Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArca 2009 zrImajjinezvarasUri-graNItam zrInicaLasUviracita-vivRtyupetam chandonuzAsanam ma. vinayasAgara kSIrasvAmI ne chanda aura chandas padoM kI niyukti chada dhAtu se batalAI hai| anya AcAryoM ke mata se chanda zabda 'chadir Urjane, chadi saMvaraNe, chadi AhlAdane dIsau ca, chada saMvaraNe, chada apavAraNe' dhAtuoM se niSpanna hai / vyAvahArika dRSTikoNa se chanda akSaroM ke maryAdita prakrama kA nAma hai / jahA~ chanda hotA hai vahIM maryAdA A jAtI hai / maryAdita jIvana meM hI sAhityika chanda jaisI svastha-pravAhazIlatA aura layAtmakatA ke darzana hote haiM / bhAvoM kA ekatra saMvahana, prakAzana tathA AhlAdana chanda ke mukhya lakSaNa hai / isa dRSTi se rucikara aura zrutipriya layayukta vANI hI chanda kahI jAtI hai - 'chandayati pRNAti rocate iti chandaH / ' vaidika saMhitA aura kAvyazAstro meM vizuddha aura layabaddha uccAraNa chandazAstra ke jJAna se hI sambhava hai / veda ke SaDaGga meM chanda ko bhI grahaNa kiyA gayA hai / chanda ke prAcIna AcArya ziva aura bRhaspati mAne jAte haiM / saMskRta chandazAstra meM AcArya piGgala dvArA racita piGgala chandasUtra hI prAcInatama mAnA jAtA hai| kucha vidvAn piGgala ko pANinI ke pUrvavartI mAnate haiM aura kucha vidvAn pANini kA mAmA mAnate haiN| rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura jaisalamera granthoddhAra yojanA phoTokaoNpI naM. 231, pleTa naM. 7, patra 13 tAr3apatrIya prati 12 vIM sadI kA antima caraNa aura 13 vIM zatAbdI kA prathama caraNa kI hai| isI phoTokaoNpI ke AdhAra se maiMne disambara 1970 meM isakI pratilipi kI thI / 12vIM-13vIM zatAbdI kI chandozAsana kI prati hone ke kAraNa usa zatAbdI para dRSTipAta karate haiM to suvihitapathaprakAzaka aura kharataravirudadhAraka zrIjinezvarasUri ke atirikta anya koI isa nAma kA AcArya dRSTigata nahIM hotA / sAtha hI vAdI devasUri ke guru sauvIrapAyI zrImunicandrasUri ke atirikta
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 47 anya koI isa nAma kA AcArya dRSTigata nahIM hotaa| zrIjinezvarasUri ke hRdaya meM yaha vicAra utpanna huA ki prAcIna sAhitya meM zvetAmbara samAja kA darzana aura kathA sAhitya Adi para koI grantha nahIM hai / duniyA ke samakSa rakhane ke lie ina granthoM kA nirmANa Avazyaka hai / isI dRSTi ko dhyAna meM rakhakara zvetAmbara paramparA kA prathama darzana grantha pramAlakSma, kathA sAhitya meM lIlAvatIkahA aura kathAkoSa Adi kI racanA kI / apane sahodara evaM gurubhAI zrIbuddhisAgarasUri ko isa bAta ke lie taiyAra kiyA ki tuma vyAkaraNa Adi granthoM para navIna nirmANa karo / unhoMne bhI buddhisAgara/paMcagranthI vyAkaraNa kI racanA kI / zrIguNacandragaNi (devabhadrAcArya) ne mahAvIracariyaM prAkRta (racanA saMvat 1139) meM prastuta grantha kI prazasti dete hue likhA hai ki jinezvarasUri ke bandhu aura guru bhrAtA buddhisAgarasUri ne vyAkaraNa aura navIna chandazAstra kA nirmANa kiyA thA / anno ya punimAyaMdasuMdaro buddhisAgaro sUrI / nimmaviyapavaravAgaraNachandasattho pasatthamaI // 53 // vyAkaraNa, paJcagranthI aura buddhisAgara ke nAma se prasiddha hai| chandazAstra prApta nahIM hotA hai / sambhavata hai kisI bhaNDAra meM upekSita par3A ho / sambhavataH buddhisAgarasUri ne saMskRta meM piGgalachandasUtra ke AdhAra para hI chandazAstra likhA ho aura jisameM mAtRkA, varNika, arddhasama, viSama aura prastAra Adi kA varNana ho / usa avasthA meM jinezvarAcArya ne prAkRta Agama sAhitya kA adhyayana karane kI dRSTi se isa chandonuzAsana kI racanA kI hai| jisameM kevala gAthA aura usake avAntara bheda aura prastAra saMkhyA hI nihita hai / varNika sAhitya kA isameM ullekha nahIM hai / TIkAkAra TIkAkAra kA nAma municandrasUri prApta hotA hai| ye municandrasUri aura sUkSmArthavicArasAra prakaraNa ke cUrNikAra zrImunicandrasUri eka hI hoM, aisA pratIta 1. guNacandra gaNi (devabhadrasUri) racita mahAvIra caritra, patra 340; prakAzana devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthAna, sUrata, saMvat 1985
