Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara Izvara paratve bhAratIya dArzaniko be vargamAM vahecAI jAya che. eka varga nityamukta jagatkartA eka AtmAne Izvara gaNe che. nityamuktano artha e che ke je bhUtakALamAM kadI baddha nahato, vartamAnamAM baddha nathI ane bhaviSyamAM baddha thavAno nathI. bIjo varga sAdhanA karI kalezamukta vItarAga thaI jIvone rAgamukta thavAno - mokSamArgano - upadeza ApanAra jIvanmuktane Izvara gaNe che. A bIjo varga nityamukta jagatkartA IzvaranA astitvane svIkArato nathI. tenA mate to jIvanmukta upadechA ja Izvara che. have ApaNe eka pachI eka darzanane laI tenI Izvara vizenI mAnyatAne tapAsIzuM. jainadaranamate Izvara jenadarzana nityamukta jagartA Izvarane mAnatuM nathI. AvA IzvaranI mAnyatAmAM rahelA doSone jaina ciMtakoe darzAvyA che. temanuM nidarzana yathAsthAne karIzuM. jaina tIrthakarane ja Izvara gaNe che. tIrthaMkara, ahaMtu, jina e paryAyarAbdo che. gRhavAsano tyAga karI zramaNatva(munipaNuM) svIkArI yogasAdhanA dvArA rAgadveSano AtyaMtika kSaya karI Atmika zaktionuM AvaraNa karanAra badhAM ja karmono dhvaMsa karI kevaLajJAna pAmyA pachI mokSamArgano upadeza ApanAra ane zramaNasaMghanI sthApanA karanAra tIrthaMkara che. mokSamArgopadeza ane zramaNasaMgha saMsArasAgara tarI javA mATe tIrtha che. sAdhanA dvArA vItarAga bananAra A tIrthaMkara ja vItarAgatAnA mArgano-mokSamArgano upadeza ApavA yogya che, samartha che. Atmika zaktionuM AvaraNa karanAra sarvakarmano kSaya tIrthaMkare kya hoI tenAmAM anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtasukha ane anaMtavIrya e svabhAvabhUta anaMta catuSTaya pUrNarUpe pragaTa thayuM che. sAmAnya kevalI paNa sAdhanA karI vItarAga bane che ane Atmika zaktionuM AvaraNa karanAra sarva karmono kSaya kare che, pariNAme te paNa anaMtacatuSTayanuM pUrNa prAkaTya dharAve che. paraMtu te mokSamArgano upadeza ApatA nathI ke zramaNasaMghanI sthApanA karatA nathI. A spaSTa kare che. sAmAnya kevalIthI tIrthakarano bheda. jIvonA parama upakAraka hovAthI tIrthaMkara parama ahita che. jeno tIrthaMkarane Izvara gaNe che. potAnAmAM paNa tIrthaMkaranA guNo vItarAgatA Adi keLavAya e uddezathI ja jeno vItarAga tIrthaMkaranI pUjA kare che. Ama jainonA tIrthakara anya bhAratIya darzanomAM svIkRta jIvanmukta ja
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 bhAratIya tattvajJAna che jIvanmuktanI jema temane paNa punarbhava nathI. je janmamAM te vItarAga banI tIrthaMkara pada prApta kare che te temano chello janma che. A aMtima janmamAM sarva pUrvakRta karmone te bhogavI le che. te svayaMsaMbuddha che. jaina mate utsarpiNI ane avasarpiNI e nAmanA kALacakranA be moTA ardhacakra vibhAga che je vArApharatI AvyA kare che. te dareka kALavibhAgane cha bhAgomAM vibhakta karI dareka bhAgane 'ara" nAma ApyuM che. dareka ardhacakranA trIjA ane cothA aramAM ja tIrthakaro. thAya che ane temanI saMkhyA 24 ja hoya che. anaMta catuSTayanA pUrNaprAgaTayanuM dhArakatva ane mokSamArgopaDeytvama tIrthaMkarane Izvara gaNavAnuM kAraNa che. bhUtakALamAM kadI baddha na hovuM e lakSaNa Izvarane mATe jarUrI nathI. jainone mate sRSTi anAdi-anaMta che, eTale tene koIe amuka kALe sarjI e mAnyatA emane rUcikara nathI. IzvaranuM sRSTikartutva temane tadoSothI dUSita lAge che. e doSonuM nirUpaNa yathAsthAne karIzuM. bauddhamate Izvara bauddhono mata jainamatathI bhinna nathI. bauddhamate paNa pravrajyA laI sAdhanA karI cittanI saghaLI durghattio rU5 mAra upara vijaya karI saMbodhi prApta karyA pachI dharmacakranuM pravartana karanAra buddha ja Izvara che. boddho nityamukta jagatkartA Izvarane mAnatA nathI. AvA IzvaranI mAnyatAnuM teo tapuraHsara daDhatApUrvaka khaMDana kare che. emanI AvA IzvaravirodhI dalIlo yathAsthAne joIzuM. Ama bauddhonA Izvara buddha eka mAnava tarIke janmI sAdhanA karI saMbodhi prApta karanAra ane prANIone duHkhamuktino mArga batAvanAra mahApuruSa che. buddha eka nathI. aneka buddho thayA che ane thaze. Ama sthaviravAda anusAra buddha eka mAnava hatA. e koI lokottara vyakti na hatA. sAmAnya mAnavInI jema ja jamyA, ucharyA, paraNyA vagere. temanuM zarIra mAnavInA zarIra jevuM ja hatuM. sAdhanA dvArA temaNe mAraviya karyo, cittavizuddhi pAmyA, saMbodhi prApta karyuM, dharmacakra pravartana karyuM ane chevaTe nirvANa pAmyA. je traddhio sAmAnya mANasa paNa sAdhanA dvArA prApta karI zake te Rddhio temaNe prota karI hatI. temanI Rddhi-siddhi temane mANasa miTAvI lokottara banAvI detI nathI. Ama anya darzanomAM svIkRta jIvanmukta upadeza sAthe buddhanuM atyaMta sAmya che. paraMtu mahAyAne buddhane lokonAra banAvI dIdhA. mahAyAnIone mate buddhanuM zArIra (rUpakAya, saMbhogakAya) nirAsrava che, tene janma-jarA-mRtyu-roga-Adi doSo nathI. te divya kAyA che, lokottara che. te manuSyalomAM kadI AvatI ja nathI. te divyalokamAM ja nityavasthita che. tenuM Ayu anaMta che. bodhiprApti pachI kalpo sudhI parinirvANamAM praveza na karIne buddho jIvonuM kalyANa karatA rahe che. eTale emanI rUpakAyA paNa evI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara hovI joIe je kalpo sudhI TakI rahI emanA sarvasattvakalyANanA saMkalpane pAra pADe. AvI rUpakAyA divya rUpakAyA ja hoya, A divya rUpakAyA ja saMbhogakAya che. A kAyA buddhone puNyakarmonA phaLarUpe prApta thAya che, tethI buddhanI saMbhogamAyAo samAna nathI ane puNyalakSaNo dharAve che. saMbhogakAyane yA rUpakAyane nAnArUpavALI kahI che kAraNa ke aneka rUpo (= nirmANakAyo pragaTa karavAnI vibhUti te dharAve che. A vibhUtine vibhutA tarIke oLakhavAmAM Ave che. saMbhogakAya dvArA vipula dharmasukhano bhoga thAya che. saMbhogakAya vibhutA ane saMbhogano hetu che. buddhone potapotAno divyaloka hoya che. temane buddhakSetro kahevAmAM Ave che. buddhakSetramAM janma lenAra ahaMto ane bodhisattvone buddha saMbhogakAya dvArA mahAyAno upadeza Ape che. mahAyAnanA upadeza mATe saMbhogakAya ja yogya che. sthaviravAdane mate buddhanI rUpakAya mAnuSI, sAcava, laukika che, jyAre mahAyAnane mane te divya, nirAsrava ane lokottara che. mahAyAnane mate buddhakSetra (divya loka) sivAya bIje kyAMya buddhanI rUpakAya nathI. tethI manuSyalokamAM je buddha AvyA hatA te nirmitabuddha hatA. manuSyaloka vagere lokamAM rahelA prayajanone yA zrAvakone upadeza ApavA mATe baddha nirmANakAyonuM nirmANa karI mokale che. nirmANakAya mAyika rUpakAya che kAraNa ke temAM vAstavika buddhacitta (arthAt buddha) hotuM nathI. temAM mAyika citta (nirmANacitta) paNa hotuM nathI kAraNa ke bauddha dharma nirmANacitta mAnyuM ja nathI. vAstavika buddhacitta ja nirmANakAnuM niyAmaka che. saMbhogakAyastha (rUpakAyaspa) buddhacitta nirmANakAyanuM niyamana kare che. A cittane vazavartI tenA Adeza anusAra sarva kAryo nirmANa kArya kare che. eka saMbhogakAya aneka nirmANakAryonuM nirmANa karI zake che. Ama mahAyAnanA buddha lokottara che, divyalokamAM ja nityavasthita che, divyalokamAM bodhisattvone mahAyAnano upadeza Ape che, temanuM zarIra (rUpakAya, saMbhogakAya) nirAsava che, te manuSyalokamAM AvyA ja nathI, manuSyalokamAM to buddhe pote potAnI nirmANa kAyAne zrAvaka-upAsakone hInayAnano upadeza ApavA mokalI hatI. Ama mahAyAne buddhane lokottara banAvI dIdhA. tema chatAM te jagakta nathI. te kevaLa dukhamuktinA mArganA upadeNA ja che. te upadeza dvArA prANIono upakAra ane uddhAra kare che. nirmANakAryonuM nirmANa paNa te tenA dvArA upadeza ApavAnuM prayojana siddha karavA ja kare che. upadezakArya temanuM mukhya kArya che. sAMkhyano nirIzvaravAda sAMkhyadarzana nirIzvaravAdI che. arthAt, te nityamukta jaganta IzvaranA astitvano svIkAra karatuM nathI. sAMkhyasiddhAntamAM Izvara jagatano saTTA nathI. prakRtimAMthI jagatanI utpatti thAya che. sRSTinuM upAdAnakAraNa che prakRti ane nimittakAraNa che jIvana
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna dharmAdharma. jIvonA dharmadharma anusAra temanA bhoga ane apavarga mATe prakRti vicitra jagatanuM sarjana kare che. sRSTinA prAraMbhe karmAdhIne puruSonA saMsparzanA prabhAve prakRtinI sAmyavasthAno bhaMga thAya che ane sRSTikriyAno prAraMbha thAya che.' sAMkhyakArikAnA TIkAkAra vAcaspati potAnI sAMkhyatattvakaumudI(kArikA-57)mAM sRSTivyApAramAM IzvaranI apekSA puravAra karanAruM koI pramANa nathI ema jaNAve che. jagatkartA IzvaranA samarthako kahe che ke acetana ane ajJa prakRti vicitra jagatanuM sarjanana karI zake; vaLI, tete dehastha jIvAtmAo prakRtinA preraka banI jagatanuM sarjana karI zake nahi kAraNa ke teo prakRtinA svarUpathI ajJAta che; eTale sarvadarzI nitya Izvara ja prakRtinA sRSTikAryano preraka banI zake. A ApattinA uttaramAM vAcaspati jaNAve che ke vatsapoSaNa mATe gAyanA stanamAMthI jema aA dUdha jhare che tevI rIte puruSanA bhoga ane mokSa mATe ajJA prakRti sRSTikAryamAM pravRtta thAya che. Izvarane je prakRtino preraka mAnIe to sRSTikAryamAM tenI preraNArUpa pravRttinuM prayojana zuM hoI zake? jagatamAM buddhimAna loko svArthathI prerAIne ke karuNAthI prerAIne pravRtti kare che. paraMtu Izvarane to koI svArtha hoI zake nahi, kAraNa ke te to pUrNa che. karuNAvaze paNa tenI pravRtti ghaTatI nathI. sRSTi pahelAM dukha hotuM nathI, kAraNa ke jIvonAM deha, indriyo ane duHkhadAyaka vastuonI utpatti thaI ja hotI nathI, eTale sRSTi pUrve karuNA ja saMbhavatI nathI. sRSTi pachI duHkha joIne Izvarane karuNA janme che ema paNa na kahI zakAya, kAraNake ema mAnatAM ItaretarAzrayadoSa Ave- karuNAvaze sRSTi ane sRSTijanya duHkha joIne karuNA. vaLI, karuNAvaze IzvaranI sRSTikAryamAM pravRtti hoya to te badhAM prANIone sukhI ja kema na sarje? koI sukhI ane koI duHkhI evI vicitra ane viSama sRSTi kema kare ? kharekhara to jIvonA dhamadharmarUpa karmavacitryane pariNAme sRSTi citrya che. karmonA adhiSThAtArUpe Izvarane svIkAravAnI koI ja jarUra nathI. karmo svayaM potapotAnuM phaLa Ape che. prakRti ajJa che; te svArthe ke karuNAvaze sRSTi karatI nathI. te pote svayaM mahatuM vagere rUpe pariName che. A jagatanuM upAdAnakAraNa prakRti che, nimittakAraNa jIvonAM dharmAdharmarUpa karmo che. tethI sRSTivyApAramAM IzvaranI koI jarUra yA apekSA nathI. sAMkhyakArikAnI prAcIna vyAkhyA "yuktidIpikA'mAM nityamukta jagatkartA IzvaranA astitvane pUrvapakSanA rUpamAM rajU karI sAMkhyasiddhAnta anusAra enuM khaMDana karavAmAM AvyuM che. yuktidIpikAnA tarkone ahIM rajU karavA ucita jaNAya che. jagatkartA IzvaramAM mAnanAranuM kahevuM che ke pratyeka kArya atizaya buddhisaMpanna vyakti dvArA saMpanna thAya che, jema prAsAda ane vimAna Adi zilpI dvArA nirmita thAya che tema mahAbhUta, indriyo, bhuvana AdinI racanA Izvara kare che. IzvaranI siddhimAM temanI bIjI dalIla e che ke cetana ane acetanano saMbaMdha cetanathI saMpAdita thAya che. jema baLada ane gADAne vAhaka paraspara joDe che tema zarIrI ane zarIrano saMbaMdha cetana vaDe saMpAdita thAya che ane te cetana che Izvara,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara - - - 57 A pUrvapakSanuM yuktidIpikAkAre kareluM khaMDana saMkSepamAM nIce pramANe che. prAsAda AdinI jema kAryaviroSa ApaNA jevA jIvakartaka che ke atizayabuddhizALI Izvarakartaka emAM saMdeha che. tethI ukta anumAnathI IzvaranuM astitva siddha nathI thaI zakatuM. vaLI, prakRtinI pravRtti buddhi vinA thatI nathI, kAraNa ke sAMkhya paraMparA prakRtithI ja buddhino AvirbhAva mAne che. prakRtimAM sauprathama buddhinuM prasturaNa thAya che ane prakRti buddhipUrvaka ja samagra jagakilAsanuM nirmANa kare che. ene IzvaranI apekSA nathI. jo kahevAmAM Ave ke Izvara sarvazaktimAna che eTale prakRti vinA paNa jagatrirmANamAM enI buddhi surita thaze. Izvara svecchAthI ja buddhine Avirbhata karI zake che ema ja kahevAmAM Ave to eno uttara e che ke dAntanA abhAvamAM enI upapatti ja nahi thaI zake. buddhi cetanamAM svataH AvirbhAva pAmatI hoya evA dakAntano sarvathA abhAva che. tethI dAntikanI siddhi karI zakAtI nathI. prakRtamAM IzvaranI buddhi ja dASTratika che. tethI tenI upapatti nathI thaI zaktI. te uparAMta, yuktidIpikAkAra kahe che ke Izvara jo sAMsArika badhA padArthonA nirmAtA hoya to dharma ane adharma paNa Izvaranirmita ja banI jaze. pariNAme, nIce mujaba Apatti Avaze. Izvara parAnugrahAyeM saMsAranI racanA kare che. tethI te koIne duHkha devA nahi che. tethI te adharmanI utpattine rokI kevaLa dharmanI utpatti karaze, adharmane utpanna karavAmAM enuM kaMI prayojana nathI. ane jo dharma-adharmanI utpatti svabhAvataHmAnavAmAM Ave to IzvaranA sarvakatRtvano bhaMga thAya. tethI IzvaranA astitvanuM pramANita hovuM saMbhava nathI.. saMsAranI anAditAmAM 'yathApUrvamavanvat' ityAdi zruti pramANa che. jIvanuM adaSTa pahelethI ja vidyamAna che tathA saMsAra anAdi che. tethI IzvarakartutvanI AvazyakatA ja nathI. IzvaranI siddhimAM ApavAmAM Avela bIjI dalIla paNa ucita nathI, kAraNa ke cetana ane acetanano saMbaMdha jo cetanata ja mAnavAmAM Ave to anavasthAdoSa anivArya che. kema? kAraNa ke Izvara tathA kAryavizeSa acetanamAM je kAryakAraNabhAvarUpa saMbaMdha che tene paNa cetanakRta mAnavo paDaze - Izvarano Izvara mAnavo paDaze ane A paraMparAno aMta ja nahi thAya. sAMkhyasUtrakAra Izvarano dRDha pratiSedha kare che. Izvarane puravAra karanAra koI pramANa nathI." pesiddhi pramAddhi"nA niyamane mAnanAra sAMkhyone mate prameyanI asiddhi ane prameyano abhAva be judI vastu rahetI ja nathI kAraNa ke prameyanuM astitva hoya to koI ne koI pramANathI grAhya yA siddha thAya ja evo sAMkhya mata che. eTale, Izvara koI pramANathI siddha thato nathI eno artha IzvaranuM astitva nathI e ja thAya. sUtrakAra kahe che ke jo Izvara hoya ja to te kAM to baddha hoya kAM to mukta hoya, trIjo koI prakAra yA vikalpa saMbhavato nathI. Izvarane baddha (kaleudayukta) mAnI zakAya nahi kAraNa ke ema mAnatAM to Izvara sAdhAraNa
