ ચારિત્ર પાળવાની ચેગ્યતા આવે છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાવિધિઓ
નવમું: (૪૦) ઉપસંહાર
નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ શુદ્ધ વેશ્યાથી અલંકૃત, મેહથી રહિત અને સ્વભાવમાં સ્થિર એ આત્મા એ જ ચારિત્ર છે અને વ્યવહારની દષ્ટિએ સંવરની કરણે તે ચારિત્ર છે. આ કારણે જ્યારે ઉત્કૃષ્ટ ત્યાગભાવનાથી કરવામાં આવે છે ત્યારે સર્વ વિરતિ કહેવાય છે અને સામાન્ય ત્યાગભાવનાથી કરવામાં આવે છે ત્યારે દેશવિરતિ કહેવાય છે. તેથી મુમુક્ષુ આત્માઓએ સંસારથી વિરક્ત બનીને સર્વવિરતિ ચારિત્રને અંગીકાર કર ઘટે છે અને તે ન જ બની શકે તે દેશવિરતિ ચારિત્રને ગ્રહણ કરવું ઘટે છે, પરંતુ ઉભય ચારિત્રથી રહિત રહીને મનુષ્ય ભવ હારી જ યોગ્ય નથી. શાસ્ત્રકારોને એ સ્પષ્ટ सामिप्राय छ , 'अगुणिस्स नत्थि मोक्खो नत्थि निव्वाणं અમોજવર !” “જેને ચારિત્રને ગુણ સ્પશેલ નથી તેને મેક્ષ નથી અને જેને મેક્ષ નથી તેને નિવણ નથી.” આ સાથે એ પણ યાદ રાખવું ઘટે છે કે–પિતાથી બને તેટલું ચારિત્રનું પાલન કરવું અને ન બને તેને માટે ભાવના રાખવી, તથા જેઓ ચારિત્રનું પાલન કરી રહ્યા છે તેમનું બહુમાન કરવું અને તેમના સત્સંગમાં આવી આત્મબલમાં વૃદ્ધિ કરવી, પણ ચારિત્રહીનની સેબતમાં આવી સ્વછંદચારી થવું નહિ.
ધમને સાર ચારિત્ર છે. ચારિત્રને સાર મેક્ષ છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુભાષિત.
दीक्षा गृहीता दिनमेकमेव, येनोग्रचित्तेन शिवं स याति । न तत् कदाचित् तदवश्यमेव, वैमानिकः स्यात्रिदशप्रधानः ॥
જે મનુચે ઉગ્ર ચિત્તવડે એક જ દિવસ દીક્ષા ગ્રહણ કરી હાય એટલે દીક્ષા પાળી હેાય તે તે માક્ષે જાય છે; કદાચ મેક્ષે ન જાય તા અવશ્ય દેવાની મધ્યે ઉત્તમ એવા વૈમાનિક ધ્રુવ તા થાય જ છે.
चारित्ररत्नान्न परं हि रत्नम्, चारित्रवित्तान्न परं हि वित्तम् । चारित्रलाभान्न परो हि लाभ - चारित्रयोगान्न परो हि योगः ||
ચારિત્રરૂપી રત્નથી ખજું કેઇ શ્રેષ્ઠ રત્ન નથી, ચારિત્રરૂપી ધનથી બીજી કોઇ શ્રેષ્ઠ અન નથી, ચારિત્રરૂપી લાભથી બીજો કોઇ શ્રેષ્ઠ લાભ નથી અને ચારિત્રરૂપી યાગથી બીજો ાઇ શ્રેષ્ઠ ચાગ નથી.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ do EN -: તુરત ગ્રાહક બને :સહુ કોઇ સમજી શકે તેવી શૈલી અને ભાષામાં તૈયાર થએલી સહુ કોઈને વાંચવી ગમી જાય તેવી ધમધ ગ્રન્થમાળાનાં - 20 પુસ્તકના ગ્રાહક બની જાવ. જૈન ધર્મના ઉચ્ચ સિદ્ધાન્ત અને તેના આચારને સુંદર ઢબે સમજાવતી, હરકોઈને ઉત્તમ જીવન જીવવામાં અતિ ઉપયોગી લગભગ એંસી ઍ સી પાનાની, આકર્ષક પુસ્તિકાઓ 1 થી 10 ની સંખ્યામાં હાર પડી ગઈ છે. જેનાં નામ અનુક્રમે:૧ ત્રણ મહાન તકે, 2 સફળતાની સીડી, સાચું અને બેઠું (સ્વાવાદ ) 4 આદશ દેવ, 5 ગુરુ દશન, 6 ધર્મામૃત, 7 થવા અને શકિત, 8 જ્ઞાનોપાસના, 9 શારિત્ર વિચાર, 10 દેતાં શીખે, એ છે.. હવે બાકીની 10 પુસ્તિકાઓ શીલ, તપ, ભાવ, ધ્યાન, યોગ વગેરે વિષયો ઉપરની બહાર પડનાર છે. આ ગ્રન્થમાળા ધર્મ પ્રચારાર્થે, હજજારો રૂપીઆની ખોટ સહન કરીને સસ્તી કીંમતે ધર્મ સેવા બજાવે છે તે જુદા જુદા વિષયે ઉપર લખાએલી આકર્ષક છપાઈ, દ્વિરંગી કલાત્મક ટાઇટલ, કુલ 1600 પાનાનું વાંચન, છતાં પિરટેજ સાથે રૂા. 12 માં ગ્રાહક થવા લખે: છુટક પુસ્તકો પણ મળી શકશે. - ગ્રાહકો થવાનાં તથા પુસ્તક મેળવવાનાં ઠેકાણાં - શા. લાલચંદ નંદલાલ સી. શાંતિલાલ શાહની કુ. ઠે. રાવપુરા ઘીકાંટા-વડાશ ઠે. 86, પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ-મુંબઈ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર મેધરાજ જૈન પુસ્તક ભંડાર ઠે. રતનપોળ હાથીખાના, ઠે. ગુલાલવાડી ગડીજીની ચાલ ન. 1 અમદાવાદ મુંબઇ