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArca 2009 hotA hai / zrImunicandrasUri bRhadgacchIya sarvadevasUri ke praziSya aura zrI yazobhadrasUri ke ziSya the / Apako sambhavata: zrInemicandrasUri ne AcArya pada pradAna kiyA thA / Apake vidyAguru pAThaka vinayacandra the / Apa na kevala asAdhAraNa vidvAna tathA vAdIbhapaMcAnana the, apitu atyugra tapasvI aura bAlabrahmacArI bhI the / Apa kevala sauvIra (kAMjI) hI grahaNa karate the, isI kAraNa se Apa 'sauvIrapAyI' ke nAma se prasiddha hue / Apake anuzAsana meM 500 sAdhu aura sAdhviyoM kA samudAya nivAsa karatA thA / tatsamaya ke prasiddha vAdIkaNThakuddAla AcArya vAdI devasUri jaise vidvAn ke guru hone kA Apako saubhAgya prApta thA / gurjara, lATa, nAgapura ityAdi ApakI vihArabhUmi thii| grantha racanAoM meM prApta ullekhoM ko dekhate hue ApakA pATaNa meM adhika nivAsa huA pratIta hotA hai / ApakA svargavAsa saM0 1178 meM huA hai / Apa tatsamaya ke prasiddha aura samartha TIkAkAra tathA prakaraNakAra haiN| Apake praNIta TIkA-granthoM kI tAlikA isa prakAra hai : 1. devendra-narakendra-prakaraNa vRtti saM0 1168 pATaNa cakrezvarAcArya saMzo. 2. sUkSmArthavicArasAra pra0 cUrNI saM0 1170 Amalapura zi. rAmacandra sahAyatA se 3. anekAntajayapatAkAvRttyupari saM0 1171 Tippana 4. upadezapada TIkA saM0 1174 (nAgaura meM prArambha aura pATaNa meM samApta) 5. lalitavistarApaJjikA 6. dharmabindu vRtti 7. karmaprakRti Tippana prakaraNoM kI tAlikA nimna prakAra hai : 1. aMgula saptati 10. mokSopadeza paJcAzikA 2. Avazyaka saptati 11. ratnatraya kulaka
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 47 3. vanaspati saptati 12. zokaharopadezakulaka 4. gAthAkoSa 13. samyaktvotpAdavidhi anuzAsanAGgAMkuzakulaka 14. sAmAnyaguNopadezakulaka upadezAmRtakulaka 15. hitopadeza kulaka 7. upadeza paJcAzikA 16. kAlazataka 8. dharmopadeza kulaka 17. maNDalavicAra kulaka 9. prAbhAtika stuti 18. dvAdazavarga Apane naiSadhakAvya para bhI 12000 zloka pramANopeta TIkA kI racanA kI thI kintu durbhAgyavaza Aja vaha prApta nahIM hai / varNya viSaya prathama padya meM gAthA chanda ke lakSaNa kA varNana hai / dUsare padya meM guru aura laghu kA varNana karate hue dIrghAkSara, binduyukta, saMyoga, visarga aura vyaJjana Adi kA ullekha kiyA gayA hai| tIsare padya meM catuSkala (cAra mAtrAeM) ke prastAra kA varNana kiyA gayA hai / cauthe padya meM unake apavAda kA bhI varNana kiyA gayA hai / pAMcaveM, chaThe evaM sAtaveM padya meM gAthA ke prathama, dvitIya, tRtIya aura caturtha caraNa meM kitanI mAtrAeM hotI haiM, usakA vivecana hai| AThaveM padya meM gAthA ke atirikta anya chandoM kA varNana kiyA gayA hai / navameM, dazameM evaM gyArahaveM padya meM vipulA, capalA, mukhacapalA, jaghanacapalA ke lakSaNa pratipAdita kiye gae haiM / usake pazcAt gAthA 13 se 19 taka meM gAthA/AryA ke atirikta vigAthA/udgIti, udgAthA/udgIti, gAhinI, skandhaka Adi ke lakSaNa dekara laghu aura dIrgha kitane hote haiM, inakI saMkhyA batalAI hai / tatpazcAt una-una chandoM ke prastAroM kI saMkhyA pratipAdita kI gaI hai / 23veM padya meM granthakAra ne apanA nAma jinezvarasUri dekara isa grantha ko pUrNa kiyA hai| isakI mUla bhASA prAkRta hai / kula 23 gAthAe~ haiM / isa para zrImunicandrasUri ne zrIajita zrAvaka kA utsAha dekhakara isa grantha kI TIkA kI racanA kI / TIkA kI racanA saMskRta meM hai / AgamoM meM prayukta chandoM