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 bhAratIya tattvajJAna jana jevo banI jAya ane tenAmAM aciMtyaracanAvALuM jagata nirmANa karavAnuM sAmarthya rahe nahi. Izvarane mukta (kaledhadirahita) mAnavAthI tenAmAM abhimAna tema ja rAgAdino abhAva ja thAya ane Avo Izvara paNA jagatano kartA banI na zake je Izvara na ja hoya to yutismRtimAM te sarvA che, sarvakartA che evAM je vAkayo Ave che teno zo artha ghaTAvazo? AvAM vAkyo siddhapuruSone uddezIne che, nitya Izvarane uddezIne nathI. A siddhapuruSothI prakRtilIna jIvo sucavAya che. pUrvasargamAM prakRtinI upAsanA karavAthI je puruSa prakRtimAM lIna thayelA hoya che te puruSo punaH navA sarganA AdikALamAM sarva vastuone yathAyogya jANanAra ane sarva padArthone karavAnuM sAmarthya dharAvanArA Adi puruSo thAya che. arthAt navA sargamAM mahAsiddha thAya che. AvA anitya Izvarane sAMkhyo mAne che. paraMtu nitya Izvarane sAMkhyo mAnatA nathI. aA ane acetana dUdhamAMthI dahIM niyata krame ja thAya che, bIjamAMthI yogya krame ja aMkura, prakAMDa, zAkhA, prazAkhA, patra, puSpa, phaLa uddabhave che. koI paNa puruSanA prayatna vinA te dUdha ane bIjA svabhAvathI ja niyata krame dahIM ane aMkurAdimAM pariName che-mAtra dUdhane azlarasanA saMyoganI ane bIjane pANI vagerenA saMyoganI apekSA che. tevI ja rIte prakRtimAMthI mahatu vagere tatvonI utpatti niyata kramamAM prakRtinA potAnA svabhAvathI ja thAya che-mAtra temanI sRSTinA prAraMbha mATe prakRtine dharmAdharmaviziSTa puruSonI sannidhinI ja mAtra apekSA rahe che. jeo Izvarane sRSTikAryamAM prakRtinA preraka adhiSThAtA mAne che temane paNa kahevuM paDe che ke Izvara karmonI upekSA karI potAnA sAmarthyathI phaLa ApI zakto nathI. eTale, karmo ja mAnavAM joIe je potapotAnA svarUpAnusAra ApameLe niyatakame phaLe che. vadhArAno Izvara mAnavAnI jarUra ja nathI. adhiSThAtAnI pravRtti gatamAM svArtha prerita yA rAgaprerita hoya che ane Izvara to pUrNakAma ane vItarAga ja hoI zake eTale tevo Izvara adhiSThAtA che-sRSTinta che evuM mAnavuM ayogya che." sAMkhyasUtra paranA potAnA sAMkhyapravacanabhASyamAM vijJAnabhikSue sAMkhyadarzanamAM nUtana IzvaravicAra dAkhala karavA prayatna ryo che. A IzvaravicAra vedAnadhArAthI prabhAvita che. te kahe che ke vedAntano pratipAgha viSaya che Izvara. vedAntadarzanamAM sAdhakanI daSTine IzvaranA pUrNa, nitya ane zuddha jagatkartutva tarapha AkarSavAmAM AvI che. paraMtu sAMkhyano jhoka sAdhakamAM ezvarya prati vairAgya janmAvavAno che, eTale e daSTie Izvarano pratiSedha sAMkhya kare che. sAMkhya paramArthathI Izvarano pratiSedha karatuM nathI, je sAMkhyadarzana bhagavAnanA nitya ezvaryane pratiSThita kare to te nitya, nirdoSa, paripUrNa IzvaranA darzana karavA sAdhakanuM citta talase ane sAdhakanA.vivekaphAAnanA abhyAsamAM khalela paDe. eTale vyAvahArika daSTie ja sAMkhyamAM IzvaraniSedha che. IzvaraniSedha e to sAMkhyadarzanano vyAvahArika upAya mAtra che. Ama nirIzvarasAMkhya kharekhara nirIzvara nathI. tema chatAM sAMkhyamAM IzvaranA svarUpanuM yA astitvanuM pratipAdana na hoI bhikSu bahu ja sAvacetIpUrvaka jaNAve che ke
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 59 citsAmAnya ja Izvara che"; sAMkhyamAM IzvaranI mAnyatAnA abhAvane kAraNe kAraNabrahmarUpa nirguNa puruSa sAmAnya ja svIkAravAmAM Ave che, ahIM kAraNabrahma zabdamAMnA kAraNazabdano artha che "potAnI zaktibhUta prakRtinI upAdhivALuM athavA "nimittakAraNa rU5. A puruSa sAmAnya svazaktibhUtaprakRtirUpa upAdhine dhAraNa karI jagatanuM nimittakAraNa bane che. A citsAmAnya nitya che. enAthI vizvanA rUpamAM sattva vagere zaktio vikase che. aMzarUpa jIva paNa citisAmAnyano aMza hovAne kAraNe citisAmAnyanI zakti che ane prakRti paNa citisAmAnyanI zakti che. A baMne prakAranI zaktionA vikAsanuM nimittakAraNa IzvarasthAnIya sAmAnyaciti ja che." Ama bhikSue sAMkhyamAM vedAnta paraMparAmAM prApta IzvaranI vibhAvanAno praveza karAvavA yatna karyo che. paraMtu sAMkhyadarzana puruSothI ane prakRtithI upara eka parama tattva brahma mAnatuM nathI. citisAmAnyanA rUpamAM brahma ja che. sAMkhya tene kevaLa kalpanA kaheze. ApaNe joyuM tema, sAMkhyadarzana siddhapurUSone Izvara gaNe che paraMtu te anitya Izvara che. teo Izvara che kAraNa temanAmAM sarvajJatva Adi aizvarya che. jo siddhapuruSone Izvara tarIke svIkArAtA hoya to jIvanmukta upakeSTAne sutarA Izvara tarIke sthApavAmAM sAMkhyane koI virodha na hoya. jIvanmukta upadeSTAne paNa anitya Izvara gaNAya kAraNa ke te paNa sAdhanA dvArA jIvanmukta banyo che, pahelAM baddha hato have mukta banyo che; e arthamAM pahelAM Izvara nahato. haveIzvara banyo che. jIvanmukta upadeTA sarvasAtvaAdiaizvaryathIyukta che, temane have punarjanma nathI, temanobhavAnathayo che, temokSamArganA pradarzaka banIbhUtAnugraha kare che. Ama jIvanmukta upadeTAne Izvara tarIke svIkAravAmAM sAMkhyane koI vAMdho na hoI zake. siddhapuruSa karatAM jIvamukta upadeTA aneka rIte aneka gaNA caDiyAtA che. jo siddhapurUSone Izvaro kahevAya to jIvamukta upadekhAone to paramezvaro kahevA joIe. jIvanmukta upadekhAjagartA nityamukta nathI. jagatkartA niyamukta IzvaranA astitvano sAMkhyadharamULathI pratiSedha kare che. jIvanmukta upadeSTAne ja yogasUtrakAra pataMjali Izvara gaNe che e ame nIce darzAvIzuM. yogadarzanamAM Izvara pataMjalinA yogasUtramAM Izvara vize traNa sutro che. temane ApaNe samajavAno prayatna karIzuM. uttarakAlIna TIkAkAroe temanA kALanA vicAraprabhAvathI prerAI temanI ApelI samajUtIne bAjue rAkhI pataMjalie pote ja rajU karelI vibhAvanAono ja upayoga karIne temane samajavA prayatna karIzuM. te sUtrone eka pachI eka laIe. (1) raste-vArma-viSAvAzaRIkRSTa puvizeSa adA u.24 * phaleza, karma, vipAka ane AzayathI askRSTa viziSTa puruSa Izvara che. pataMjalinA anya stromAM prApta vibhAvanAone AdhAre ame A sUtrane samajAvIe chIe.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna pataMjali ApaNane jaNAve che ke saMprajJAta yoganI sAdhanA daramyAna je sAdhaka kazAnI (koI siddhinI) icchAna kare to te avazya apratipAtI ane pUrNa vivekakhyAti pAme che, ane ene pariNAme dharmameghasamAdhino tene lAbha thAya che. vadhArAmAM te kahe che ke dharmameghasamAdhinI prApti thatAM ja lezo ane karmono nAza thAya che. AmAMthI spaSTapaNe phalita thAya che ke je vivekI dharmameghasamAdhi pAme che te hameza mATe kalezo ane karmothI mukta thaI jAya che. (bhASyakAra vyAsa A vyaktine jIvanmukta kahe che.) pataMjalie asaMdigdhapaNe kahyuM che ke karbhAzayanuM mULa kAraNa (root-cause) kalezo che. vadhumAM te kahe che ke jyAM sudhI mULanuM (eTale ke lezonuM astitva che tyAM sudhI vipAka che. A be vidhAnomAMthI spaSTa tAraNa e nIkaLe che ke lezonA abhAvamAM karbhAzaya ane vipAka hoI zake nahi. dharmameghasamAdhi prApta thatAM vivekI lezo ane karmomAMthI mukta thAya che, ane lezomAMthI mukta thatAM ja te vipAka ane AzayamAMthI paNa mukta thAya che. A badhAmAMthI svAbhAvikapaNe ja phalita thAya che ke je vivekIe dharmameghasamAdhi prApta karI che te kleza, karma, vipAka ane AzayathI askRSTa che. ane tethI tene ucitapaNe ja viziSTa puruSa gaNI zakAya, kahI zakAya. 'Izvara'padathI pataMjaline A vivekI abhipreta che. (2) have pachInuM sUtra che - tatra niratizayaM sarvajJabIjam / 1.25 tyAM ( IzvaramAM) sarvajJatAnA bIjabhUta (= kAraNabhUta) niratizaya arthAt ananta jJAna che. je vidvAno anantajJAnano sarvajJAna sAthe khoTI rIte abheda kare che temanAmAM anantajJAna ane sarvazajJAna bAbate ghaNo gUMcavADo ane gerasamaja rahelo jaNAya che, A gUMcavADAne ane gerasamajane dUra karatuM hovAthI A sUtra mahattvanuM che. te sUcave che ke anantajJAna ane sarvajJAnano abheda nathI, te baMne eka nathI. anantajJAna ane sarvajJAnanA bhedanI spaSTa samajaNa prApta karavA temaja prastuta sUtranI pUrepUrI sAcI samajUtI ApavA ApaNe bIjAM sahAyaka sUtro tarapha dhyAna ApavuM paDaze. pataMjali asaMdigdha zabdomAM jaNAve che ke dharmameghasamAdhinI prApti thatAM kaleza ane karmono nAza thavAnI sAthe ja badhAM AvaraNo ane maLo dUra thaI jAya che ane jJAna Ananya prApta kare che. Ama anantajJAna (ke niratizayajJAna) nirAvaraNa jJAna sivAya bIjuM kazuM nathI. je jJAna tenA pUrNa prAkaTacane rokanAra AvaraNo ane maLothI mukta thaI gayuM che te ja anantajJAna che. anantajJAna e sarvajJajJAna nathI. pataMjali kahe che ke dharmameghasamAdhi siddha karanAra vivekInA jJAnanA AnatyanI sarakhAmaNImAM yugapaTTe eka sAthe saMgRhIta karavAmAM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara AvelA sarva saikAlika zeyo alpa che." jo paristhiti AvI hoya to viSayabhUta zeyonA AdhAre jJAnanA AnatyanI vAta karavI yogya nathI. sarvayone jANe che mATe anantajJAna ananta che ema kahevuM sadaMtara khoTuM chuM. sarva yo to alpa che. jJAnanuM Ananya sarva phoyonI alpatAne AdhAre kevI rIte sthApI zakAya ? jJAnanuM Ananya sarva zeyone viSaya karavAne kAraNe nathI. viSaya nirapekSa jJAnanuM Ananya che. ApaNe upara je vicAraNA karI temAMthI svAbhAvikapaNe ja phalita thAya che ke jeo ema kahe che ke jJAna ananta che kAraNa ke te sarva yone jANe che teo moTI bhUla kare che. vaLI, ApaNo abhyAsa darzAve che ke pataMjali sarvajJAnane mahattva ApavA mAgatA ja nathI. ApaNe joIzuM tema, teo anaMtAnane prApta karanAra vivekIne AvI maLatI kevaLa eka siddhirUpa ja sarvajJajJAnane gaNe che. ane ApaNe sau siddhio taraphanA pataMjalinA valaNane jANIe ja chIe. - dharmameghasamAdhi vivekAnanI pUrNatAnI darzaka che. tethI, pUrNa vivekAnane anantazAnathI abhinna gaNI zakAya. jyAre badhAM AvaraNo ane maLo dUra thaI jAya che tyAre vivekAna ApoApa pUrNatA pAme che ane jyAre vivekAna pUrNatAe pahoMcyuM hoya che tyAre badhAM AvaraNo ane maLo dUra thaI gayA hoya che. Ano artha e ke (pUrNa) vivekajJAna anantajJAna sivAya bIjuM kaMI nathI. Ama sarvajJAnanuM kAraNa (bIja) niratizayajJAna (= anantajJAna) che ema kahevuM e sarvajJAAAna vivekaja che e kahevA barAbara che. sarvajJajJAnanuM bIjuM nAma tArakajJAna che. ane pataMjali spaSTapaNe jaNAve che ke tArakajJAna vivekaja che. temaNe tArakazAnane siddhionA nirUpaNamAM ja sthAna ApyuM hoI e taddana spaSTa thaI jAya che ke te kevaLa eka siddhirUpa ja che. anantajJAnane (vivekajJAnane) sarvajJAAnanA bIjarUpa (kAraNarU5) kema gaNavAmAM AvyuM che ? e mATe ucita tarka che. pataMjali sUcavavA mAge che ke anantajJAna prApta thatAM ApoApa ja sarvajJAAna thatuM nathI. anantajJAna prApta thatAM sAdhaka sarvane jANavAnI zakti (labdhio prApta kare che, paraMtu te vAstavamAM te badhAne jANato nathI. te badhAne jANe che tyAre ane to ja, jyAre ane jo te kSaNa ane 6 kSaNakrama upara saMyama ( = dhAraNA, dhyAna ane samAdhi traNe) kare. Ano artha e ke sarvane jANavAnI prApta zakti amuka khAsa zaratane adhIna ja vyApArAvita bane che. jo zAna ananta banatAM ja ApoApa sarvajJa banI jatuM hoya to anantajJAnane sarvajJAAnanuM kAraNa (bIja) na gamyuM hota; e paristhitimAM to tene sarvajJAnathI abhinna ja gaNavAmAM AvyuM hota. paraMtu jJAna ananta banatAM ApoApa sarvajJa banI jatuM na hoI anantajJAnane sarvazajJAnanuM kAraNa (bIja) gaNAvAmAM AvyuM che.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 bhAratIya tatvajJAna dharmameghasamAdhi prApta thatAM ja badhAM lezo ane karmo saMpUrNa nAza pAme che, ane lezo ane karmono nAza thatAM ja jJAna ananta bane che kAraNa ke badhAM AvaraNo ane maLono nAza thaI cUkyo che. lezo ane karmo ja AvaraNo ane maLo che. je sAdhake A anAjJAna prApta karyuM che te badhuM jANavAnI zakti pAme che paraMtu A zakti to ja vyApAra kare che jo te sAdhaka eka khAsa prakArano saMyama kare. A samagra carcA sUcave che ke je vivekIne dharmameghasamAdhino lAbha thayo che te Izvara che; ane tene ja prastuta sUtramAM varNavavAmAM Avyo che. Ama Izvara anivAryapaNe sarvajJA nathI. te tyAre ja sarvajJa bane che jyAre te pelo saMyama kare che. bIjA zabdomAM, tene sarva jANavAnI zakti (labdhi) hoya che, paraMtu te zakti amuka zaratonuM pAlana karavAmAM Ave to ja kArya kare che. sarvane jANavAnI zakti e siddhi che je anAjJAnanI prAptinuM pariNAma che. Ama te niyatapaNe anantajJAna dharAve che paNa niyatapaNe sarvajJAna dharAvato nathI. (ahIM e nodhIe ke sUtrakAra ane bhAgyakAra kevalya pUrve sarvajJatvanI prAptine anivArya gaNatA nathI. bhASyakAra spaSTa zabdomAM jaNAve che ke vivekI vivekaja tArakazAna (sarvajJatva) prApta kare ke na kare to paNa te kevalya pAme ja che.) (3) pachInuM sUtra che - pUrveSAmapi guruH kAlenAnavacchedAt / 1.26 te (= Izvara) potAnAthI uMmaramAM moTI vyaktiono paNa guru che kAraNa ke te kALathI maryAdIkRta nathI, kALanA baMdhanathI mukta thaI gayo che, kALathI para thaI gayo che. (5) guru padayI ahIM IzvaranuM upadeSTA tarIkenuM mahattvanuM kArya sUcavAyuM che. (4) 'pUrveSApi pu' e padAvali ApaNane zaMkarAcArya kRta gaNAtA dakSiNAmUrtistotranA pelA blokanI yAda devaDAve che. vitra vaTataIne vRddhaH zizo karyA' ityAdi. A vicAra vaidika, bauddha ane jaina paraMparAmAM sarvasAdhAraNa che. (4) e kayA guNo che je ene vRddhonA AdhyAtmika guru banavA lAyaka banAve che? Ano uttara bAkInA sUtrakhaMDamAMthI maLI rahe che. te sUtrakhaMDa che- vanenAnavara vAta. 'jAnenavichera dvArA sUcavavAmAM Avela vicArane bIjA sUtranI sahAyathI samajavA yatna karIe. pataMjali jaNAve che ke dharmameghasamAdhi prApta thatAM ja je sAdhakanA lezo ane karmo nAza pAmyAM che ane pariNAme je jJAnanuM Ananya pAmyo che tenI bAbatamAM guNonA pariNAmakramanI samApti thaI jAya che (gunas come to an end of sequence of change). arthAt, sattva Adi guNo citta, indriyo, zarIra, vagere rUpe pariNamavAnuM baMdha karI de che. tenuM punarjanmanuM caka baMdha thaI jAya che. tenuM saMsAracakra samApta thaI gayuM che. tene bhavAnta thayo che. te kALathI para thaI gayo che. have te kALathI maryAdI kRta nathI, baddha nathI. te kAlAnavacchinna banI gayo che. Ama ApaNe