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArca 2009 kA jJAna aura vivecana karane ke lie yaha chandonuzAsana grantha atyanta upayogI hai| zrIjinezvarAcAryaviracitaM zrImunicandrasUri praNIta vyAkhyopetam chandonuzAsanam OM namaH sarvajJAya / natvA sarvasamIcInaM vAcAgocaravAjinam / jinaM jainezvaraM chando vivRNomi yathAmati // 1 // ihAcArya: kaluSakAlapratApaluptAdbhutadrutamativibhavAn ata eva bahubuddhibodhyapiGgalAdipraNItachandovicittizAstrAvadhAraNApravaNAnta:karaNAn bhUyaso'dyatanajanAnanugrahItuM gAthAchandasya prAyaH sakalabAlAbalAdijanavacanavyavahAragocaratayA bahUpayogItyavetya tadeva saMkSepato vaktukAmo maGgalAbhidheyAbhidhAyikAmimAmAdAveva gAthAmAha nabhiUNa chandalakkhaNadheNuM savvannuNo varaM vANi / gAhAchandaM vocchaM lakkhaNalakkhehi saMjuttaM // 1 // iha vighnopazamananibandhanatayA ziSTasamAcAratayA pUrvArddhana maGgalaM prekSAvatpravRttyaGgatayA cottareNAbhidheyaM sambandhaprayojane ca sAmarthyAdukte iti samudAyArthaH / avayavArthastu-natvA-praNamya, kAM ? vANi- bhArati(tI) / kiviziSTAM ? chandolakkhaNadheNuM chandasAM-gAthAzlokavRttAdInAM vacanaracanAvizeSANAM lakSaNaM tatsvarUpAbhidhAyakaM vacanaM lakSyate asAdhAraNadharmAbhidhAnena vipakSaviviktaM lakSyamaneneti kRtvA chandolakSaNaM tasya dhenuriva-payaHprasavinI gauriva chandolakSaNadhenustAM / eSA cA'viziSTA puruSakartRkA'kartRkA'pi kasyacinmatena vANI syAt tadvyavacchedArthamAha-sarvajJasya-sarvamatItAdi jJAtavAn jAnAti jJAsyati ceti sarvajJastasya, tatpraNItAmityarthaH / ata eva varAM-prazasyAM parAM vA prakarSavatImanyasyAstvanAptapraNItatvena visaMvAdinItvasyApi sambhavAd apauruSeyatvena ca / varNyate-bhaNyate iti vANI, tataH puruSavyApArAnugatAtmarUpatvena svalakSaNasyApyanupapattervaratvaparatvayorasambhava iti / atra chandolakSaNadhenumiti vizeSaNenA'sya
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ . anusandhAna 47 chandolakSaNaprakaraNasya tatprastutatvena prAmANyamAha-gAthAchando vakSye / gIyata iti gAthA vakSyamANalakSaNA tasyAzchando- racanAvizeSo gAthAchandastad vakSyeabhidhAsye / kiMviziSTAmityAha-lakSaNalakSyAbhyAM lakSaNaM-uktasvarUpaM lakSyaM ca lakSaNagamyo'rthaH tAbhyAM yuktaM saMgatamiti / iha natvA vANImiti maGgalaM, gAthAchandobhidheyamabhidhAnaM tvidameva prakaraNamabhidhAnA - bhidheyalakSaNazca sambandhaH prayojanaM ca karturanantaraM sattvAnugrahaH, zrotuzca prakaraNAdhigamaH, paramparaM ca dvayorapi muktiriti gAthArthaH // 1 // idAnIM prakRtArthopayoginIM saMjJAM paribhASAM ca tAvadAhadIhakkharaM sabiMduM saMjogavisaggavaMjaNaparaM vA / gAhAdalamaMtimaM ca guruM vaMkaM dumattaM ca // 2 // - dIhatti / vibhaktilopAd dIrghaM, na kSarati na calati pradhAnatvAdakSaraM svarasatayA viziSTamapi syAd ato dIrghamiti vizeSaNAdakSaraM hrasvapaJcakavarjitA zeSasvarA, "nityaM sandhyakSarANi dIrghANI 'ti vacanAt sandhyakSarANAmapi dIrghatvAd / guru vakraM dvimAtraM ca bhavatIti sarvatra sambandhaH / tathA sabindu - sAnusvAramakSaramiti sAmAnyAnuvRttAvapi hrasvamiti sarvatrApi kriyate, dIrghasya pRthageva gurutvAdibhaNanena sabindutvAderanupayogAt / tathA saMyogavisargavyaJjanaparaM vA saMyogazca - dvayAdivyaJjanAnAM melakaH, visargazca pratIto, vyaJjanaM ca kakArAdi, saMyogavisargavyaJjanAni pare yasmAt tattathA / vAzabdaH samuccaye / tathA gAthAdalamaMtimaM c| makAro'lAkSaNikaH / gAthoktarUpA tasyA dale pUrvApararUpe tayorantimaMparyantavartti hrasvamapyakSaraM, kimityAha gurviti / gurusaMjJaM vakraM racanAyAM dvimAtraM ca mAtrAgaNanAyAM paribhAya (vya) te / atra ca prAkRte NAdoto (aidauto) visargavyaJjanaparatvasya cAnupayoge AryA'pi gAthAsadRzI bhavatIti vakSyamANatvAdAyatyAmupayogasambhavenopanyAsa iti gAthArthaH // 2 // sAmpratamaviziSTAkSarasaMjJAparibhASe adhikRtachandatrayayogyaM atha (kalpa)paJcakasvarUpaM ca vibhaNiSurAha lahu ya pauNekkamattaM sesaM kappA ya paMca camattA / do aMta majjha AI guravo cau lahu ya nAyavvA // 3 //
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArca 2009 ladhviti - laghusaMjJaH cakAraH samuccaye bhinnakramazca, praguNaikamAtraM ca praguNaM RjusthApanAyAmekamAtraM ca mAtrAgaNanAyAM pazcAd vizeSaNasamAsaH / kiM tadityAha - zeSamiti dIrghamabindvAdyakSarAdanya bhavatIti, kalpAzca paJca caturmAtrA iti, kalpyante viracyante iti kalpA aMzakAzcakAraH punararthe, pazceti saMkhyayA / catasro mAtrA yeSu te tathA / tAneva svarUpato vyakti dryantamadhyAdiguravaH caturlaghuzca jJAtavyA iti, dvayorante, madhye Adau ca yathAsambhavaM gururguruzca yeSAM te, tathA catvAro laghavo yatra sa tathA vibhaktilopazca prAkRtatvAt / cakArA anuktasamuccaye jJAtavyA boddhavyA / idamuktaM bhavati, ekastAvad dvigururanyo antaguruzcaturmAtratva-niyamAccAdau dvilaghuparo, madhyagururAdyantayorekaikalaghustadapara AdigururantadvilaghuzcetyevaM catvAraH kalpAzcaturlaghuzca paJcama eta eva caturmAtrAgAthAyAM prayujyanta iti gAthArthaH / sthApanA - dvigu0 ' ', antyagu0 / / ', madhyagu0 1 5 1, Adigu0 ' / / caturlaghu | | | | ||3|| uktameva gurusaMjJAM kvacidapavaditumAha- 1 pazca-pakArazca uzca-ukAro binduzca - bindumAn tasya kevalasyA'sambhavAt pabindavo guravo'pi laghavo bhavanti / kiMviziSTA ? dIrghAtparAH / kiM sarvatra netyAha- kutrApi lakSyAnusAreNa padAnte, vibhaktyantaM padaM, tadanta ityarthaH / ayaM cA'rtha:--pUrvArddhana lakSyarUpatayoktastadarthazcA'yaM bhaktyocitakRtyakaraNarUpayA, keSAM jinAnAM arhatAM / kimityAha - karmANi galanti karmANi jJAnAdIni (jJAnAvaraNIyAdIni) / abandhapariNAmatayA bhaktimatAmeva jIvapradezemya: pRthag bhavanti / yadi kathaJcit kAlasaMhananAdibalavikalatayA nikhilakarmamalo na galati tataH kimityAha kugatayo naraka- tiryak- kumAnuSatva - kudevatvalakSaNA nazyanti / apunarbhAvena / sarvadarzinAmapi darzanapathamavatarantIti ||4|| iha gAthAyA dve arddhe, prathamArddhamitarazca, tat prathamArddhasvarUpaM vaktukAma Aha bhattIe jiNANaM kammAI galaMti kugaio nAsaMti / pabiMdU dIhaparA lahu ya katthai payaMte // 4 // - paDhamaddhe satta camattA hoMti taha gurU aMte / no visame majjhagurU chaTTo ayameva cau lahuyA // 5 //
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 47 prathamA. pratIte sapteti saMkhyA aMzAH gaNAH kalpA ityanarthAntaram / kiviziSTA: ? cAturmAtrA uktarUpA bhavanti / tathA guruH gurusaMjJamakSaramante prathamArddhasyaiva bhavatIti ! no naiva, viSame - viSamasaMkhyAsthAne prthmtRtiiyaadike| madhyagururuktarUpoM'zako bhavatIti gamyate / SaSThaH SaSThasthAnavartI ayameva madhyagurureva bhavantIti viSamasthApane / catuH-madhyagurukalparahitAzcatvAraH kalpAssame tadvitIyacaturthalakSaNena sahitA, evaM paJcaSaSThastadvikalpo ceti gAthArthaH / / 5 / / uktaM prathamArddhasvarUpaM dvitIyasya tadvaktumAhabIyaddhe vesa kamo chaTuMso navaramegamatto u| ajjA vi gAhasarisA navaraM sA sakkayanibaddhA // 6 // dvitIyaM ca tadarddhaM ca dvitIyArddhaM, tatrA'vikRtagAthAyA evA'pizabda: pUrvArddhakramApekSa eSa pUrvArddhaviSayakramaH parapATiH / yaduta saptAMzAH caturmAtrA ityAdyanantaroktavizeSamAha-prathamArddhAt dvitIyAGke ayaM vizeSo yaduta SaSThoM'za ekamAtrastu evakArArthastatazcaikatra eva / sAmAnyena yadeva gAthAlakSaNamAyA api tadeveti prasaGgata eva lAghavArthamAryAlakSaNamatideSTamattarArddhamAha-AryA'pi gAthAsadRzI, na kevalaM gAthA gAtheva dRzyate kintvAryA'pi sarvalakSaNasAdhAt / yadyevaMgAthAyAH ka ivA''ryAyAM vizeSa ityAha-navaraM kevalaM sA AryA saMskRtanibaddhAsaMskRtena bhASAvizeSarUpeNa nibaddhA racitA gAthA na tathetyanavovizeSaH / / 6 / / sAmAnyena gAthAlakSaNamuktvA zeSavizeSeSu padapAThavizeSamAha caulaghuchaTe bIyA sattamapaDhamA u havai payapadamaM / puvvaddhe pacchaddhe paMcamaThANa paDhamayA u eva // 7 // caturlaghuzcAsau SaSThaca tatra dvitIyAllayoH saptame caturladhAveva prathamAllaghostata Arabhya ityarthaH, bhavati-pravartate padapaThanaM--padasyoktarUpasya paThanaM bhaNanamityarthaH / pUrvArddha pazcAddhe pratItarUpa eva, paMcamaThANe vibhaktilopazca prAgvadavikRtatvAt / catuH-caturladhAveva kimityAha prathamakAllagho: padamiti padapaThanaM bhavatItyanuvartate / idamuktaM bhavati-yadA gAthAyAH prathamArddha SaTcaturthalaghuraMzako bhavati tadA dvitIyaladhoH padaprArambho, asminneva saptame prathamAdvitIye punara. yadi paJcamazcaturladhustadA prathamAdeva padapravRttiH, zeSeSu caturlaghuSu punaH sambhavatsvapi na padapAThanIyA ta