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara kana 'vAtenAnava cheva' nuM 'muLAnAM pAnamasamApti' (4.32) sAthe samIkaraNa karIe chIe. te baMne vastu eka ja che." have prastuta sUtrano artha Ama thaze-'te (-Izvara) (kleza ane rmono nAza karIne) janma-maraNanA cakrathI upara UThaco hoI (jeo haju janma-maraNanA cakramAM phasAyelA che te) vRddhono paNa AdhyAtmika guru banyo che. upara ApeluM samIkaraNa sUcave che ke pataMjaline mATe kAla e pariNAmakrama sivAya bIjuM kaMI nathI. tethI jene pariNAmakramano sparza nathI tene kAlano paNa sparza nathI ke kAlathI maryAdIkRta nathI. kAlAnavaccheda athavA pariNAmamasamApti e klezarAhityanuM arthAt vItarAgatAnuM phaLa che. klezarAhitya e parama AdhyAtmikatA sivAya bIjuM kaMI nathI. tethI je parama AdhyAtmikatA pAmyo che te ja vRddhono paNa AdhyAtmika guru banI zake che. kAlAnavaccheda athavA pariNAmakramasamApti dvArA sUcita parama AdhyAtmikatA ja vRddhonA paNa AdhyAtmika guru banavA tene lAyaka banAve che. jemaNe pote saMsArasAgara pAra karyo che teo ja bIjAone saMsArasAgara kevI rIte pAra karavo e darzAvI zake, upadezI zake. jemaNe janma-maraNanuM cakra aTakAvI dIdhuM che teo ja bIjAone upadezI zake ke te cakrane aTakAvavA zuM karavuM joIe. tenA sivAya bIjo koI upadezA banI zake nahi. amArA arthaghaTana mujaba pataMjaline mate Izvara dharmameghasamAdhi prApta karI anantajJAna ane sarvane jANavAnI rAkti saMpAdana karanAra tema ja punarjanmamAMthI mukta thanAra vivekIthI bhinna nathI. ApaNe joyuM tema, pataMjali anusAra A vivekI klezo, karmo, vipAka ane AzayothI aspRSTa che. Ama pataMjali 'Izvara'padmathI te vyaktine jaNAvavA mAge che jene vyAsa jIvanmukta kahe che. ame punaH daDhatApUrvaka jaNAvavA mAMgIe chIe ke pataMjalinA yogasUtrone oNdhAre AthI vizeSa AgaLa javAno ApaNane prAmANika adhikAra nathI. pataMjali anusAra Izvara na to nityamukta che ke na to jagatkartA che. Izvara to sAdhanAthI phlezamukta banelo ane jIvonA uddhAra mATe klerAmuktino ane te dvArA duHkhamuktino mArga darzAvanAra, upadezanAra jIvanmukta ja che." have ApaNe yogabhASyakArane anusarI IzvaranuM nirUpaNa karIzuM. klerA vagere kharekhara cittamAM hoya che paraMtu puruSa upara temano Aropa karavAmAM Ave che kAraNa ke te temanAM phaLono bhoktA che. (udAharaNArtha, jaya ane parAjaya kharekhara yoddhAnA thAya che paNa temano Aropa rAjAmAM karavAmAM Ave che, kAraNa ke jaya-parAjayanuM phaLa rAjA bhogave che.) jene AvA bhoga sAthe saMbaMdha nathI te Izvara che. Ama banne puruSothI Izvarano bheda che. =
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 bhAratIya tatvajJAna kavalya pAmelA ghaNA kevalIo (mukto) che. te baMdhano chedI mukta banyA che. Izvarano baMdhano sAthe bhUtakALamAMya saMbaMdha na hato ane bhaviSyamAM paNa thavAno nathI. kevalIne to pahelAM baMdhana hatuM paraMtu IzvaranI bAbatamAM evuM nathI. "Izvara to sadA mukta che, nityamukta che." Ama kevalIthI Izvarano bheda che. Izvarano urSa zAzvata che, nitya che. te traNeya kALa sarvajJa che. Ano artha e ke te traNeyakALa prakRSTa sattva arthAt zuddha nirAvaraNa citta dhAraNa kare che. te sarvajJa che tenuM pramANa zuM? zAstra. zAstra pramANa che ema zA uparathI kaho cho? kAraNa ke te sarva racelAM che. Ama sarvajJanI siddhi zAstrI ane zAstraprAmANyanI siddhi sarvAkartRtvathI mAnatAM to parasparasApekSatA ane anyonyAzrayadoSa nahi Ave ? ahIM anyonyAzraya doSarUpa nathI kAraNa ke zAstra ane sarvajJatva vacceno saMbaMdha anAdi che. aMkura ane bIja vacceno anyonyAzraya ke parasparasApekSatA doSarUpa nathI kAraNa ke te anAdi che." IzvaranuM aizvarya anupama che, tAratamyarahita che. bIjAnuM aizvarya tenAthI caDhiyAtuM nathI. je ezvarya bIjA badhAnA aizvaryathI caDhiyAtuM che te aizvarya ja IzvaranuM che. tethI aizvaryanI parAkASThA jyAM che te Izvara che. tenA aizvarya jevuM bIjuM ezvarya nathI. kema? jo be aizvarya tulya hoya to eka vastunI bAbatamAM eka "A navuM thAo ane bIjuM "A purANuM thAo ema eka sAthe parasparavirodhI vastuo icchatAM ekanI icchA pAra paDe ane bIjAnI pAra paDe nahi, Ane pariNAme bIjA ezvaryane UtaratuM gaNavuM paDe ane to pachI be aizvarya tulya kyAM rahyAM? tethI jenuM aizvarya anupama ane taratamabhAvarahita che te Izvara che. A uparathI phalita thAya che ke Izvara eka ja che. jagatamAM eka vyaktine amuka jJAna hoya che, bIjIne vadhAre hoya che, trIjIne tethIya vadhu hoya che. Ama, jagatamAM jJAnanuM ochA vadhatApaNuM jaNAya che. AvuM jJAna - taratamabhAvavALuM jJAna - sarvajJatAnuM bIja (=kAraNa= zApaka kAraNa) che, kAraNa ke jyAM taratamatA hoya tyAM parAkASThA paNa hoya ja, taratamatA parAkASThAne siddha kare che. jJAna vadhatuM vadhatuM je vyaktimAM parAkASThAne pAme che te vyakti sarva kahevAya che. Izvara sarvajJa che ja sarvajJa Izvarane potAno koI svArtha sAdhavAno nathI. tenuM prayojana bhUtAnugraha yA jIvono uddhAra che. jJAna ane dharmano upadeza karIne saMsArI puruSono huM uddhAra karIza evo sarvA Izvarano saMkalpa hoya che." pahelAMnA guruo kAlaviziSTa che. jenI pAse avacchedaka yA vizeSaka tarIke kAla Avato nathI te Izvara pahelAMnA kAviziSTa guruono paNa guru che.? Ama bhASyakAre Izvarane nityamukta ane pariNAme lokottara banAvI dIdho. ane prakRSTa aizvaryane AdhAre tene eka ja mAnyo. kevalI (mukta)thI Izvarano bheda karavA Izvarane
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara nityamukta banAvavAnI jarUra nathI, kAraNa ke bIjI rIte teno bheda svIkRta ja che. kevalIne citta ja hotuM nathI, to prakRSTa citta (sattva) kyAMthI hoya ane tadAdhArita prakRSTa aizvarya paNa kyAMthI hoya ? jyAre A badhuM IzvaramAM che. ekathI vadhu vyaktiomAM zuddha nirAvaraNa prakRSTa citta saMbhave che, to pachI ethI vadhu vyaktiomAM prakRSTa aizvarya kema na saMbhave ? prakRSTa aizvarya IzvaranI anekatAnuM virodhI nathI, A badhuM chatAM bhAgyakAre Izvarane jagatkartutva bakyuM nathI. vaLI bhASyakArI anusAra tenI pravRtti jJAnadharmano upadeza ApI jIvono uddhAra karavA arthe ja che. Ama bhAgyakAranA mate paNa mokSamArgopadeSThatva ja tenuM mahattvanuM lakSaNa che, yogadarzananA IzvaranA prazna bAbate tattvavaizAradIkAra vAcaspati ane vArtikakAra vijJAnabhikSu bhASyakAra vyAsathI keTalA AgaLa vadhe che teno vicAra have karIe. bhASyakAre jaNAvyuM che ke IzvaranA zAzvatika utkarSanuM kAraNa che prakRSTa santa (citta), Ama hoya to IzvaranI sAthe yukta prakRSTa sanvarUpa citta traNeya kALe hovuM joIe. paraMtu Ama mAnavAmAM vAcaspatine muzkelI jaNAya che. eTale te pralayakALe IzvaranA cittane prakRtimAM laya pAmatuM mAne che. to pachI sRSTinI zarUAtamAM te pAchuM Izvara sAthe kevI rIte joDAI jAya che? tene Izvara sAthe joDanAra zuM che? pralayanI zarUAtamAM Izvare karelo saMkalpa ke sRSTinI zarUAtamAM huM te cittayukta banuM. A saMkalpanI vAsanA te cittamAM pralaya daramyAna hoya che. A cittagata vAsanA sRSTinI zarUAtamAM jAge che ane pariNAme te citta Izvara sAthe joDAya che." jo cittane koI paNa vakhata prakRtimAM laya pAmatuM na mAnavAmAM Ave to tene prakRtinuM kArya gaNI zakAya nahi ane pariNAme teno prakRtitattvamAM samAveza na thaI zake. tema ja te puruSatattva to nathI ja. Ama te eka svataMtratattva banI jAya. A to yogadarzanane Ida nathI. "vArtikakAra bhikSu vAcaspatithI UlaTo mata dharAve che tema ja vAcaspatinA matanuM khaMDana kare che. te pralayakALeya IzvaranA cittano prakRtimAM laya svIkAratA nathI. je pralayakALe cittano prakRtimAM laya mAnIe to sRSTinI zarUAtamAM Izvara sAthe teno saMyoga thato mAnavo paDe. paraMtu puruSa ane prakRtinA saMyoganuM kAraNa to avidyA che. eTale vAcaspatino mata svIkAratAM IzvaramAM avidyAnI Apatti Ave. yogadarzana IzvaramAM avidyA vagere leze to mAnatuM ja nathI. vaLI, vAcaspati IzvaracittamAM vAsanA(saMskAra) mAnI tenA Izvara sAthenA yunaH joDANane samajAve che te paNa barAbara nathI kAraNake IzvaracittamAM kleza, karma ane vipAkanI sAthe ArAyano(vAsanAno) paNa niSedha yogadarzane karyo che." vAcaspatie to karmakalavyavasthAnuM kAma paNa yoganA Izvarane soMpyuM hoya tema jaNAya che. te Izvarane karmonA adhiSThAtA tarIke svIkAre che. karmonA adhiSThAtA tarIke Izvara zuM kare che? svakarmanuM yogya phaLa jIvane maLe eTalA mATe te prakriyAmAM je aMtarAyo
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna hoya te dUra karavAnuM ja kAma Izvara kare che.' bhikSu paNa A vAta svIkAratA jaNAya che. uparAMta, bhikSu jaNAve che ke Izvarane bIjAnAM duHkho dUra karavAnI utkaTa icchA hovA chatAM tene jIvonI yogyatA yA karmone gaNatarImAM levAM paDe che.para 13 vAcaspatie yogadarzananA Izvarane jagatanuM sarjana ane saMhAra karato kalpyo che. A bAbatamAM bhikSu vAcaspati sAthe sahamata che.'' ahIM bhikSu vAcaspatine jaNAve che ke prakRtimAM kSobha (sAmyAvasthAbhaMga) IzvarecchAthI thAya che eTale sRSTinI zarUAta pahelAM paNa arthAt pralayamAM paNa Izvara prakRSTa sattvathI (cittathI) yukta hoya che ema mAnavuM ja joIe. ahIM prazna thAya che ke IzvarecchAthI prakRtinuM sarjana mAnatAM prakRtinuM svAtantya kema rahe ? Ano uttara vAcaspati ane bhikSu e Ape che ke IzvarecchAthI to prakRtimAMthI jagatanA sarjana ADe je antarAyo hoya che te kevaLa dUra thAya che. A antarAyo dUra thatAM ja prakRtinI sAmyAvasyAno bhaMga thAya che arthAt kSobha thAya che. Ama Izvara prakRtimAMthI jagatanI utpattimAM mAtra nimittakAraNa che, prayojakAraNa nathI. kAryajananazakti (jagatasarjanazakti) prakRtimAM svAbhAvika che, Izvara to te zaktino udbodhaka che.55 vArtikakAra bhikSue yogadarzananA IzvaranI carcA karatI veLAe Izvara ane jIva vaccenA saMbaMdhanI paNa carcA karI che. temanA mate te baMne vacce aMza-aMzIbhAvano saMbaMdha che. e saMbaMdhane samajAvavA te agni ane tenA taNakhAnuM dRSTAnta Ape che. vaLI, te jaNAve che ke aMza ane aMzI vacce bhedAbhedano saMbaMdha hoya che eTale jIva ane Izvara vacce paNa bhedAbhedano saMbaMdha che.56 vAcaspati ane bhikSue temanA kALanA vicAraprabhAva taLe ane anukrame uttarakAlIna nyAya-vaizeSika vicAradhArA ane vedAnta vicAradhArAnA prabhAva nIce Izvarane jagatkartA, karmaphaLadAtA ane jIvarUpa aMzanA aMzIrUpa banAvI dIdho. IzvaranA A lakSaNo to vyAsanA yogabhASyamAM paNa nathI. I.sa. AThamI zatAbdImAM bauddhAcArya zAntarakSite racelA tattvasaMgrahamAM sezvara sAMkhya arthAt yogadarzanane mAnya manAyelA evA prakRti-puruSobhayahetuvAda(jagatkartRtvavAda)nuM khaMDana maLe che. tenuM nirUpaNa karavuM yogya jaNAya che. te nIce pramANe che. yogadarzanano jagatano ubhayakAraNatAvAda tarIke oLakhAto siddhAnta Avo che. prakRti ane Izvara baMne jagatanuM kAraNa che. prakRti upAdAnakAraNa che ane Izvara adhiSThAtRkAraNa che, upAdanAbhUta prakRti acetana che. te ekalI koI cetanathI adhiSThita thayA vinAjagatanuM nirmANa karI zakatI nathI. Izvara paNa ekalo acetana upAdAnanI sahAyatA vinA jagatanuM nirmANa karI nathI zakato. paraMtu baMne paraspara ekabIjAne sahAya karIne jagatanuM nirmANa kare che. zAntarakSita jaNAve che ke paraspara sahakAritA be rIte ja hoI zake che-ekabIjAmAM atirAyanuM AdhAna karIne ke sAthe maLI eka kAryanuM saMpAdana karIne pa" pahelo viklpa