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArca 2009 iti gAthArthaH // uktaM sAmAnyato gAthAlakSaNamadhunA yadvizeSAdyaviziSTAnAmikA gAthA bhavati iti gAthASTakena tadAha sAmaNNesA gAhA virAmaaMsayavasAu bheyA siM / paDhamaMsatie viraI dosu vi addhesu sA patthA // 8 // sAmAnyA-avivakSitavizeSA eSA-anantaroktalakSaNA gAthA pratItA; virAmAMzakavazAt-virAmasya-virateraMzakasya ca-gaNasya vazAdapekSaNAd bhedAvizeSA bhavatIti gamyate / AsAmiti gAthAnAM, sAmAnyagAthAvikAre'pi vizeSApekSayA bahuvacanaM, sAmAnya-vizeSayoH kathaJcidabhedAditi / prathamAMsakatrike-dvayorapi pUrvApararUpayoH prathamagaNatrike yasyA viratiH virAmAMzo na bhavati sA evaMrUpA gAthA pathyA pathyetyabhidhAnA bhavatIti gAthArthaH / / 8 / / vilAhijaNavissAmayA gurUNaMtare u majjhagurU / / bIu cautthau aMsau u sA savvau cavalA // 9 // vipuleti, vipulAbhidhAnA gAthA bhavatIti gamyate / kiMviziSTA ? adhikajanavizrAmajA'dhikajano vA pUrvoktagaNasyA'pekSayA yo vizrAmo viratistasmAjjAtAdhikajanavizrAmajoktA vipulA gAthA / zeSeNa sarvatazcapalAmAha / gulaMruNA:(gurUNaMtare) pUrvAparAMsakacaramAdyayorakSarayorantare madhye turevakArArthaH, tato'ntara eva madhyagururmadhye guruya'sya sa, tathAM'zako yasyAH syAditi gamyate / kiviziSTA ? dvitIyazcakArasya luptanirdiSTatvAt caturthakazcAM'zako gaNaH, tuH punararthe bhinnakramazca, dvayorapyaMzayoH syAt, sA punarevaM lakSaNA sarvatazcapalA gAthAvizeSA bhavatIti gAthArthaH // 9 // paDhame dalaMmi nIsesalakkhaNaM kevalaM tu capalAe / bIe puNa sAmaNNaM gAhA sA hoi muhacavalA // 10 // yasyAH syAditi gamyate / prathame dale ardhe niHzeSaM ca lakSaNaM kevalaM zuddhaM, turevakArArthaH bhinnakramaH, capalAyA eva / dvitIye kA vArtA ? ityAhadvitIyepunaraH ityanuvartate, gAthAsAmAnyaM sAmAnyagAthAlakSaNamityarthaH / sA kimityAha-bhavati mukhacapalA-mukhacapalAbhidhAnA gAthA bhavatIti gAthArthaH // 10 //
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 47 bIyaddhe cavalAlakkhaNammi jaghaNacavalA bhave sA u / cavalavva tippayArA virAmau hoi viulA vi // 11 // dvitIyADhe pazcimadale'dhikRtagAthAyA eva capalAlakSaNe dvitIyacatuvaMzako gurumadhyagau svayaM ca madhyagurU yadi bhavata: / evaMlakSaNaM kimityAhajaghanacapaleti-jaghanacapalAbhidhAnA bhavet syAt / sA tu sA punaryatheyaM sarvatomukhajaghanavizeSaNAviva capalA tathA vipulA'pi syAt / [kathaM?] ityAhacapaleva triprakArA-tribhedA virAmataH viratimapekSya bhavati, vipulApi / idamuktaM bhavati-yasyA dvayorapyarddhayoH prathamagaNatrayApekSayA nyUnAdhikA vA padaviratiH sA sarvato vipulA, yasyAH puna: prathamArbhAvatAryeva vipulAlakSaNaM sA mukhavipulA, pazcimArddhAvatAriNi vA'sminneva jaghanavipuleti gAthArthaH // 11 // paDhamaddhe chaTuMso hoi dugappo jaheva gAhAe / taha bIyaddhe vi bhave sahimattaM bhaNaMti taM gII // 12 // taM gIti bhaNantIti kriyAsambandhaH / yasyAH kimityAha-prathamADhe pratIte SaSThoM'zako bhavati, dvikalpo, dviprakAro, yathaiva gAthAyAM-yatheti dRSTAntArthameva avadhAraNe, gAthAyAM sAmAnyalakSaNAyAM, tathA tena prakAreNa dvitIyAddhe'pi bhavet sA SaSThAMzo vikalpo madhyaguruzcaturladhuko vA tAmevaMlakSaNAM gAthAM SaSTimAtrAM dvayorapyarddhayoH pRthag triMzanmAtratvAt, bhaNanti, pUrvastatra yo gIti gItamArgopayoginI vidvAMsa iti gAthArthaH // 12 // gAhAbIyadale jaha chaTuMso egamatto u / taha paDhamaddhe vi bhave taM ubagII bhaNaMti buhA // 13 // gAthAdvitIyadale dvitIyA., yathA yena prakAreNa, SaSTho'zaH kalpa ekamAtro laghvekamAtretyarthaH, turavadhAraNArthastathA prathamAddhepi yasyAH SaSTha ekamAtro bhavettAmanantaroktalakSaNAmupagIti bhaNaMti budhA:-vidvAMsa iti gAthArthaH // 13 // gAhAe jattha paDhamabIyadalANaM vivajjAso / uggII sA bhaNiyA virAmaaMsehiM hoi puvvasamA // 14 // yatra yasyAM gAthAyAmuktalakSaNAyAM prathamadvitIyadalayoH viparyAso vyatyayaH, prathamArddhalakSaNaM sasAMzAzcaturmAtrA ante ca gururityAdi tat, dvitIyA?