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara saMbhavato nathI. Izvara ane prakRti baMne nitya tattvo che. emanAmAM vikAra kadI paNa utpanna thaI zake ja nahi. tethI baMnemAM paraspara atizayanuM AdhAna asaMbhava che. bIjo vikalpa paNa ghaTato nathI. baMne nitya tattvo che. tethI baMne sAthe maLI eka kAryanuM saMpAdana kare che ema mAnatAM badhAM kAryonI utpatti eka kALamAM ja arthAt yugapatu thaI jaze, kAraNake kAraNa hotAM kArya avazya thAya che. prakRti ane Izvara baMne nitya hoI sadA kAraNarUpe upasthita ja che. emAM koI pratibadha kadI dekhAto nathI. paraMtu te baMne sarvakALe vidyamAna ja che. tethI eka ja kALamAM badhAM kAryone teo avazya utpanna karaze. A uparathI e spaSTarUpathI phalita thAya che ke uparyukta baMne vikalpo doSAviSTa hoI Izvara ane prakRtinI paraspara sahakAritA koI rIte saMbhavatI nathI. Ama yogadarzanano prakRti-Izvara ubhayakAraNatAvAda khaMDita thaI jAya che. sezvarasAMkhyavAdI AnI sAme jaNAve che ke upAdAnabhUta prakRtinA svabhAvagata traNa dravyarUpa guNo che - satva, rajas ane tamas. jyAre raja uddabhUta thAya che tyAre tenI sAthe joDAI Izvara sargano hetu bane che arthAt sRSTi utpanna kare che, kAraNa ke rajas pravRttizIla che. jyAre sattva uddabhUta thAya che tyAre tenI sAthe joDAI Izvara sarganI sthitino hetu bane che arthAt sRSTinI rakSA kare che, kAraNake sattva sthitizIla che. ane jyAre tamar udbhUta thAya che tyAre tenI sAthe joDAI Izvara sarvasRSTinA pralayanuM kAraNa bane che arthAt samagra jagatano pralaya kare che, kAraNa ke tamas avaSTablaka che. Ama prakRti ane Izvara kramathI ja sarjana, sthiti ane saMhArarUpa kAryo kare che. prakRti ane Izvara sAthe maLI sarjana kare che, pachI sthiti kare che ane pachI saMhAra kare che. Ama sAthe maLI eka kArya karavA rUpa paraspara sahakAritA emanAmAM ghaTe che. ahIM zAntarakSita pUche che ke prakRti-IzvaranuM joDuM jyAre eka kArya (sarjana kare che tyAre tenAmAM bIjAM kAryo( sthitisaMhAra) karavAnuM sAmarthya hoya che ke nahi? jo hoya, to bIjAM be kAryo paNa tyAre ja kare. samartha kAlakSepa na kare. Ama eka kArya hotAM bAkInAM bIjAM be kAryo paNa te ja vakhate hovAnI Apatti Ave. A rIte, sRSTinI utpattinA samaye ja tenI sthiti ane saMhAra paNa thaze. tathA sarva jagatanA saMhAra vakhate ja jagatanI utpatti ane sthiti paNa thaze, tema ja sRSTinA sthitikALe ja sRSTinI utpatti sAthe ja sRSTino nAza paNa thaze. AnuM kAraNa e ke samartha kAraNa hatAM karya avazya thAya che. sRSTino saMhAra karavA samartha evuM prakRti-IzvaranuM joDuM sRSTinA sarjana samaye vidyamAna ja che, to pachI te ja samaye sRSTino saMhAra kema na thAya? sezvarasAMkhya (yogadarzana) khulAso karatAM kahe che ke prakRti-IzvaranuM joDuM jyAre jagatanuM sarjana kare che tyAre ja tenAM sthiti-nAza karatuM nathI kAraNa ke sthiti-nAsa mATe te joDAne rUpAntaranI apekSA che.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 bhAratIya tattvajJAna AnI sAme zAntarakSita be vikalpo upasthita kare che - zuM prakRti-IzvaranuM joDuM jagatanI utpatti, sthiti ane saMhAranuM kAraNa banavAmAM potAnAthI bhinna koI vastunI ( =pararUpanI apekSA rAkhe che ke svarUpathI ja te jagatanAM utpatti, sthiti ane saMhAranuM kAraNa bane che? prathama vikalpa saMbhavato nathI. prakRti-IzvaranA joDAthI bhinna je vastunI apekSA haze te paNa te be prakRti-IzvaranI jema pramukha banI jaze. pariNAme ubhayakAraNatAvAdane badale apekSita anya vastu(pararUpa)ne laIne tritayakAraNavAdarUpa siddhAnta sthApita thaze. phalataH A vikalpamAM siddhAntavyAdhAtadoSa che. bIjo vikalpa paNa ghaTato nathI. Izvara ane prakRti svarUpataH nitya che, tathA sadA kArya karavAnA svabhAvavALA ja che, tethI jagatanI utpatti mATeno vyApAra karatA hoya tyAre jagatanAM sthiti ane nAza mATeno vyApAra karavAmAMthI prakRti-Izvara ubhaya kevI rIte viramI zake? have sezvarasAMkhya (yogadarzana) prakRti-IzvaranuM joDuM eka kArya (sarjana kare che tyAre tenAmAM bIjAM bekAya (sthiti-saMhAra karavAnuM paNa sAmarthya hoya che e vikalpa choDI bIjo vikalpa svIkAre che ke te jovuM eka kArya kare che tyAre tenAmAM bIjAM bekAya karavAnuM sAmarthya hotuM nathI. te kahe che ke jyAre prakRti-IzvaranuM joDuM sRSTinuM sarjana kare che tyAre tenAmAM sRSTinI sthiti ke saMhAra karavAnuM sAmarthya hotuM nathI. tethI sRSTinI utpattinA samaye ja sRSTinA saMhAranI tathA sRSTinA nAzanA samaye ja sRSTinI utpattinI ApattinuM nirAkaraNa thaI jAya che. zAntarakSita jaNAve che ke sRSTine utpanna karatI vakhate prakRti-IzvaranuM joDuM sRSTinA sthApaka tathA saMhAraka sAmarthyathI rahita hoya to sRSTinI sthiti tathA nAza kadI saMbhavaze nahi, kAraNake nitya svabhAvavALA te jovAnuM te asAmarthya sadA raheze, jema sAmarthyarahita AkArAkusuma kArya saMpAdana kadI karatuM nathI tema sthApaka-nAka sAmarthyathI rahita prakRti'IzvaranuM joDuM paNa sRSTinAM sthiti ane saMhAra kadIya karI zakaze nahi. sezvarasAkhya potAnA bacAvamAM kahe che ke prakRti-IzvaranA joDAmAM sarjana karavAnI zakti, sthiti karavAnI zakti ane saMhAra karavAnI zakti sadA hoya che paraMtu prakRtimAM jayAre te te zakti utkaTa rUpa dhAraNa kare che tyAre te te utkaTa zaktinI sAthe joDAI Izvara sarjana, sthiti ane saMhAra te te samaye kumathI kare che. sarvadA traNe zaktinI utkaTatA prakRtimAM hotI nathI. zAntarakSita sezvarasAMkhyavAdIne prazna kare che ke prakRtinI zaktinuM utkaTa rUpa nitya ane svatantra che ke Izvara-prakRti enuM kAraNa che ke pachI anya kAraNothI zaktinI utkaTatAno AvirbhAva thAya che. prathama vikalpa ghaTato nathI. jo zaktinuM utkaTa rUpa nitya ane svatantra hoya to tenuM kArya sadA thayA ja kare. vaLI, zakitanuM utkaTa rUpa sezvara sAMkhyamate nitya ane svatanna svIkArAyuM nathI, kAraNa ke sezvarasAMkhyamatamAM paNa koI zaktinuM utkaTa rUpa thavuM
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 bhAratIya darzanomAM Izvara ane koI zaktinuM anuddabhUta rahevuM kyAreka thAya che ane kyAreka thatuM nathI. Ama niyatAvAdhika ane kadAcika hovAne kAraNe zaktinuM utkaTa rUpa nitya ane svatancanahotAM sakAraNa ja thatuM haze. bIjo vikalpa paNa saMbhavato nathI. prakRti ane Izvara baMne nitya che ane te baMnene zaktinA utkaTa rUpanuM kAraNa mAnatAM kAraNa anavarata sadA upasthita rahetuM hovAthI kArya arthAt zaktinuM utkaTa rUpa paNa anavarata sadA thatuM ja rahe. pariNAme pUrvokta traNe zaktionA utkaTa rUponuM yogapadya AvI paDe ane chevaTe jagatanAM sarga-sthitisaMhAranuM paNa yaugapagha AvI paDe. prakRti-Izvara ubhayakAraNavAdI sezvarasAMkhya svasiddhAntanI rakSA kAje trIjo vikalpa to svIkArI ja na zake. prakRti ane IzvarathI anya tattvane zaktinI utkaTatA utpanna karanAruM kAraNa mAnatAM prakRti ane Izvara uparAMta trIjuM mULatattva sezvarasAMkhe svIkAravuM paDe, je tene ISTa nathI uparAMta, zaktinuM utkaTa rUpa pote ja potAne utpanna kare che (svataH utpatti) ema mAnatAM zaktinuM utkaTa rU5 ahetuka banI jAya tema ja tema mAnavAmAM eka ja kriyAmAM kta ane karma baMne eka hovAnI Apatti Ave (kannukarmavirodhadoSa Ave) game teTalI dhAradAra charI hoya paNa te pote potAne kApI na zake. jo zaktinuM utkaTa rUpa potAnI utpatti mATe bIjAnI apekSA rAkhe che ema mAno. to te utkaTa rUpakAdAcitka banI jAya ane tenuM kAraNa nitya prakRti Izvara na ja hoya ane prakRti-IzvarathI anya kAraNa mAnavuM iSTa nathI.' nyAyopikadarzanamAM IzvaranI vibhAvanA (1) zuM kaNAda Izvara(God)nA astitvamAM mAne che ? kaNAdanAM sUtromAM Izvarano spaSTa ullekha nathI. tethI sAMkhyakArikA paranI yuktidIpikATIkAnA kartA (I.sa.nI chaThThI sAtamI zatAbdI) spaSTapaNe jaNAve che ke sUtrakAra kaNAdanA mate IzvaranuM astitva nathI. vaLI, vaizeSikasUtro Izvarane svIkAratA nathI e hakIkatane vistArathI puravAra karI te jaNAve che ke pAzupata bhaktoe pAchaLathI vaizeSikadarzanamAM IzvaranI vibhAvanAne dAkhala karI che. bhAratIya darzanonA Adhunika vidvAna gArbe mAne che ke vaizeSikasUtro mULe Izvarane svIkAratA nathI." paraMtu uttarakAlIna nyAyazeSikadarzanamA IzvaranuM je mahattvanuM sthAna che tene daSTimAM rAkhI saMskRta TIkAkAro vaizeSikasUtromAM IzvaranA astitvane garbhita svIkAra zodhavAno moTo prayAsa kare che. nIcenAM prAraMbhanAM be sUtro lo: yataSNunayariddhiH dha tana manAyarsa pramANa I vai.pU. .2-3. A be sutrono sIdho ane spaSTa artha che--' jenA vaDe abhyadaya ane niHzreyasa siddha thAya che te dharma che. veda dharmanuM pratipAdana karato hovAthI pramANa che." paraMtu TIkAkAroe 'taranA" no artha ryo che 'mahezvaranuM vacana hovAthI.' paraMtu A arthaghaTana barAbara lAgatuM nathI. A aMge prA. esa. ena. dAsaguptAnuM nirIkSaNa R41 UHUSIC : "The Sutra 'tadvacanas amnayasya pramanyam' has
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna been explained by Upaskara as meaning 'The Veda being the Word of Isvara (God) must be regarded as valid', but since there is no mention of Isvara anywhere in the text this is simply reading the later Nyaya ideas into the Vaisesika." ''cha prAdhyApaka erica phAuvara to upalabdha vairobikasUtranAM prathama cAra sUtrone prakSipta gaNe che ane prazastapAdanA padArthadharmasaMgrahanA (I.sa. chaThThI zatAbdI) AraMbhane anusarI lakhAyAM ane umerAyAM hoya ema temanuM mAnavuM che. temane sthAne maulika prAraMbhika sUtro judAM hatAM, jemano yunaruddhAra udayananI NiAvali ane jaina haribhadranI nyAyapravezavRttine AdhAre A prAdhyApake ryo che. A maulika sUtromAM to evuM kazuM ja nathI jene AdhAre jarA paNa IzvaranuM sUcana maLe. bIjuM eka sUtra che jyAM TIkAkAro khoTI rIte Izvara(God)no garbhita nirdeza zodhavAno prayAsa kare che. te sUtra che : saMjJArma tvadiziSTAnAM lim' (2.6.68). A sUtramAM AvelA 'amardiziSTAnAmU' no artha TIkAkAro 'mahezvarasya' evo kare che. upaskAra anusAra A sUtrano artha che-'nAma ane kArya IzvaranA astitvane puravAra karanAra liMga che.' kevI rIte nAma tema ja kArya IzvaranA astitvanAM ligo bane che te samajAve che. pRthvI vagereno koI kartA hovo joIe kAraNa ke te ghaTanI jema kArya che. upaskAra anusAra A sUtra IzvaranA astitvane puravAra karanAra be hetuo Ape che. upaskAranA A arthadhaTananI TIkA karatA dAsaguptA lakhe che "Upaskara's interpretation seems to be farfetched. He wants to twist it into an vt 10 argument for the existence of God,''" dAsaguptA anusAra sUtrano artha A pramANe che : "The existence of others different from us (asmadvisistanam) has to be admitted for accounting for the giving of names to things (sanjnakarma). Because we find that the giving of names is already in usage (and not invented by us). * candrAnande potAnI vaizeSikasUtranI vRttimAM A sUtrano artha nIce pramANe karyo che - asmavAvInAM mAzAt yo bhagavAn vijJAnAdibhirviziSTo mahezvarastadIyaM saMjJApraNayanaM navAnAmeva dravyAnAM bhAve liGgam, vAmasya saMjJA'midhAnAt| arthAt mahezvara dvArA nava ja saMjJAnuM praNayana e nava ja dravyonA astitvamAM hetu che. A arthaghaTana paNa ayogya che. hakIkatamAM, 'amaddhiziSTAnAm'padano artha 'ApaNAthI judA' ke 'ApaNAthI caDiyAtA' evo thAya. prazastapAdabhASyamAM A pada eka sthaLe prayojAyuM che ane tene 'yoginAm' nA vizeSaNa tarIke ApavAmAM AvyuM che. yuktiThIpikAkAra paNa kahe che ke A sUtragata 'asmRdviziSTAnAm'padathI mAhAtmyasAlI mahApuruSonuM grahaNa karavAnuM che. uttarakAlIna nyAya-vaizeSikono eka mahattvano siddhAnta e che ke paramANuonuM Adya karma (-gati) IzvarakArita che. paraMtu kaNAda to kahe che ke paramANuonuM Adya karma adakArita che. aghUnAM manasamrAAM rmAtRSTAritam / (1.2.63). vaLI, uttarakAlIna nyAya-nairoSikono bIjo mahattvano siddhAnta e che ke vedo IzvarakRta
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 11 * che, paraMtu kaNAda to eTaluM ja jaNAve che ke vedavAkyonI racanA buddhipUrtikA che. dAsaguptA lakhe che : "It is probable that Kanada believed that the Vedas were written by some persons superior to us (2.1,18, 6.1.1-2)''' vedanA racayitA sAkSAtkRtadharmA RSio hatA e matane kaNAda paNa svIkAratA hoya ema lAge che. uttarakAlIna nyAyavaizeSikono trIjo mahattvano siddhAnta e che ke Izvara sarva prANIone potAnA karma anusAra phaLa Ape che. kaNAdamAM karmaladAtA IzvaranI kalpanA ja nathI. tethI prA. dAsaguptA nIcenA nirNaya upara Ave che- "As there is no reference to Isvara and as adrsta proceeding out of the performance of actions in accordance with Vedic injunctions is made the cause of all atomic movements, we can very well assume that Vaisesika was as atheistic or non-theistic as the later Mimamsa philosophers." ''*6 A kSaNe e noMdhavuM atyanta rasaprada tharo ke candramatinA dazapadArthazAstramAM paNa Izvarano svIkAra nathI, eTaluM ja nahi paNa sAtamI rAtAbdImAM udyotakara haju paNa potAnA nyAyavArtimAM Izvara viruddhanA vaizeSikoe ApelA tarkonuM nirUpaNa kare che." (2) "nyAyasUtrakAra gautamane mate 'Izvara'no artha zuM che ? prAcInakALe nyAyadarzana IzvaravAdI hatuM ke nahi e vize ghaNA vidvAnone zaMkA che. prA. hiriyA lakhe che : 'Gautama makes only a casual mention of God, and some have doubted whether the Nyaya was originally theistic. '*** gautamanA nyAyasUtramAM Izvara vize traNa sUtro che ane te paNa prAvAdukonI carcAnA prakaraNamAM ja che. A traNa sUtromAM puruSakarma ane tenA phaLanI bAbatamAM IzvaranuM zuM kArya che te darzAvyuM che. prathama be sUtromAM virodhIonA be mato ApI trIjA sUtramAM gautame potAno siddhAnta rajU karyo che. te sUtrone kramazaH samajatAM gautamano Izvara vizenI mAnyatA taddana spaSTa thaI jaze. KHT IzvaraH kAraNaM puruSakarmAphalyadarzanAt / 4.1.19 anuvAda : puruSanAM karmonuM vaiphalya jaNAtuM hoI phaLanuM kAraNa Izvara che. samajUtI : phaLanuM kAraNa karma nathI paNa Izvara che. karma ane phaLa vacce niyata saMbaMdha nathI. phaLa karma upara AdhAra rAkhatuM nathI paNa Izvara upara AdhAra rAkhe che. Ama mAnavuM joIe kAraNa ke karma karavA chatAM ghaNI vAra puruSane tenuM phaLa maLatuM nathI. Izvara ja ApaNane judI judI paristhitiomAM mUke che, te ja ApaNane sukha yA duHkha de che, te ja ApaNane baMdhanamAM rAkhe che ke mukta re che. A badhuM ApaNAM karmonuM pariNAma nathI paraMtu IzvaranI icchAnuM pariNAma che. ApaNAM karmone e badhAMnI sAthe koI saMbaMdha nathI. karmasiddhAnta khoTo che. IzvarecchA ja sAcI che. vattIyasI vatI ! | na, puruSakarmAbhAve phalAniSpatteH / 4.1.20