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArca 2009 dvitIyArddhalakSaNaM ca SaSTha ekalaghurityAdi, tacca prathamA. bhavati udgItiH abhidhAnamiti gAthA bhaNitA / kiviziSTA ? virAmAMzairbhavati pUrvasamA-yathA sAmAnyagAthAyAM SaSThe caturlaghau dvitIyAt, saptame prathamAt, dvitIyAddhe tu paJcame prathamAt padapAThaH; yathA ca prathamatRtIyapaJcamasaptameSu madhyaguruvarjitAH zeSAzcatvAro gaNastathA atrA'pIti gAthArthaH // 14|| gAhasamA sattaMsA camattA taha ya aTThamo aMtaguru / paDhamaddhe tattullaM bIyaMpi ya khaMdhayaM tamiha biMti buhA // 15 // skandhakaM tamiha buvate budhAH / yatra kimityAha-gAthAsamAsAmAnyagAthA-tulyAH sapteti-saptasaMkhyA aMzagaNA:-kalpA iti arthAntaraM / kiMrUpAH ? caturmAtrAstathA ceti yathA saptamazcaturmAtrAzcakAropyarthe bhinnakramazca, tathA'STame pi caturmAtra eva paramaMtagururante guruya'sya sa tathA / kvetyAha-prathamArddha pratIta eva, na kevalaM prathamArddhameva evaMrUpaM, kintu dvitIyamapItyAha tattulyaM prathamArddhasamaM dvitIyamapyarddhaM skandhakAbhidhAnaM tacchanda iha chandovicAraNAyAM bruvantiAcakSate budhAH-sudhiya iti gAthArthaH // 15 // evaM sAmAnyato vizeSatazca gAthAlakSaNamabhidhAya gAthAyAmeva parimANavarNasaMkhyAbhedaparimANaM cA''ha sattAvaNNA mattA gAhA tIsai jAva paNapaNNA / vaNNA ekgavuvA havaMti chavvIsa ThANA // 16 // saptapaJcAzanmAtrA yasyAM sA tathA gAthA bhavatIti gamyate / saptapaJcAzatA mAtrAbhiH sAmAnyato gAthA nigadyate ityarthaH / triMzato varNebhyazcA''rabhya yAvat paJcapaJcAzat paJcabhiradhikA paJcAzad yAvat / kimityAha-varNA akArAdayaH / kirUpAH ? ekaikavRddhA ekottarayA vRddhyA vRddhimupagatA bhavantivartate / kiyayakhyA(saMkhyayA) ityAha-SaDviMzatisthAnAH-SaDbhiradhikA vizaMtiH sthAnAni saMkhyAbhedA yeSAM te tathA / idamuktaM bhavati-yadA dvayoH sarve'pi guravo varNAH prayujyante tadA'pi prathamAH SaSThasya madhyagurutvena, tallaghudvayasambhavAt / dvitIyAddhe ca SaSThasya ekalaghumAtratvAt trayo laghuvarNA guruvazca saptaviMzativarNAH, evaM jaghanyataH triMzadvarNAH, pratigurumAtrAdvayabhAvena catuHpaJcAzati mAtrAsu laghumAtrAtrayamIlane saptapaJcAzanmAtrA gAthAyAM bhavanti / SaDviMzatau guruSu paJcasu
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 anusandhAna 47 laghuSvekatriMzadvarNA evamekaikasya hAnyA laghudvayasya ca vRddhyA dvAtriMzadAdayo yAvadarddhadvayAntimayordvayoH guruvarNayostripaJcAzati ca laghuSu paJcapaJcAzat / gAthAyAmutkRSTato varNAH SaDviMzatizca varNasthAnAni saptapaJcAzatvamAtrA sarvatra bhavatIti gAthArthaH // 16 // laghubhya uktavarNasthAnA varNasthAnebhyazca laghuvarNAnAmAnayanAya karaNamAhatiyahINalahUNa'ddhaM tIsajuyaM hoi vaNNaparimANaM / tIsAhiyaM ti duguNaM tijjuya lahuyakkharapamANaM // 17 // trikeNa hInAste ca te laghavazca trikahInA laghavasteSAmar3ha dalaM, kimityAha-bhavati-vartate varNaparimANaM varNasaMkhyA / kiviziSTaM ? triMzadnyUnaM(?yuta) triMzatA sametaM / kimuktaM bhavati ? sarvajadhanyenA'pi gAthAyAM trayo laghavasteSu cA'panIteSu anavaziSTatvena dalAbhAvastatra ca zUnyasthAne triMzanikSipyate / evaM triSu laghuSu ta eva triMzadvarNAzcatvArazca laghavo na sambhavatyeva, trikahIneSvavaziSTadvayasyAH ekatriMzadyoge ekatriMzadvarNA / evaM saptasu laghuSu dvAtriMzat, navasu trayastriMzatau triMzanmIlane gAthAyAmutkRSTataH paJcapaJcAzadvarNAstriMzadadhikAmaGkatriMzadAdiSu varNasthAneSvekadvayAdipaJcaviMzatiparyantavarNaparimANaM, tu vizeSaNArtho bhinnakramazca yokSyate / kiviziSTaM ? dviguNaM-dviyutaM / kiM bhavatItyAhalahuyakkharapamANaM, punaridamuktaM bhavati / laghvakSaraparimANaM punaritthaM-triMzato varNebhyo yadadhikamakSaraparimANaM, yathaikaviMzativarNeSveko varNa sa dviguNo dvau tribhiryoge paJcalaghUnyakSarANi yaviMzatizca gurUNi; evaM yAvat paJcapaJcAzativarNeSu triMzato adhikAyAM paJcaviMzatau dviguNAyAM paJcAzati tribhiryoge tripazAzalaghUni dve ca guruNI akSare bhavata iti gAthArthaH // 17 // uktaM laghuvarNebhyaH sAmAnyato varNaparimANaM-varNebhyazca laghvakSaraparimANaM / sAmprataM mAtrAbhyAM guruvarNAnAM sAmAnyavarNAnAM punarapi bhaMgyantareNa guruvarNAnAM ca pramANAnayanAyakaraNamAha mattA akkhararahiyA guravo cattA ya huMti guruhINA / / lahuyakkharehiM hINA sesaddhe hoti guruvaNNA // 18 // mAtrA: sAmAnyato gAthAyAM kila saptapaJcAzat / kimityAha-guravo