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna anuvAda : nA, (Izvara phaLanuM kAraNa nathI) kAraNake puruSa karma na kare to phaLa maLatuM nathI. samajUtI : upara nirUpavAmAM Avelo siddhAnta khoTo che, kAraNa ke kharekhara phaLanuM kAraNa karma nahi paNa Izvara hoya to karma na karavA chatAM ApaNane icchita phaLa maLavuM joIe, paraMtu kyAMya karma karyA vinA phaLa maLatuM nathI. cAlyA vinA icchita sthAne pahoMcAtuM nathI, bhikSATana vinA bhikSA maLatI nathI, davA lIdhA vinA roga maTato nathI. jo phaLa karma upara AdhAra na rAkhatuM hoya to karma karyA vinA ja phaLa maLavuM joIe. paraMtu tema thatuM nathI. eTale phaLa Izvara upara nahi paNa karma upara ja AdhAra rAkhe che. IzvaranI koI jarUra nathI. karma karyuM eTale enuM phaLa thavAnuM ja. vaTakhIja pRthvI AdinA saMsargamAM AvyuM to vaTavRkSa thavAnuM, emAM koI mAdhyamanI jarUra nathI. kAryakAraNano niyama ja evo che. kAraNa hotAM kArya thAya ja. jhera lo eTale maroja, pachI jherane potAnuM kArya karavA kzA upara AdhAra rAkhavo paDato nathI. karma karo eTale enuM phaLa maLe ja. AmAM IzvaranI jarUra ja kayAM che ? tatkAritatvAdahetuH / 4.1.21 72 anuvAda : karma tema ja phaLa IzvarakArita hovAthI (kramathI) uparanA beya siddhAnta tarkahIna che, khoTA che. samajUtI : A sUtramAM gautama potAno siddhAnta rajU kare che. te nIce pramANe che. uparanA baMne siddhAnto khoTA che. eka karma-phaLanA niyata saMbaMdhane avagaNe che, bIjo Izvarane avagaNe che. kharekhara to karma ane phaLa vacce niyata saMbaMdha che ja. amuka pharma karo eTale te potAnuM phaLa Ape che. kRta karmane phaLavA mATe IzvaranI jarUra nathI e vAta sAcI, paraMtu icchita phaLa meLavavA kayuM karma karavuM e jANavuM joIe. A karmanuM A phaLa che e jJAna to te phaLa prApta karavAnI icchA rAkhanArane hovuM ja joIe ne ? jhera avazya mArI nAkhe che e vAta sAcI paraMtu maravA icchanArane e jJAna hovuM jarUrI che ke amuka padArtha prANaghAtaka che. te jJAna na hoya to te je padArtha le te tenA prANano ghAta na kare. amuka auSadha lo eTale amuka roga maTe che. te auSadhane potAnuM kAma karavA pachI vaighanI jarUra nathI. vaidyanI jarUra to rogInA jJAna mATe che ke te roga mATe teNe kaI davA levI. rogI roga maTADavA icche che, paraMtu te mATe kyuM karma yogya che tenuM tene jJAna nathI. te jJAna tene vaigha Ape che. pachI te jJAnapUrvaka jyAre te karma kare che tyAre tene tenuM icchita phaLa maLe che. eTale icchita phaLa meLavavA mATe te phaLane anurUpa karma karyuM che tenuM jJAna karma karanArane hovuM jarUrI che. A jJAna laukika bAbatomAM to te te viSayanA jANakAra niSNAta Ape che paraMtu rAga Adi doSothI mukta thavA kaI kkSAe kayuM karma karavuM, zI sAdhanA karavI tenuM jJAna to sAdhanA karI rAgAdi doSothI mukta thayela Izvara ja karAvI razake. Ama karma ane tenA phaLa vacce niyata saMbaMdha che, paraMtu te niyata saMbaMdhane jANavA IzvaranI ApaNane jarUra che evo mata phalita thAya che. Izvara kevaLa upadeSTA che, mArgadarzaka che, karma-phaLanA niyata saMbaMdhanuM
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ : bhAratIya darzanomAM Izvara 73 jJAna karAvanAra che. A arthamAM ja te karmakArayitA che. te baLajabarIthI koInI pAse karma karAvatA nathI. vaidya kevaLa davA batAve che tema chatAM ApaNe kahIe chIe ke vaidya roga maTALyo. tevI ja rIte, Izvara paNa rAgAdi rogano IlAja batAve che tema chatAM ApaNe kahIe chIe ke Izvare e roga maTADyo, Izvare phaLa ApyuM, Izvare anugraha karyo. A arthamAM ja Izvara phaLakArayitA yA phaLasaMpAdayitA che. Ama Izvara prANIne icchita phaLa (= mokSa)ne anurUpa karma kyuM tenuM jJAna karAvI tenA prayatnane, tenI sAdhanAne saphaLa banAve che. jo tene te jJAna na karAvavAmAM Ave to tene ISTa phaLanI prApti na thAya te jJAna ApanAra Izvara che. udAharaNArtha, dhUma ane agni vacce kAryakAraNabhAvano niyata saMbaMdha che. paraMtu jyAM sudhI A saMbaMdhanuM jJAna vyaktine na hoya tyAM sudhI te dhUma uparathI agninuM anumAna karI zake. dhUma ane agni vaccenA niyata saMbaMdhanuM jJAna thayA pachI ja te dhUma uparathI agninuM anumAna karI zake che. tevI ja rIte, icchita phaLa meLavavA mATe te phaLa ane anurUpa karma vaccenA niyata saMbaMdhanuM jJAna jarUrI che. A jJAna ApanAra Izvara che. darzanomAM parama iSTa phaLa muktine mAnavAmAM AvyuM che. sau mukti ( duHkhamukti) icche che. e ichita phaLa mATe kyuM karma karavuM joIe, zI sAdhanA karavI joIe, kyA krame karavI joIe enuM jJAna sAdhanA karI duHkhamukta thayela jIvanmukta ja Ape che. jIvanmukta ja mokSamArganA upadeTA banavAne lAyaka che. jIvanmuauva 35STramavA | pAMcapravacanamaM rU.76. Ama gautame jIvamuktane mATe ja Izvarazabdano prayoga karyo jaNAya che. jIvamukta upadeSTA ja temano Izvara che. uparanA vyAkhyAnanA prakAzamAM, vAraMvAra uThThata karavAmAM Avela nIcenA zlokano artha ekadama spaSTa thaI jAya che.. Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA / __ ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhduHkhyoH|| anuvAdaH Izvaraprerita jIva svarge jAya che ke narake jAya che. ajJAnI jIva potAnA sukha ke du:khano prabhu nathI, niyaMtA nathI. samajUtI : IzvarecchA sarvazaktimAna che, ApaNAM sukhaduHkha tenA upara AdhAra rAkhe che, ApaNA prayatna, puruSArtha upara AdhAra rAkhatA nathI-evA matanA samarthanamAM A blone sAmAnya rIte TAMkavAmAM Ave che. paraMtu zlokano kharo artha-Azaya AnathI. teno kharo artha-Azaya to nIce pramANe che. jantunuM vizeSaNa aza atyaMta mahattvanuM che kAraNa ke te ja blokanA kharA arthaAzayanI cAvI pUrI pADe che. sukha ane duHkha jIve karelAM karmonAM phaLo che. jo tene sukha joItuM hoya to sukhane pedA karanAra kama kyAM che te teNe jANavuM joIe. je tene duHkha joItuM hoya to duHkhane peThA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 . bhAratIya tatvajJAna karanAra kamoM kyAM che te teNe jANavuM joIe. paraMtu jIva svayaM pote e jJAna dharAvato nathI ke kyAM karmo sukha pedA karanAra che ane kyAM karmo duHkha pedA karanAra che. tethI mAnavAmAM AvyuM che ke jIva pote potAnAM sukhaduHkhano prabhunathI. AvuM jJAna Izvara ja tene Ape che. Izvara upadeza che ke amuka karmo sukhajanaka che ane amuka karmo du:khajanaka che. A jJAna tene sukhajanaka karmo karavA prere che, jo te sukha icchato hoya che to; ane du:khajanaka karmo karavA prere che jo te duHkha icchato hoya che to. Ama A jJAna ApIne te dvArA ja Izvara tene svarge javA ke naraka javA prere che. svargano artha sukha ane narakano artha duHkha samajavAno che. (3) nyAyabhASyakAra vAtsyAyanane mate IzvaranuM svarUpa nyAyabhASyano samaya I.sa.nI pAMcamI zatAbdI manAya che. ApaNe joyuM ke karma-phaLanA niyata saMbaMdhanuM jJAna karAvanAra tarIke Izvarano svIkAra gautame karyo che. te IzvaranuM svarUpa kevuM che enI spaSTatA vAtsyAyane potAnA bhAgyamAM (4.1.21) karI che. te nIce pramANe che : (a) "viziSTamI-mAtAnIja ! tasyAtma nyAta nyAta nupatti: atharSamithyaajnyaan-prmaadhaanyaa dharma-jJAna-samAdhisampadA ca viziSTamAtmAntaramIzvaraH / tasya ca samAdhiphalamaNimAdyaSTavidhamaizvaryam / samajUtIH Izvara AtmA ja che. AtmAthI atirikta koI navuM ja dravya nathI. Izvara anya AtmAo jevo ja che, paraMtu anya AtmAo ane tenAmAM bheda eTalo ja che ke anya AtmAomAM je guNo hoya che te ja guNo tenAmAM paNa hoya che paraMtu tenA guNomAM vaiziSTa che. zuM vaiziSTa che? anya AtmAomAM mithyAAna, adharma (=adharmapravRtti, lezayukta pravRtti, rAgadveSapUrvakanI pravRtti) ane pramAda hoya che. Izvare temano nAza karyo hoya che. tethI tenAmAM jJAna ( =samyapha jJAna, vivekajJAna), dharma (dharmarUpa pravRtti, akliSTa pravRtti) ane samAdhirUpa saMpatti hoya che, jyAre anya AtmAomAM te hotAM nathI. tenI aMdara dharma ane samAdhinA phaLarUpa aNimA Adi aizvarya hoya che jyAre anya AtmAomAM te hotuM nathI. Ama anya arthAt saMsArI AtmAothI teno bheda che. vAsyAyane mukta (= videhamukta) AtmAothI teno bheda kahyo na hovA chatAM spaSTa che. mukta AtmAomAM koI AtmavizeSaguNa hoto nathI jyAre IzvaramAM jJAna, dharma, samAdhi ane ezcarya hoya che. Ama Izvara AtmA hoI saMsArI ane mukta AtmAothI teno jAtibheda nathI. Izvare, saMsArI ane mukta e traNa judI jAtio nathI paNa eka ja jAti che. jema saMsArI ane mukta AtmA che tema Izvara paNa AtmA ja che. Ama je AtmA potAnA mithyAjJAna, adharma ane pramAdano nAza karI jJAna, dharma ane samAdhi saMpAdana kare che te vAtsyAyanane mane Izvara che. AmAMthI spaSTapaNe phalita thAya che ke Izvara nityamukta nathI. A arthamAM dareka jIvamAM Izvara banavAnI zakayatA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95 bhAratIya darzanomAM Izvara rahelI che ane Izvara aneka paNa hoI zake che. A darzAve che ke vAtsyAyanano Izvara vivekI ane klezarahita jIva-mukta ja che. vAtsyAyanabhASyanI A kaMDikAnA saMdarbhamAM prA. Ingalsa (Ingalls) lakhe che....One will grant that Vatsyayana's remarks are confusing. God has won his divinity through good works he has performed. We must, therefore, suppose that there was a time when he was not God." vAsyAyanakRta A IzvaravarNana prA. InzAlsane gUMcavADAbharyuM lAge che kAraNa ke nyAya-vaizeSikadarzananA uttarakAlIna graMthoe rajU karelI IzvaranI vibhAvanAthI temanuM mana gherAyeluM che tema ja vAsyAyanabhASyanI nIce ApelI (b), (c), (d) ane (e) kaMDikAonA uttarakAlIna TIkAkAroe ApelA arthaghaTanamAM IzvaranAM rajU thayelAM bIjAM pAsAMo sAthe A varNananI saMgati besatI nathI, paraMtu ApaNe joIzuM tema, A TIkAkAroe uttarakAlIna nyAyazaizeSikonI IzvaravibhAvanAnA prakAzamAM A arthaghaTana mArImacaDIne karyuM che. (b) saGkalpAnuvidhAyI cAsya dharmaH pratyAtmavRttIn dharmAdharmasaJcayAn pRthivyAdIni ca bhUtAni pravartayati / evaM ca svakRtAbhyAgamasyAlopena nirmANaprAkAmyamIzvarasya svakRtakarmaphalaM tivyamUA. samajUtIH TIkAkAro AmAM IzvaranI uttarakAlIna nyAyavaizeSika vibhAvanAne vAMce che, tethI teo pratyAtmavRttI samAsagata tino artha pratyeka kare che ane nimary 'no artha 'nasiprakriAyam' (=jagatanuM nirmANa karavAnI avyAhata icchA) kare che. tethI, temanA anusAra A kaMDikAnI samajUtI nIce pramANe che. jagatanuM sarjana karavAnI icchA jevI te kare che tevuM ja jagatanuM sarjana zarU thAya che. jyAre te jagatanuM sarjana karavAnI icchA kare che tyAre tenI icchAne anusaranAro teno dharma pratyeka AtmAmAM rahelA saMcita dharmAdharmane potAnuM phaLa ApavAmAM pravRtta kare che tema ja pRthvI vagere bhUtone (paramANuone) dvacaNakAdikrame kAryo utpanna karavAmAM pravRtta kare che. jagatanuM sarjana karavAnI tenI IcchA vyAghAta pAmatI nathI. A tenI avyAhata icchA tenA potAnA pUrvakRta karmanuM phaLa che ema jANavuM kAraNake pote karelA karmanA phaLano lopa thato nathI evo niyama che. prA. ingAlsa paNa A arthadhaTana svIkAre che ane tethI nIcenA zabdomAM A kaMDikAne samajAve che : "God acts upon the kamic accumulation of each of us as well as upon the gross elements of the Universe. Accordingly, his omnipotence is limited by the fact that each of us must receive the results of our former action. Furthermore, this omnipot one should really grant it such a title) is the result of the karma
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna 76 (that is, works) which God himself has accumulated. Finally it is said that all God's wishes are fulfilled,...''' paraMtu ingAlsane e samajAtuM nathI ke je Izvara pratyeka AtmAnAM saMcita karmone potAnAM phaLo ApavAmAM pravRtta kare che ane jagatanuM sarjana kare che te pote ja karmasiddhAntanA niyamathI kema baMdhAyelo hoya, tema ja jagatanuM sarjana karavAnI IzvaranI avyAhata icchA IzvaranA potAnA ja pUrvakRta karmanuM phaLa kevI rIte hoya ! tethI ingAlsane vAtsyAyananI vAto confusing--gUMcavADAbharI lAge che. ingAlsanI mati mUMjhAya che kAraNa ke Izvarane tenuM IzvarapaNuM tenA potAnA pUrvakRta karmonA phaLarUpe prApta thatuM kevI rIte gaNI zakAya e temanI samajamAM AvatuM nathI. A gUMcavADAnuM kAraNa uparinirdiSTa padonuM karavAmAM AveluM khoTuM arthaghaTana che. jo te padonuM nIce mujaba arthaghaTana karavAmAM Ave to gUMcavADo tarata ja dUra thaI jAya. ahIM 'prati'padano prayoga 'pratyakSa'gata 'prati'padanA prayoganI jema 'Abhimukhya' ke 'satrikRSTa'nA arthamAM thayo che. tethI, 'tyAtmavRttIna' eTale 'aAtmanniSThAnuM'. 'pratyAtmavRttIn' samAsano artha A thaze- 'AtmAnaM prati mimuddena samavAyalampanthena yevAM vRtti: te, tAn pratyAtmavRttIn'. Ama 'pratyAtmavRttInuM dharmAdharmasaOyAn'nI samajUtI che-IzvaranA potAnA ja AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahelA saMcita dharmAdharmone. 'nirmALaprAAmyam'thI samajavAnuM che. 'nirmALavayaprAAmyam' (ane nahi ke 'jJAtrimAMnapraNAmyam'). 'nirmALajAyaprAmyam'no artha che--nirmANakayane arthAt yogaja zarIrane banAvavAnI vyAghAta na pAmatI icchA. Ama A kaMDikAmAM evI e vibhAvanAono ullekha je jIvanmuktano spaSTa nirdeza kare che. te be vibhAvanAo A che che (1) jIvanmukta potAnA vartamAna janmamAM-je teno aMtima janma che temAM potAnAM badhAM saMcita karmone temanAM phaLo ApavAmAM pravRtta kare che, vipAkonmukha kare che. evuM manAyuM che ke jIvanmukte tenA chellA janmamAM potAnAM saMcita karmonAM saghaLAM phaLo bhogavI levA ja joIe. vAtsyAyana jIvanmuktanuM astitva svIkAre che, te tenA mATe 'viharanmukta'padano prayoga kare che. te lakhe che- phikSa vivittavitto vinmu phyujyate / 4.2.64. vaLI te svIkAre che ke jIvanmukte chellA janmamAM badhAM saMcita karmonAM saghaLAM phaLo bhogavI levAM joIe, te lakhe che- satti pUrvAMgi Ane nanmani vivaSyante rUti / 4.6.64 (2) aMtima janmanA TUMkA samayagALAmAM badhAM saMcita karmonAM saghaLAM phaLo bhogavI levA mATe jIvanmuktane aneka yogaja zarIronuM nirmANa karavAnI jarUra paDe che-je aneka yogaja zarIro dvArA eTalAM badhAM phaLone te TUMkA gALAmAM bhogavI zake. vAtsyAyana A mAnyatAne svIkAre che. te lakhe che- co| jItu drau prAturbhUtAyAM vijaLadhamAM nirmAya kSendriyALi