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArca 2001 guruvarNaparimANA bhavanti / kiviziSTA ? akSararahitA akSarairvarNa rahitA, gAthAyAM yAvanto varNAstai rahitA, yathotkarSato gAthAyAM paJcapaJcAzativarNeSu saptapaJcAzato mAtrAparimANAdapanIteSvavaziSTe jaghanyato ve guruNI akSare bhavataH / yadA varNa eva mAtrAH saptapaJcAzatparimANA guruhInA gurvakSarapramANahInAH kriyante tadA varNavanna parimANaM na bhavanti / cakAraH samuccaye / yathA kvacit gAthAyAM saptavizaMtiguravasteSu ca saptapaJcAzato'panIteSu zeSAH triMzat, tAvantazca tatra varNA iti / ladhvakSaraiH laghuvarNaiH hInA mAtrA ityanuvartate / tatazca ladhvakSarApanayane yaccheSamavaziSTaM mAtrAparimANaM tadarddha pratIta eva / kimityAha-guruvarNA bhavantIti gamyate / yathA kvacid gAthAyAM trINi laghunyakSarANi mAtrAparimANAt tadapanayane catuHpaJcAzat tasyA apyarddha saptaviMzatistAvantazca guruvarNAH / evaM gItyupagItyorapi svamAtrAparimANAnusAreNa bhAvanA kAryA iti gAthArthaH // 18 // sAmprataM kiJcit sAmAnyagAthAlakSaNavilakSaNatvena pRthageva skandhakagAthAyAM mAtrAparimANaM varNasthAnaparimANaM cA''ha causI sattAvaNNA cautIsAi jA dusahiyA sahI / lahuyaddhAdu]tIsajuyA vaNNa khaMdhiyae sayA viNNeyA // 19 // catuHSaSTirmAtrAH skandhake skandhakacchandasi bhavantIti gamyate / aSTAnAM caturmAtrANAM aMzakAnAM pratyekamarddhadvayepi tAvad varNasthAnAni catustriMzadAdIni paryavasAnamAha-yAvad dvisahitA SaSTiparyantAnItyarthaH / yato'trotkRSTatastriMzat gurUNi teSu cA'rddhadvaye'pi SaSThasya pRthag gurumadhyato laghucatuSTayasambhavAt / jaghanyatazcatustriMzatvarNA ekamekaikaguruvarNahAnau laghudvayavRddhau ca, yAvad dvASaSTau varNeSu dvau gurU SaSThizca laghava ityekonatriMzadbalasthAnAni, catustriMzato dvASaSTisthAne, etat saMkhyApUraNe / laghvarddhA ladhvarddhaparimANA dvAtriMzadyutA varNAH skandhake sadA skandhakalakSaNasyA'visamvAditvAt avicalatvena sarvakAlaM vijJeyA jJAtavyAH / idamuktaM bhavati-laghubhyo varNaparimANonnayane idaM karaNaM yAvanti laghUnyakSarANi tatra dRzyante teSAmaddhaM dvAtriMzayutaM varNaparimANaM / yathotkarSataH SaSTipramANeSu / laghuSvarkIkRteSu triMzati dvAviMzati kSepe ca dvASaSTivarNA bhavantIti gAthArthaH // 19 // idAnImaMzakavikalpavazAt gAthodgItiskandhakagItyupagIticapalAnAM pratyeka, prastArapramANaM vivakSuH gAthAtrayamAha
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 47 terasa aMsa viyappA jahasaMbhavamiha paropparaM guNiyA / vIsasahassA egUNa vIsalakkhaddhakoDIu // 20 // iha gothodgItyoH trayodaza aMzakAzcaturmAtrAstatra gAthAyAM prathamArddha sapta dvitIyAH tu SaSTiparyAyeNa codgItau tatra prathamatRtIye paJcamasaptamAH prathamArddha madhyagurukalparahitAH pratyekaM caturvikalpA: / dvitIyAddhe'pi evameva / ityevametau dvitIya-caturthoM cA'rddhadvaye'pi pratyekaM paJca vikalpA caivamete sarve catvAraH SaSThAGkazca gAthAyAM prathame arddha udgItau ca dvitIye dve vikalpAH, tato aSTau catuSkAH, catvAraH paJca dvikaM ceti / tatra catuSTAGkasya parasparaguNane paJcaSaSTisahasrANi paJcazatAni SaTtriMzacca, paJcakacatuSkasya tu SaTzatAni paJcaviMzatyadhikAni parasparaguNane bhavanti / tato'nena rAzinA pUrvasminnasau guNito anyatarArddha SaSThAMzasya dvivikalpatvena punarapi dviguNita idaM prastArapramANaM bhavati / yathA viMzatisahasrANi ekonaviMzatirlakSA aSTo koTaya iti, ata evAha patthAramANameyaM gAhuggIINa khaMdhaeTThaguNaM / duguNaM duguNaM gIIe addhayaM hoI // 21 // prastAramAnaM racanAparimANametadanantaroktamaGkatopi 8,19,20,000 kayorityAha-gAthodgItyoH skandhake'STaguNaM prastAramAnametaditi vartate / yato'tra dvitIyAGkepi SaSThoM'zo dvivikalpo daladvaye aSTamau ca, evaM ca ye dvikAste ca parasparaguNitA aSTAvetadguNazca