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara rastAmAM tenu yuIN6 vari namaste rU.2.25. jayaMta bhaTTanA nIcenA zabdo A mAnyatAnuM spaSTa nirUpaNa kare che. jo di coiisaddhaca vihitavilitanidhadharmI nirmAya tadupabhogayogyAni teSu teSUpapattisthAneSu tAni tAni sarvendriyANi zarIrANi, khaNDAntaHkaraNAni ca muktairAtmabhirupekSitAni gRhItvA sakalakarmaphalamanubhavati prAptaizvarya tItyamuvamone kaLi laya cImanna, vAzI saMskRta lirikSa, bAga 2, pR. 88. havecAyabhASyanI prastuta kaMDikAnI amArI samajUtI ApIe chIe. tenIce pramANe cheH IzvaramAM eka viziSTa dharma samavAyasaMbaMdhathI rahelo che. A dharma teNe pUrve karelA sArA kAryanuM pariNAma che. A dharma be phaLo Ape che-(1) te dharma IzvaramAM samavAyasaMbaMdhathI rahelA badhA saMcita dharmAdharmane vipAko-mukha kare che. (2) te dharma pRthvI Adi bhUtone yogaja zarIranuM nirmANa karavA pravRtta kare che. paraMtu A be phaLo te dharma kyAre Ape che? A be phaLo te dharma tyAre ja Ape che jyAre Izvara potAnAM badhAM saMcita karmonAM saghaLAM phaLone bhogavI levAnI IcchA kare che ane te mATe yogaja zarIronuM nirmANa karavAnI IcchA kare che. A kAraNe kahyuM che ke te dharma IzvaranI potAnI IcchAne anusare che. Ama yogaja zarIronuM nirmANa karavAnI IzvaranI icchA vyAdhAta pAmatI nathI. AvI vyAghAta na pAmatI IcchA Iizvare pUrve karelA koI khAsa sArA kAryanuM phaLa che. A avyAhata icchAne IzvaranA pUrvakRta karmanuM phaLa gaNavI joIe kAraNa ke pUrve karela karmanuM phaLa avazya maLe che ja. (c) AptakalpazcAyam / yathA pitA apatyAnAM tathA pitRbhUta Izvaro bhUtAnAm / samajUtI: Izvara Asa che-jenAmAM vizvAsa, zraddhA rAkhI zakAya evo che, jene pramANa tarIke svIkArI zakAya tevo che. jema pitA putrane mATe A che tema Izvara sarva prANIone mATe Apta che. pitA putrano mArgadarzaka che, Izvara sarva prANIono mArgadarzaka che. pitA putranA hita-sukhane mATe tene upadeza Ape che, izvara sarva jIvone du:khamukti mATe upadeza Ape che. vAsyAyana kevaLa AmatAnI bAbatamAM ja pitAputra ane Izvara-jIva saMbaMdho vacce sAmya darzAvavA mAge che. A daSTAnta (analogy) ethI vizeSa laMbAvavuM vAsyAyanane Ida nathI. dAkhalA tarIke, jema putrane pitA pedA kare che tema jIvane Izvara pedA kare che. athavA jema putra pitAno aMza che tema jIva Izvarano aMza che, vagere. AvuM vAtsyAyanane mAnya nathI, abhipreta nathI. vAsyAyanane mate Izvara evI vyakti che jenA upadezamAM niHzaMkapaNe vizvAsa mUkI rAkAya-khAsa karIne duHkhamuktinA upAyanI bAbatanA upadezamAM. Izvare AptatA kevI rIte prApta karI? teNe mithyAjJAna, adharma ane pramAdano nAza karI te dvArA samyaka jJAna, dharma ane samAdhi prApta karIne AsatAne prApta karI che. vaLI, A puravAra kare che ke Izvara e jIvanmukta ja che kAraNa ke jIvanmukta ja paramotkRSTa upadeNa che.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tatvajJAna ahIM paNa prA. ingAsa vAtsyAyanano Azaya samajI zakyA nathI. tethI te kharA. muddAne pakaDI zakatA nathI ane vAtsyAyananA A vidhAnanI khoTI TIkA kare che, temanI TIkA nIce pramANe che- "Again God is said to act like a father. But who ever heard of a father who in dealing with his children could not transcend their ments and demerits?" potapotAnAM karmo anusAra ja sarva jIvone phaLo ApanAra-te vize koI paNa prakAranuM ullaMghana nahi karanAra IzvaranI uttarakAlIna nyAyavaizeSika vibhAvanAnuM bhUta prA. IgalsanA mana upara evuM to savAra thayeluM lAge che ke te temano pIcho choDatuM ja nathI. karmAnusAra phaLadevAnI vAtano aNasAra paNa A kaMDikAmAM nathI, chatAM tene joDI prA. Ingalsa aprastuta TIkA kare che. (d) na ca AtmakalpAdanyaH kalpaH saMbhavati / na tAvad asya buddhiM vinA kazcid dharmo liAbhUtaH __ zakya upapAdayitum / AgamAcca draSTA boddhA sarvajJAtA Izvara iti / buddhyAdibhizcAtmalinirupAkhyam IzvaraM pratyakSAnumAnAgamaviSayAtItaM kaH zakta upapAdayitum ? samajUtIH Izvara AtmA ja che, tattvAntara nathI, kAraNa ke tenAmAM evo koI khAsa guNa nathI ke tene AtmAthI juduM tattva puravAra kare. IzvaramAM buddhi che ane buddhi AtmAno ja viroSa guNa che. AgamamAM paNa Izvarano A ja guNa jaNAvavAmAM Avyo che. Agama Izvarane draSTA, boddhA ane sarvajJAtA tarIke varNave che. Ama Agame paNa evo koI khAsa guNa jaNAvyo nathI ke tene AtmAthI juduM tattva sAbita kare. jo Izvara AtmaliMga buddhi vagerethI rahita hoya to te nirupAkhya banI jAya, tenuM vidhyAtmaka varNana ja azakya banI jAya, tene jANI zakAya ja nahi; te pratyakSa, anumAna ke AgamathI agocara rahe. Ama Izvara AtmA ja hoI, te buddhi Adi AtmavizeSaguNothI yukta che. ahIM vAtsyAyane Izvarane sarvajJAtA tarIke svIkArela che. tethI prazna Ubho thAya che ke zuM vAtsyAyana jIvanmuktane sarvajJa gaNe che? 'badhAM ja dravyonI badhI ja vyaktionI sarva saikAlika avasthAonuM jJAna dharAvanAra evo 'sarvajJa zabdano artha sAmAnyapaNe pracalita che. vAsyAyanane 'sarvajJa' zabdano Avo artha ahIM abhipreta che ke kema te cokakasapaNe kahI zakAya nahi. paraMtu eTaluM to spaSTa che ke vAsyAyana saMdarbha pramANe sarvajJa'no judo judo artha kare che. Indriya potapotAnA niyata viSayane grahaNa kare che jyAre AtmA rUpa, rasa, gadhe, sparza ane zabda e pAMce viSayone arthAt sarvane grahaNa kare che, eTale AtmA sarvajJa che ane tethI indriyothI bhinna che evuM vAtsyAyane eka sthAne kahyuM che. tenA zabdo che ? tu tu asthiviSayanI kriyANi tamA sekanyataH tAH sarvaviSayaprANI viSacavyasthitinI toDanunIyate | rU.4.3. ahIM saMdarbha karma ane phaLano che. tethI A saMdarbhamAM sarvA' zabdano artha 'karmo ane temanAM phaLo vaccenA niyata saMbaMdhane jANanAra, duHkhamuktirUpa paramaphaLa ane tenA saghaLA .
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara upAyone (karmone jANanAra' thAya. "sarvajJa zabdanA arthano AthI vadhu vistAra prastuta saMdarbhamAM jarUrI nathI, A arthamAM jIvanmukta sarvajJa che ja. 'sarvadravyonI sarva vyaktionI sarvatrakAlika avasthAone jANanAra evo "sarvajJa zabdano artha prastuta saMdarbhamAM baMdha besato nathI kAraNa ke Avo artha karmasiddhAnta ane puruSasvAtaMtrya (freedom of will)no atyanta virodhI che jyAre jaDa niyativAdano poSaka che. (e) svakRtAbhyAgamalopena pravartamAnasya yaduktaM pratiSedhajAtam akarmanimitte zarIrasa tat sarva pracaMte tiA je nirmANakAyo utpanna karavA pravRtta thanAro AtmA potAnA pUrvakRta karmane pariNAme ja temAM pravRtta thaI zake che ema na mAnIe to tenAM nirmANazarIronI utpattimAM tenuM pUrvakRta karma nimitta nathI evo artha thAya, arthAt pUrvakRta karmane potAnuM koI phaLa nathI ema phalita thAya; ane tema svIkAratAM to potapotAnAM sAmAnya prakAranA zarIranI utpattimAM pratyeka jIvanAM potapotAnAM kamone nimittakaraNa ne mAnatAM je doSo Ave che te badhA doSo ahIM paNa Ave. Ama vAtsyAyanane mate, jeNe mithyAjJAna, adharma ane pramAdano nAza karI samyakajJAna, dharma ane samAdhi prApta karela che, je spaSTapaNe jANe che ke kyAkarmanuM kahyuM phaLa che, jeNe pote klezamukti-duHkhamuktinA saMpUrNa mArganI yAtrA karI che ane tethI jene te mArganuM sAkSAt zAna che, je te mArganI bAbatamAM pramANa che, je te mArgano paramotkRSTa upadedA che, jenA bhavano-janmamaraNacakrano-anta thayo che, je badhAM saMcita karmonAM saghaLAM phaLone aMtima janmamAM bhogavI levA potAnI avyAhata IcchAthI aneka nirmANakAryonuM nirmANa kare che ane je potAnI avyAhata icchAthI saghaLAM saMcita karmone vipAkonukha kare che te jIvanmukta sivAya bIjo koI Izvara nathI. (4) nyAyavaizeSikadarzanamAM nityamukta bhuvanakata mAhezvaranI vibhAvanAne sauprathama praveza prazastapAda" dvArA sRSTi ane pralayanI kalpanA sAthe nityamukta jagartA mahezvaranI vibhAvanA nyAyazeSika darzananA upalabdha graMthomAM sauprathama ApaNane prazastapAdanA (I.sa.nI chaThThI zatAbdInA uttarArdha) padArthadharmasaMgrahamAM maLe che. jIvo potAnAM karmonAM phaLono bhoga karI zake te mATe mahezvarane sRSTinuM sarjana karavAnI icchA thAya che. tene pariNAme jIvonAM ado potapotAnAM phaLo ApavA unmukha bane che. AvAM adono sauprathama pavanaparamANuo sAthe saMyoga thAya che. A saMyogathI pavanaparamANuomAM kAryAraMbhaka gati utpanna thAya che, pariNAme dvacakAdikrame pavanamahAbhUtanI utpatti thAya che. A ja rIte apamahAbhUta, pachI tejasUmahAbhUta ane pachI pRthivImahAbhUta utpanna thAya che. cAra mahAbhUtonI utpatti pachI kevaLa mahezvaranI IcchAthI pArthiva paramANuothI yukta tejasa paramANuomAMthI moTuM IMDuM utpanna thAya che. pachI te IMDAmAM sarvalokapitAmaha brahmAne
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tatvajJAna sakala bhuvana (cauda bhuvano) sAthe sarjI mahezvara tene prajAnuM sarjana karavAnuM kAma soMpe che. brahmA jJAna, vairAgya ane aizvaryathI yukta che. te brahmA jIvonAM karmonAM vipAkone jANIne karmane anurUpa jJAna, bhoga ane AyuvALA prajApatio, manu, devarSio, pitRo, . brAhmaNo, kSatriyo, vaizyo, sUko ane nAnAmoTAM prANIone sarje che ane temane potapotAnA karmane anurUpa dharma, jJAna, vairAgya ane aizvaryathI joDe che. A brahmAnA mokSano samaya Ave che tyAre saMsArathI-janmamaraNabhramaNathI thAkelAM prANIonA vizrAma mATe mahezvara saMhAranI icchA kare che. saMhArecchA thatAM ja badhAM ja kAryo kramathI paramANuomAM vighaTana pAme che. Ama pralaya thAya che. pralayamAM pravibhakta paramANuo ane dharmAdharmasaMskArathI yukta AtmAo ja hoya che. 1 Ama prazastapAda anusAra mahezvaranA saMkalpamAtrathI sarga ane pralaya thAya che. mahezvaranI icchA pavanaparamANuomAM utpanna thatI AraMbhaka gatinuM sAkSAt kAraNa nathI. temanI icchA to ane vipAkonukha kare che. Atmagata AvAM ado pavanaparamANuonA saMyogamAM AvI temanAmAM AraMbhaka gati utpanna kare che. vaLI, mahezvara saMkalpathI brahmAne ane cauda bhuvanone utpanna karI jIvasRSTi mATe brahmAne niyukta kare che. brahmA jIvone temanAM karmone anurUpa jJAna, bhoga, Ayu ane yonivALA sarje che. mahezvara saMkalpamAtrathI cAra bhUtone, zarIradhArIone rahevAnA sthAnone (bhuvanane) ane brahmAne sarje che. jIvasRSTinuM sarjana brahmA kare che ane brahmA ja jIvone temanAM karma pramANe jJAna, dharma, vairAgya, bhoga ane Ayu bakSe che. tethI brahmAne lokapitAmaha kahyA che. brahmAno mokSa thAya che. brahmA pratisarga bhinna che, jyAre mahezvara eka ane nitya che. mahezvaramAM kevaLa icchA che jyAre brahmAmAM jJAna (-karma-phalajJAna), vairAgya ane aizvaryA che. sRSTinI utpattithI tenA vinAza sudhInA gALAmAM tenuM saMcAlana brahmA kare che. pralayamAM to karmane anurUpa phaladAnanI kriyA aTakI jAya che, eTale pralayamAM brahmAnI jarUra nathI. mahezvara ke brahmAne ahIM upadezaka ke vedakartA tarIke varNavavAmAM AvyA nathI. e to spaSTa jaNAya che ke prazastapAda sarga-pralayanI, mahezvaranI, brahmAnI vibhAvanA purANomAMthI khAsa to ziva purANomAMthI nyAyazeSikadarzanamAM laI AvyA che. uttarakAlIna nyAyazeSika graMthoe brahmAne dUra karIne tenuM kArya paNa Izvarane ja soMpyuM che, Izvara ja karmanA vipAkane jANI karmanuM phaLa jIvone Ape che. vaLI, uttarakAlIna nyAyazeSika graMthomAM Izvara jJAna ane irachA baMne guNo dharAve che ema manAyuM che. uparanI carcA uparathI ApaNe tAraNa kADhI zakIe ke prazastapAda pahelAM nyAyavairoSikadarzana nityamukta jagatkartA eka Izvarane mAnatuM na hatuM ane te 'Izvarazabdano
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara prayoga jIvanmukta upadekhAnA arthamAM ja karatuM hatuM. sauprathama prazasta pATha nyAyavazeSikadarzanamAM nityamukta jagatkartA eka IzvaranI vibhAvanA dAkhala kare che." . have ApaNe prazastapAdottarakAlIna nyAyavaizeSika mukhya ciMtakone eka pachI eka laI temanI IzvaracarcAno sAra rajU karIzuM. (5) udyotakara ane Izvara prazastapAde jagatanA kartA ( nimittakAraNa) tarIke Izvarano svIkAra karyo che. paraMtu teno vyavasthita vicAra udyotakaranA nyAyavArtikamAM ApaNane sauprathama maLe che. udyotakara kahe che ke jagatanuM upAdAnakAraNa paramANuo che ane jIvonAM karmonI sahAyathI Izvara paramANuomAMthI sarva kAryo utpanna kare che. Izvara ja sRSTi daramiyAna jyAre je jIvanA je karmano vipAkakALa Ave che tyAre te jIvane te karma anusAra phaLa Ape che. A Izvarano anugraha che. IzvaranuM aizvarya nitya che. te dharmanuM (=pUrvakRta karmanuM) phaLa nathI. IzvaramAM dharma che ja nahi." IzvaramAM saMkhyA, parimANa, pRthakatva, saMyoga, vibhAga ane buddhi A cha ja guNo che. eka sthAne udyotakara jaNAve che ke tenAmAM azliSTa ane avyAhata icchA paNa che. Izvarane zarIra nathI. Izvarane mAnavAnI zI jarUra che? jIvonA dharmAdhama ja paramANuone kAryotpattimAM pravartAve che ema kema mAnatA nathI? AnA uttaramAM udyotakara kahe che ke dharmAdharma acetana che ane acetana svataMtrapaNe koIne kAryotpattimAM pravartAvI na zake. mAnI lo ke dharmAdharma paramANuone kAryotpattimAM pravartAve che arthAt paramANuomAM kAryAraMbhaka gati utpanna kare che. dhamadharma to karaNakAraka che. kevaLakaraNakArathI kriyA utpanna thatI nathI. tethI, kevaLa dharmadharmathI paramANuomAM AraMbhaka kriyA utpanna na thaI zake. je kaho ke paramANuonI sahAyathI dharmAdharma paramANuomAM AraMbhaka kriyA utpanna kare che to te barAbara nathI. paramANuo to karmakAraka che; karmakAraka ane karaNakAraka be ja bhegA maLI AraMbhaka kriyA utpanna na karI zake. mATI (= karma) ane daMDa-cakra (=karaNa) bethI ja ghaTAbhaka kriyA utpanna thatI kadI koIe dekhI nathI. Ama AraMbhaka kriyAnI utpatti mATe karmakAraka ane karaNAraka uparAMta kartakAraka(=rtA)nuM hovuM Avazyaka che. jo kaho ke kartA jIva che ane te potAnAM karmo (dharmAdharma) dvArA paramANuomAM AraMbhaka gati pedA kare che to te barAbara nathI, kAraNa ke jIva ajJAnI hoI paramANuomAMthI je je kArya je je rIte banAvavAnuM che tenuM tene jJAna nathI ane tethI te te kAryane utpanna karavA mATenI AraMbhaka gati paramANuomAM utpanna karavA te zaktimAna nathI. jo kaho ke paramANuomAM AraMbhaka gatinI utpattinuM kaMI kAraNa ja nathI to te anucita che, kAraNa ke ApaNe kadI kAraNa vinA kazAnIya utpatti joI jANI nathI. tethI buddhimAna arthAt sarvajJa IzvarathI ja paramANuo ane karmo ( =dharmAdharma) kAryonmukha thAya che ema mAnavuM joIe.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 / bhAratIya tattvajJAna arthAtuM. Izvara ja paramANuomAM Akarma utpanna kare che ane Izvara ja adaIne vipAkonukha kare che. 14 - koI zaMkA uThAve che ke Izvara jagatano kartA nathI, kAraNa ke te koI paNa rIte jagatano kartA ghaTI zakato nathI. Izvara jagatano kartA hoya to be vikalpo saMbhave che te kAM to bIjAnI sahAyathI jagata utpanna kare kAM to bIjAnI sahAya vinA jagata utpanna kare. jo te bIjAnI sahAyathI jagatano kartA banato hoya to jenI sahAyathI te jagatano kartA thayo. teno to te phakta nahi gaNAya. jo kaho ke jenI sahAyathI te jagatano kartA bane che tene te bIjA koInI sahAyathI utpanna kare che to have teNe jenI sahAya lIdhI teno to te akartA raheze. jo kaho ke teno kartA paNa te koI trIjAnI sahAyathI banaze to enI e ja Apatti AvIne UbhI raheze ane emAMthI chUTakAro kayAreya nahi thAya. je kaho ke te koInI paNa sahAya lIdhA vinA svecchAe ja jagatanAM kAryono kartA che-jagatanAM kAryone te nirapekSapaNe svecchAe ja utpanna kare che to to puruSanAM karmo niSphaLa banI jAya, tenI sAdhanA vyartha thaI paDe ane mokSa puruSArtha na rahe, athavA tenI icchAne anusarI muktone paNa pAchA saMsAramAM pravezavuM paDe. kya A zaMkAnuM samAdhAna karatAM udyotakara jaNAve che ke IzvaranuM nirapekartRtva to nyAyavoSiko svIkAratA nathI. tethI dharmAdharmanA viphalyano doSa Avato nathI. jenI sahAyathI te jagatanAM kAryono kartA bane che teno paNa te rtA saMbhave che, kAraNa ke te jagatanAM badhAM kAryo yugapa karato nathI paNa kramathI kare che. udAharaNArtha, mANasa amuka karaNa(=sAdhana)thI vAMsalo banAve che, pachI vAMsalAthI daMDa banAve che, pachI daMDathI ghaTa banAve che, vagere. tevI ja rIte, Izvara jIvanA dharmAdharmanI sahAyathI jIvanAM zarIra, sukha, duHkha vagereno rtA che. jIvanAM AtmamanaHsaMyoga ane azuddha abhisadhinI sahAyathI jIvanA adharmano kartA che, jIvanAM AtmamanaHsaMyoga ane zuddha abhisadhinI sahAyathI jIvanA dharmano kartA che, jIvanamAM sukha, duHkha ane smRtinI tema ja temanAM sAdhanonI sahAyathI jIvanI zuddha ke azuddha abhisabdhino kartA che. jyAre te amuka kAryane kare che tyAre te jenI sahAyathI tene kare che teno te akartA raheze evI zaMkA karanArane udyotakara pUche che ke AthI tame zuM ema kahevA mAgo cho ke jyAre te jagatamAM dekhAtuM koI kArya kare che tyAre te jenI sahAyathI te kArya kare che teno te akartA rahe che? udyotakara rAMkAne spaSTa karI have uttara Ape che ke e zaMkA pAyA vinAnI che kAraNa ke te jagatanAM badhAM kAyone yugapa karato nathI paNa kramathI kare che ane kramathI tene jagatanAM badhAM kAryono kartA mAnI zakAya che eTale nirdiSTa doSa Avato nathI. virodhI pUche che ke sauprathama-arthAt prathama sarganI AdimAM jyAre pahelI ja vAra-Izvare jIvone mATe zarIra Adi banAvyAM haze tyAre to jIvonAM pUrvakRta karmo (=dharmAdharma) hovAnI zakyatA nathI, to pachI te vakhate teNe zenI
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara sahAyathI zarIra Adi banAvyAM haze? A praznanA uttaramAM udyotakara jaNAve che ke saMsAra anAdi che eTale prathama sarganI vAta karavI vAhiyAta che. pralayAntarita sargonI paraMparAne Adi nathI ke Izvarane jagata banAvavAnuM prayojana zuM che ? jagatamAM loko je kArya kare che te koIne koI uddezathI kare che. amuka vastu prApta karavA kare che ke amuka vastu dUra karavA kare che. Izvarane kazuM dUra karavAnuM nathI kAraNa ke tenAmAM duHkha nathI. ane jagatamAM sarvane duHkha ja dUra karavAnuM hoya che. tene kaMI prApta karavAnuM paNa nathI kAraNake te vazI che, tRSNArahita che, pUrNakAma che. keTalAka dArzaniko mAne che ke Izvara krIDA karavAnA prayojanathI jagatane utpanna kare che. Amata barAbara nathI. kIDA to AnaMda prApta karavA thAya che, ane AnaMda prApta karavA to te prayatna kare che je duHkhI hoya che. paraMtu IzvaramAM to duHkhano abhAva che. eTale teDhIDA karavA mATe jagata utpanna kare nahi. keTalAka dArzaniko kahe che ke Izvara potAnI vibhUtinuM pradarzana karavA mATe vicitra ane virATa jagata utpanna kare che. paraMtu A mata paNa barAbara nathI. te zA mATe potAnI vibhUtinuM pradarzana kare? AvuM vibhUtipradarzana tenA nitya aizcaryamAM kaMI vadhAro kare che? nA, jarAya nahi. te AvuM pradarzana karavAnuM baMdha kare to tethI tenA nitya aizvaryamAM koI ochapa AvavAnI nathI. to pachI Izvara jagata zA mATe banAve che? udyotakarano uttara che ke te teno svabhAva che mATe dharatI vastuone dhAraNa kare che kAraNake te teno svabhAva che. tevI ja rIte, Izvara jagatane utpanna kare che kAraNake jagatane utpanna karavuM e teno svabhAva che." ahIM ughAtakare e uttara nathI Apyo ke jIvo potAnAM karmonA phaLa bhogavI zake mATe Izvara jagatane utpanna kare che. AnI noMdha levI joIe. jo jagatanAM kAryonI utpatti karavI te teno svabhAva hoya to te satata kAryo utpanna karyA ja kare ane kadIya virame nahi. jo 4-kAryane utpanna karavAno teno svabhAva hoya, - kAryane utpanna karavAno teno svabhAva hoya, -kAryane utpanna karavAno teno svabhAva hoya ane Ama..n kAryo utpanna karavAno teno svabhAva hoya to teno te svabhAva dareka kSaNe hovAno ja ane pariNAme teNe 1, 2, 3.... n kAryo eka ja kSaNe eka sAthe ja karavAM joIe, arthAt te badhAM kAryono phamathI kartA che e mata ghaTaze nahi. " uparanI zaMkAnuM samAdhAna karatAM udyotakara jaNAve che ke nirdiSTa doSa Avato nathI kAraNa ke kartA buddhimAna che ane vaLI tenuM kartRtva sApekSa che. te buddhimAna ane sApekSa kartA hoI badhAM kAryone eka sAthe utpanna karato nathI; je kAryanI kAraNasAmagrI upasthita hoya che tene utpanna kare che, jenI kAraNasAmagrI upasthita nathI hotI tene utpanna karato nathI. teno jagatanAM badhAM kAryone utpanna karavAno svabhAva hovA chatAM te te badhAM kAryone eka kALe utpanna nathI karato kAraNake te te kAryane tyAre ja utpanna kare che jyAre te kAryarUpa phaLa je jIvane bhogavavAnuM hoya te jIvanA te phaLane anurUpa karmano vipAkakALa Ave. *
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna buddhimattA vinA Izvara jagatano khta ghaTI zake nahi. tethI IzvaramAM buddhiguNa to mAnavo ja joIe. tenI buddhi atIta, anAgata ane vartamAna badhA viSayone ( ane pratyakSa jANe che. tenI buddhi parokSajJAnarUpa nathI. tenI buddhi nitya che. tenI buddhi nitya hoI tenAmAM saMskAraguNa saMbhavato nathI. tene saMskAra na hoI smRti nathI. tene duHkha nathI, kAraNa ke du:khanA kAraNa adharmano tenAmAM abhAva che. tene duHkha na hovAthI tenAmAM verAgya paNa saMbhavato nathI. tene duHkha na hovAthI tenAmAM cheSa paNa nathI. alabatta, tene akli ane sarva viSayomAM avyAhata (=phaLIbhUta thanArI) icchA che. jema tenI buddhi kliSTa nathI tema tenI IcchA paNa kliSTa nathI. jema tenI buddhi sarva viSayone jANe che tema tenI icchA badhA padArthone karavA samartha che. jemAM tenI buddhi potAnA kAryamAM avyAhata che-koI paNa viSayane jANavAnA tenA kAryamAM koI bAdhaka banI zakyuM nathI, tema tenI icchA potAnA kAryamAM avyAhata che-arthAt icchAne anurUpa phaLa ( kArya) tarata ja utpanna thAya che." Izvara baddha che ke mukta? te baddha nathI kAraNake tenAmAM sadA duHkhano abhAva hoI te abaddha ja che. te mukta nathI kAraNa ke je baddha hoya tenI bAbatamAM ja mukta thavuM saMbhave che; Izvarane to kadIya baMdhana hatuM ja nahi. tethI te mukta paNa nathI." koI zaMkA uThAve che ke Izvarano jIvAtmAo sAthe koI saMbaMdha ghaTato nathI eTale Izvarane temanAM adakano preraka-adhiSThAtA mAnI zakAya nahi. arthAt jIvAtmAomAM samavAyasaMbaMdhathI rahetA dharmAdharmano Izvara sAthe na to sAkSAt saMbaMdha che na to paraMparAthI; ane jenI sAthe Izvarano koI saMbaMdha nathI evA dhamadharmane Izvara kevI rIte prerI zake, ane aprerita teo acetana hoI potAnuM yogya kArya karavAmAM pravRtta kevI rIte thaI zake ?" uparanI rAMkAnuM samAdhAna karatAM udyotakara jaNAve che ke Izvara ane jIvAtmA vacce saMbaMdha che. kyo saMbaMdha che? saMyogasaMbaMdha. "zeSika mate saMyoga guNa che ane te karmajanya hoI anitya hoya che. tethI be vibhu dravyo vacce saMyogasaMbaMdha ghaTe nahi. Izvara ane jIvAtmA vibhu che. eTale temanI vacce saMyogasaMbaMdha ghaTe nahi'-AvI zaMkAnA uttaramAM udyotakara kahe che ke ame (naiyAyiko) to aja (= nitya) saMyogano svIkAra karIe chIe. Izvara ane jIvAtmA vacce aja saMyogasaMbaMdha che. jeo (=vaizeSiko) aja saMyoga nathI mAnatA teo mananA mAdhyamathI Izvara ane jIvAtmA vacce saMbaMdha sthApe che. manano Izvara sAthe saMyogasaMbaMdha che ja ane Izvara sAthe saMyukta manano jIvAtmA sAthe saMbaMdha che. Ama Izvara ane jIvAtmA vacce saMbaMdha teo ghaTAve che." Izvara ane jIvAtmA vacceno aja saMyogasaMbaMdha vyApaka che ke avyApaka arthAt te saMbaMdha tenA pratyeka saMbaMdhIne vyApIne rahe che ke te pratyeka saMbaMdhInA amuka bhAgamAM ja rahe che? A prazna avyAkaraNIya che. arthAta, AtmA ane Izvara vacce aja saMyogasaMbaMdha che eTaluM ja kahI zakAya che, ethI vizeSa kaMI kahI zakAtuM nathI. 15
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara IzvaramAM kriyA che ke nahi? IzvaramAM preraNArUpa kriyA che, ceSTArUpa kriyA nathI. te anya kArakone kAryotpattimAM prere che, te koInAthI prerAto nathI. te svataMtra che. eTale tenAmAM parispaMdarUpa yA ceSTArUpa kriyA nathI. tenuM zarIra ja nathI eTale tenAmAM parispaMdarUpa yA ceSTArUpa yiA saMbhave ja nahi. (6) jayaMta bhaTTa ane Izvara udyotakare IzvaranA jagataphtatvanI sthApanA karI che ane te saMdarbhamAM UThatA mahattvanA praznonI carcA karI che. have ApaNe tyaMta bhaTTane Izvara vize zuM kahevAnuM che te joIe. sauprathama te IzvaranuM astitva nIce pramANe puravAra kare che. pRthvI vagere kAryo che, kAraNa ke te anitya che ane sannivezavALAM che ( = racanAvALAM che, sAvayava che). te kAryo hovAthI temano paNa koI kartA hovo joIe. kAryane kartA hoya che ja, karyA vinA kArya utpanna thatuM nathI. udAharaNArtha, ghaTa kArya che ane teno kartA kuMbhAra che. kartA vinA ghaTabanI zake ja nahi. Ama pRthvI vagere kAryono kartA siddha thAya che. te ja Izvara che." A sAme koI dalIla kare che ke keTalAMka kAryono rtA dekhAto nathI. kheDaDyA vinAnI paDatara jamInamAM choDavAM UgI nIkaLe che. temano koI kartA dekhAto nathI. A dalIlanuM khaMDana karatAM jayaMta kahe che ke dekhAvA yogya hovA chatAM na dekhAya to te nathI' ema nizcaya karI zakAya. paraMtu Izvara azarIrI hoI te dekhAvA yogya ja nathI. tethI te dekhAto nathI. Ama te dekhAto nathI mATe tenuM astitva nathI evo nizcaya na karI zakAya.8 ahIM vaLI koI Apatti uThAve che ke duSTa pRthvI, pANI vagerethI ja akRSTajAta choDavAnI utpatti mAnavI joIe, na dekhAtA Izvarane temano rtA mAnavo anucita che. Ano uttara ApatAM jayaMta kahe che ke A Apatti barAbara nathI. badhA paralokavAdIo na dekhAtAM karmonI kalpanA kema kare che ? karmanI kalpanA eTalA mATe karavAmAM AvI che ke jethI jagatanA vaicitryano khulAso thaI zake, tevI ja rIte, acetana kArako cetanathI prerita na hoya to kAyonI utpattino khulAso thaI zakto nathI, tethI jyAM rtA dekhAto nathI tyAM paNa rtA ka5vAmAM Avyo che. . koI zaMkA kare che ke kArya uparathI to sAmAnyapaNe kartAnuM anumAna thAya paraMtu vizeSa prakAranA kartA-AtmavizeSa IzvaranuM anumAna na thaI zake. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM jayaMta kahe che ke AgamathI vizeSa prakAranA ktanuM zAna thAya che. jo kaho ke AgamathI tenuM jJAna mAnatAM itaretarAzraya doSa Avaze kAraNake Izvara AgamathI siddha thaze ane AgamanuM prAmANya IzvarakartutvathI siddha thaze, to tema kahevuM barAbara nathI kAraNa ke Izvara bIjAM pramANothI paNa puravAra thAya che. vaLI, kAryanI vizeSatA uparathI kartAnI vizeSatAnuM anumAna thaI zake che. dhUmanI vizeSatA pratyakSa karI te uparathI anumAna karI zakAya che ke . . .