pUrvarAziH skandhakapramANaM bhavati / taccatat SaSTisahasrANi tripaJcAzallakSAH paJcaSaSTikoTaya iti / aGkato'pi 65,53,60,000 / yathoktam paNasIkoDIu lakkhA tevaNNa sdvishssaaii| patthAramANameyaM khaMdhayagAhAe biMti muNI // dviguNaM gItyAM sAmAnyagAthAprastArapramANaM / dvitIyAddhepi SaSThAMzakasya dvivikalpakatvAt / taccedaM-catvAriMzatsahasrAH aSTAtriMzalakSAH SoDazakoTayo aGkato'pi 16,38,40,000 / etadeva coktasannItyAmarddhakamarddharUpaM bhavati / atra prathamArddhapi SaSThAMzasyaiva mAtratvAt / tacca SaSTisahasrAH navalakSAH catasraH koTayaH iti aGkato'pi 4,09,60,000 / iti gAthAdvayArthaH //
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArca 2009 dolakkha'DayAlIsasayA muhajaghaNacavalANa patteyaM / paMcasayabArasottarapatthAro ubhayacavalAe // 22 // dve lakSe aSTacatvAriMzacca sahasrANi mukhajaghanacapalayoH, capalAzabdasya pratyekabhisambandhAt mukhacapalA-jaghanacapalAyAzca pratyekamiti pRthak prastAra iti sambadhyate / atra hi mukhacapalAyAM dvitIyacaturthI madhyagurU avikalpAveva, etau ca gurumadhyagau karttavyAviti / prathamo dvigururantagururvA tRtIyo dvigurureva tadbhAve hi tasya dvitIyacaturthayo: gurumadhyagatvaM / paJcamo'pyAdigurutvena dvigurutvena vA dvivikalpaH, SaSThaH pratIta eva, saptamo'pi caturvikalpa iti trayANAM dvikAnAM catuSkasya ca parasparaguNane yAtA dvAtrizaMdvikalpAstato dvAtriMzatA sAmAnyagAthA-pazcimArddhavikalpAnAM catuHSaSTyaMzapramANAnAM guNane yathoktaM prastArapramANaM mukhacapalAyA bhavati / etadeva dvitIyArddhavatAriNi capalAlakSaNe SaSThasyaikamAtratvAdavikalpakatve dvayordvikayozcatuSkena guNane yAtaiH SoDazabhirvikalpairavizeSagAthAprathamArddha vikalpAnAM aSTazatAdhikadvAdazasahasrapramANAnAM guNane jaghanacapalAyAH prastArapramANaM bhavati paJcazatAni dvAdazottarANi 512 / vibhaktilopaH prAkRtatvAt prastAraH-prastArapramANaM kasyA ityAha-ubhayacapalAyAH sarvatazcapalAyA ityarthaH / ubhayA vatAriNi hi capalAlakSaNe prathamA. dvAtriMzaduttarArddha ca SoDazavikalpA, dvAtriMzataH SoDazabhirguNane yathoktaM pramANaM bhavatIti gAthArthaH // 22 // adhunA prakaraNamupasaMharan tasya prayojanaM vizeSo(SaM) prayoga kartAraM ca vaktukAma Aha gAhAjAisamAso chandojaigurulahUNa cheyatyaM / pAiyasatthavatthuvaogI jiNesarasUriNA raio // 23 // . gAthAjAtInAM pathyA-vipulA-capalAdInAM samAsaH-saMkSepo gAthAjAtisamAsaH tatpratipAdakatvAt prakaraNamapi tathocyate iti / jinezvarasUriNA racita iti sambadhyate / kimarthamithyAha-chandoyatigurulaghUnAM chedArthaM, chedaH - paricchedaH parijJAnamiti yAvat / keSAM ? chandoyatigurulaghUnAM chandazca gAthAchanda evaM sAmAnyato vizeSazca tatraiva virAmo laghuzca-laghvakSaraM guruzca-gurcakSarameva, tatasteSAmayaM virAmastasya yathA paricchedo bhavati tathA darzitameva / prAkRtaM ca-tat
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 47 prAkRtabhASAnibandhanatvAt zAstraM ca-prativiziSTArthazAsanAt pratItameva / prAkRtazAstre upayogo-vyApAraH so asyAstIti upayogI prAkRtazAstre upayogI praakRtshaastropyogii| tuH pUraNArtho / jinezvarasUriNeti karturnAmanirdezo racita:- kRta iti gAthArthaH // 23 // ajitazrAvakotsAhAdetacchandonuzAsanam / vyAvRNonmunicandrAkhya-sUriH zvetAmbaraprabhuH / iti zrIjinezvarAcAryaviracita-chandonuzAsanavivaraNaM samAptam / kRtiH zrImunicandrasUrINAm / pratyakSaragaNanayA zlokamAnaM 243 / [rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura, jesalamera granthoddhAra yojanA phoTokaoNpI naM. 231, pleTa 7 patra 13] tADapatrIya prati-lekhanakAla 12vIM. C/o. prAkRta bhAratI akAdamI 13-A. mena mAlavIya nagara, jayapura 301017 [noMdha :sampAdaka mahodayane 'chandonuzAsana' kA meTara jaisA bhejA vaisA kampojha huA / prUpha-vAcana ke daurAna kAphI kSatiyAM najara meM AI, jo bahutAyata lekhanadoSa ke vajahase huI mAlUma paDI, aura jinako sudhArane ke lie mUla hastaprati kA honA anivArya hai, ataH hamane hamArI alpamati ke anusAra jitanA khayAla AyA, vaisA sudhArA hai| zuddhaprAya vAcanA kI pratIkSA kareMge / - zI.]