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tasavajJAna tenuM kAraNa caMdanano agni ja che-tRNaparNano agni nathI. tevI ja rIte, aparimita ananta prANIonAM vicitra sukhaduHkhanAM sAdhanarUpa bhuvana vagere ananta kAryo atizayarahita puruSa karI zake nahi, tethI temano atirAyavALo viziSTa kartA ja hovo joIe evuM ApaNe anumAnathI jANI zakIe chIe.' traNeya lokanA niravadhi prANIonAM sukhaduHkhanAM sAdhanone kevI rIte utpanna karavAM, temAMnA pratyeka sAdhananuM prayojana zuM che, te badhAM sAdhanono nAza kema karavo-A badhuM jANanAro ja te badhAM kAyone utpanna karI zake tethI puravAra thAya che ke Izvara sarvaza che. jevI rIte niyataviSayane grahaNa karanArI indriyonI apekSAe indriyono preraka jIva sarvajJa che tevI rIte jIvonAM karmone anurUpa phaLa sAthe joDavA zaktimAna Izvara tema karavAne azakta jIvonI apekSAe sarvaza che. "asarvajJatAnuM kAraNa rAga Adi doSo che. te doSo IzvaramAM nathI, tethI te sarvajJa che. 15 IzvaranuM jJAna nitya che. sRSTinI sthiti daramyAna jo eka kSaNa paNa te jJAnarahita banI jAya to karmAdhIna vividha prakArano vyavahAra ja jagatamAM aTakI jAya kAraNa ke karmo IzvarapreraNAthI ja kAryamAM pravRtta thAya che. A to ISTa nathI. eTale sRSTinI sthiti daramyAna to teno vinAza nathI, te nitya che. pralaya vakhate tenA nAzanuM koI kAraNa na hoI teno nAza thato nathI. sargakALe tenI utpattinuM koI kAraNa na hoI teno utpAda thato nathI. Ama te nitya che.ka tenuM jJAna eka ja che. tenA jJAnamAM koI pheraphAra-bheda-Avato nathI kAraNa ke tenuM jJAna atIta, anAgata, sUkSma, vyavahita badhI vastuone jANe che, te badhAM zeyone-viSayone yugapa jANe che eTale tenA jJAnamAM bheda paDato nathI. jo kaho ke te badhA viSayone mathI jANe che eTale tenA jJAnamAM bheda paDavo saMbhave che to te barAbara nathI, kAraNa ke ananta viSayone kramathI jANI zakAya ja nahi. tethI AkramathI jANavAno mata svIkAratAM to tenAmAM ajJAtRtva Ave ane pariNAme karmaphalaThAnarUpa vyavahArano lopa thAya.' IzvaranuM jJAna pratyakSa jevuM hoI pratyakSa kahevAya che. te pratyakSanI jema ikiyasatrikarSathI utpanna thatuM nathI. artho IzvarajJAnane utpanna karatA nathI." * jeTalA AtmaguNo IzvaramAM che te badhA nitya ja che, kAraNa ke te guNo manaHsaMyogathI utpAdya nathI; temane manaHsaMyoganI apekSA nathI. duHkha ane dveSa tene che ja nahi. saMskAra ( = bhAvanA)nuM paNa tene koI prayojana nathI, kAraNa ke te sarvadA sarvArthadarzI hoI tene smRti ja nathI. tene AnumAnika yA parokSa jJAna che ja nahi. te . bhUtAnugrahavALo hovAthI tenAmAM dharma svAbhAvika ja che, janya nathI. te dharmanuM phaLa parArtha jagannirmANa che. tenAmAM nitya sukha che, kAraNa ke AgamamAM tenuM tevuM varNana che. je sukhI na hoya te AvAM kAryo karavAnI yogyatA na dharAvI zake."*
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara - IzvaranI icchA paNa nitya che. ahIM koI zaMkA kare che ke icchAne nitya mAnatAM sarvadA jagatanI utpatti thatI ja raheze ane tene kyAreya anna nahi Ave. sargechA nitya hoI saMhAra thaze ja nahi, yA sahArecchA nitya hoI pralayanI dhArA paNa aTakaze nahi. A zaMkA barAbara nathI. IzvaranI icchA nitya che eno artha e ke te svarUpathI nitya che, te AtmamanaHsaMyogathI utpAdya nathI. paraMtu te icchAno viSaya kyAreka sarga hoya che ane kyAreka saMhAra hoya che. sargasaMhAranI madhyamAM arthAt jagatanI sthitinI avasthAmAM A karmanuM A phaLa Ane maLo evI IcchA Izvarane hoya che.' teno prayatna e vizeSa prakArano saMkalpa ja che. Ama nava AtmavizeSaguNomAMthI IzvaramAM pAMca che-jJAna, sukha, icchA, prayatna ane dharma. tenAmAM duHkha, dveSa, adharma ane saMskAra A cAra AtmavizeSaguNo nathI. tethI te eka viziSTa prakArano AtmA ja che, AtmAthI juduM dravya nathI. IzvaranA vize eka prazna uThAvavAmAM Ave che. kriyAvAna ja kartA hoya che. Izvara to azarIrI che eTale tenAmAM kriyA saMbhave nahi. tethI azarIrI kartA hoI zake nahi. azarIrI kartA hoya evo eka paNa dAkhalo jagatamAM joyo jANyo nathI. A praznanA uttaramAM jayaMta kahe che ke IzvaranI bAbatamAM kartatvano artha che jJAna, cikIrSA ane prayatna volitional effort)no yoga( saMbaMdha). te IzvaramAM che ja. azarIrarUpa jIvAtmA potAnA zarIrane preraNA kare che ja. eTale, preraNA karavArUpa kartutva mATe zarIrarUpa hovuM Avazyaka nathI icchAmAtrarUpa teno vyApAra hovAthI ananakAya te karI zake che ane vaLI tene koI paNa jAtano kleza thato nathI." icchAmAtrathI ja te paramANuone svIkAryotpattimAM prere che ema mAnI zakAya nahi, kAraNa ke jaDa paramANuo tenI icchA jANI zake nahi ane icchA jANyA vinA icchAnusAra pravRtti kevI rIte karI zake?-A praznanA uttaramAM jayaMta jaNAve che ke jIvanuM acetana zarIra jIvanI icchA pramANe vartatuM hoya to pachI acetana paramANuone IzvarecchAnusAra vartavAmAM zo bAdha Ave? - Izvara sRSTi kema kare che? evo eno svabhAva ja che ke kyAreka te vizvanuM sarjana kare che ane kyAreka teno saMhAra kare che, paraMtu amuka niyata kALe ja sRSTi karavAno ane amuka niyata kALe ja saMhAra karavAno teno svabhAva kema che ? uttaramAM jayaMta kahe che ke sUryane ja juone, teno niyata kALe UgavAno ane niyata kALe AthamavAno svabhAva nathI ? svabhAvanI bAbatamAM prazna karavo ayogya che." athavA, Izvara krIDAryuM jagata sarje che. kevaLa duHkhIo ja phIDA kare che evuM nathI. jeo duHkhI nathI hotA teo paNa krIDA kare che. athavA, anukaMpAthI Izvara sarga- saMhAra kare che. 12 ahIM koI zaMkA uThAve che ke pralayamAM jIvo duHkhI na hoI anukaMpAne pAtra nathI ane pariNAme temanA pratyenI
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna anukaMpAthI Izvara sRSTi kare che ema mAnavuM bArabara nathI. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM jayaMta kahe che ke pralayamAMya jIvo dharmAdharmasaMskArothI anuviddha hoya che. dharmAdharmanI jaMjIramAM jakaDAyelA hovAthI jIvo mokSapuramAM pravezI zakatA nathI. zuM A jIvo anukaMpAne pAtra nathI ! che ja. jyAM sudhI karmonAM phaLa na bhogavAya tyAM sudhI karmono kSaya azakaya che. sarga vinA karmonAM phaLono bhoga azakya che. tethI dharmanAM zubha phaLonA bhoga mATe dayALu Izvara svarga vagere sarje che ane adharmanAM azubha phaLonA bhoga mATe Izvara naraka vagere sarje che. karmone bhogavI thAkI gayelA jIvonA ArAma mATe bhuvanono saMhAra paNa Izvara kare che. Ama A badhuM IzvaranI kRpAnuM pariNAma che. 19 Izvara jagatanAM badhAM kAryono saMhAra eka sAthe kare e to gaLe UtaratuM nathI, kAraNa ke avinAzI ( =nArA nahi pAmelAM) karmonAM phaLonA upabhogamAM koI pratibaMdha saMbhavato nathI, A zaMkAnA uttaramAM jayaMta kahe che ke kSaya nahi pAmelAM karmonI vipAkazakti IzvarecchAthI kuMThita thaI jAya che. tenI icchAthI prerAyelAM karmo ja phaLo Ape che. tenI icchAthI kuMThita thaI gayelAM karmo phaLo ApatAM aTakI jAya che. Ama kema ? enuM kAraNa e che ke karmo acetana che. eTale, cetanathI prerAIne ja karmo svakAryamAM pravRtta thAya che.' 19 .. jo sarga-pralaya tema ja sRSTinI sthitidazAmAM kAryo paNa IzvarecchAthI thatAM hoya to IzvarecchAne ja mAno, karmo (=dharmAdharma) zA mATe mAno cho ?-A praznanA uttaramAM jayaMta kahe che ke karma vinA jagatanA vaicitryano khulAso thato nathI eTale karma to mAnavAM ja joIe. vadhArAmAM, te jaNAve che ke karmanirapekSa IzvarecchAne ja sarga AdinuM kAraNa mAnavAmAM Ave to traNa doSo Ave-(1) IzvaramAM nirdayatAno doSa Ave. vinA kAraNa dAruNa sarga utpanna karanAro Izvara nirdaya ja gaNAya, (2) vedanA vidhiniSedho nirarthaka banI javAno doSa Ave. IzvaranI icchAthI ja-karma vinA-zubhAzubha calabhoga saMbhavato hoya to vedanA vidhiniSedho vyartha thaI paDe, ane (3) muktone paNa IzvarecchAthI punaH saMsAramAM pravezavuM paDe, arthAt anirmokSadoSa Ave. eTale ja nyAyavaizeSiko karmasApekSa IzvarecchAne sarga AdinuM kAraNa mAne che. vedano rtA Izvara che. nitya jJAna Adi dharAvanAra, nityamukta, jagatkartA eka Izvara vedano kartA che tevo spaSTa ullekha sauprathama, jyAM sudhI huM samaju chuM tyAM sudhI, jayaMtanI nyAyamaMjarImAM maLe che. kaNAde to eTaluM ja kahyuM che ke vedavAkaDyonI racanA buddhipUrvakanI che. gautama Asavacanane zabdapramANa gaNe che-Agama gaNe che ane tenuM prAmANya paNa Ayurveda Adi zAstronA prAmANyanI mAphaka ja nirNIta thAya che ema jaNAve che. prazastapAde mahezvarane veThan tarIke varNavyA nathI. vAtsayAyana spaSTapaNe sAkSAtkRtadharmA RSione ja veThanA draSTAo ane pravaktAo gaNe che.'' 'draSTAo' ane 133 va
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 'pravaktAo A be zabdo bahuvacanamAM vaparAyelA che e dhyAnamAM levuM mahattvanuM che. vAtsyAyanane mate koI eka nitya Izvara vedano kartA nathI kAraNa ke temaNe tevA Izvarane svIkAryo ja nathI. udyotakare eka nitya jagatkartA IzvaranI kalpanA svIkArI hovA chatAM evo Izvara vedano kartA che evuM temaNe spaSTa karyuM nathI ane teo paNa sAkSAtkRtadharmA RSione ja vedanA kartA tarIke svIkAratA lAge che. Ama vedone pauruSeya- puruSakRta mAnavAno siddhAnta nyAyavaizeSikomAM pahelethI arthAt kaNAdasamayathI hovA chatAM te puruSa, jayaMtanA samaya sudhI, eka nitya jagatkartA Izvara nathI paraMtu sAkSAtkRtadharmA aneka puruSo che arthAt RSimunio che. sau prathama jayaMta eka nitya jagatkartA Izvarane vedanA kartA jaNAve che. jayate IzvaramAM AnaMdano spaSTapaNe sauprathamavAra svIkAra karyo che ane tene mate A AnaMda kevaLa duHkhAbhAvarUpa nathI paraMtu vidhyAtmaka (positive) che e tenA pratipAdana uparathI phalita thAya che. (7) zrIdhara ane Izvara IzvaramAM karuNA che eTale te jIvone mATe sRSTi utpanna kare che. jo IzvaramAM jIvo pratye karuNA che to sukhamayI ja sRSTi kema te utpanna nathI karato? AnA uttaramAM zrIdhara kahe che ke te jIvonA dharmAdhanI sahAyathI sRSTi utpanna kare che eTale te kevaLa sukhamayI. sRSTi utpanna kakyAMthI kare? paraMtu tethI temanI karuNAne kaMI AMca AvatI nathI, kAraNa ke sRSTigata duHkha jIvomAM vairAgya utpanna karI temanA mokSanuM kAraNa bane che. 34 jo sRSTinI utpatti karavAmAM Izvarane jIvonA dhamadharma upara AdhAra rAkhavo paDato hoya to tenuM IzvarapaNuM kyAM rahyuM, tenuM svAtaMtrya kyAM rahyuM ? AnA uttaramAM zrIdhara jaNAve che ke Izvara jIvone temanAM karma anusAra phaLo Ape emAM enA IzvarapaNAne ke enI svAdhInatAne kaMI bAdha Avato nathI. UlaTuM, te tenuM IzvarapaNuM puravAra kare che. zeTha tenA sevakonI yogyatAne lakSamAM laI anurUpa phaLa Ape to zeTha zeTha maTI jato nathI. Izvara pratyeka jIvanI samakSa tenA karmane anurUpa bhogasAmagrI upasthita kare che, tenA karmanA vipAkakALe te karmanuM yogya phaLa utpanna karI jIva samakSa upasthita kare che. 35 IzvaranI bAbatamAM koI nIce pramANe vAMdho uThAve che. jagatamAM ghaTa, paTa vagere kAryono je kartA ApaNane dekhAya che te zarIrI che. tethI jagatano kartA paNa zarIrI ja mAnavo joIe. ghaTakAryano kartA kuMbhAra sauprathama te kArya utpanna karavA kayAM kAraNo joIe te jANe che, pachI te te kAraNonI madadathI kAryane utpanna karavA Icche che, pachI tene anukULa prayatna (=utsAha, volitional effort) kare che, pachI zarIra pAse anurUpa vyApAra ( kaceSTA) karAve che, pachI anya kAraNone kAryotpattimAM pravRtta kare che, pachI kArya utpanna kare che. kAraNone jANyA vinA, yogya icchA vinA, anurUpa prayatna vinA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna ane anukULa zarIravyApAra vinA koI kartA kArya utpanna karato hoya evuM lokamAM dekhyuM nathI. tethI Izvara paNa jo jagatano rtA hoya to te zarIrI ja hovo joIe. jo kaho ke ezvaryanA atizayane kAraNe Izvara zarIra vinA ja jagata utpanna kare che to te barAbara nathI, kAraNa ke e ja tarkane laMbAvI pUchI zakAya ke buddhi vinA ja (arthAtu kevaLa IcchAthI ja) potAnA atizayane kAraNe te kema jagatane utpanna karato nathI? jo kaho ke jagatamAM ghaTa, paTa vagere kAryano kartA buddhimAna che mATe jagatano kartA paNa buddhimAna hovo joIe to to e ja tIne AdhAre e paNa svIkAravuM joIe ke jagatano kartA zarIrI che kAraNa ke ghaTa, paTa Adino kartA zarIrI che. zrIdhara Ano vistRta javAba Ape che. te A che : kartava zuM che? "zarIra sAthe saMbaMdha hovo te kartutva che ke "je kAraNomAM kArya utpanna karavAnuM sAmarthya jaNAyuM hoya te kAraNone kAyotpattimAM preravA te' kartutva che? jo zarIra sAthe saMbaMdha hovo te kartRtva hoya to suSupta vyaktimAM ane kArya karavAmAM udAsIna vyaktimAM paNa kartRtva mAnavuM paDaze. tethI 'yogya kAraNone kAryotpattimAM preravA te ja kartutva che ema svIkAravuM joIe, ane nahi ke zarIra sAthe saMbaMdha hovo te kartutva che ema. A jAtanuM kartRtva zarIrasaMbaMdha vinA paNa zakaya che. udAharaNArtha, jIvAtmAne potAnA zarIrane gheravA mATe koI anya zarIra sAthe saMbaMdha jarUrI nathI - jIva svataH ja potAnA zarIrane prere che, jo kaho ke jIvano pUrvakarmArjita zarIra sAthe je saMbaMdha che te ja tene te zarIranI preraNA karavAmAM sahAyaka kAraNa che to te barAbara nathI, kAraNa ke teno potAnA zArIra sAthe saMbaMdha hovA chatAM te potAnA zarIrathI potAnA zarIrane prere che ema mAnI zakAya nahi; game teTalo kuzaLa hoya to paNa te pote potAnA khabhA upara caDhI zake nahi ane game teTalI tIkSNa charI hoya to paNa te pote potAne kApI zake nahi; tevI ja rIte, zarIra cetananI sahAyathI paNa pote potAne preraNA karI zake nahi. jo kaho ke jema jIve karelI preraNAno Azraya te zarIra che-arthAt jIva zarIrane preraNA kare che, tema Izvare karelI preraNAno Azraya paNa tenuM zarIra hovuM joIe ne? to teno uttara e che ke Izvare karelI preraNAno Azraya paramANuo che-IzvaranI preraNAthI paramANuo svakAryamAM pravRtta thAya che. vaLI, virodhI rAMkA uThAve che ke svarArIrane jIva icchA ane prayatna dvArA prere che ane icchA-prayatnanuM kAraNa zarIra che eTale icchAprayatnanA janana dvArA zarIra pote ja potAne prerI zake che ema mAnavuM joIe; Ama jema jIvane zarIrane gheravA svazarIra sAthe saMbaMdha jarUrI che tema Izvarane paNa paramANuone preravA zarIrasaMbaMdha jarUrI che. A zaMkAnuM samAdhAna e che ke jIvanI bAbatamAM tenAM icchA ane prayatnanuM kAraNa zarIra che paraMtu utpanna thaI gayelAM icchA ane prayatna jyAre zarIrane preraNA kare che tyAre preraNAnuM kAraNa zarIra nathI tyAre to zarIra preraNAnuM karma che
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 bhAratIya darzanomAM Izvara arthAt preraNArUpa kriyA zarIra upara thAya che. Ama kArakone kAryotpattimAM pUravArUpa kartRtvamAM zarIranI apekSA che ja evo niyama khoTo che, kAraNa ke zarIravyAmAra vinA kevaLa icchA (will) ane prayatna volitional effort)thI ja cetana( yogI) jaDa vastuone prerato dekhAya che. jo koI pUche ke icchA ane prayatnanI utpatti mATe to zarIranI apekSA che ne?-to teno javAba eTalo ja che ke utpattizIla ( = anitya) IcchA ane prayatnane mATe zarIranI apekSA bhale hoya paraMtu jyAM icchA ane prayatna nitya ane svAbhAvika hoya tyAM te baMnene zarIranI apekSA che ema mAnavuM anucita che, vyartha che. IzvaramAM buddhi, IcchA ane prayatna nitya che, jIvamAM te anitya che. baMneya AtmAo che to ekamAM te nitya ane bIjAmAM te anitya ema kema ? Azrayabhede eka ja guNa nitya ane anitya jagatamAM dekhAya che. udAharaNArtha, jalIya ane tejasa paramANuomAM rUpa nitya (=apAka) che, jyAre pArthiva paramANuomAM rU5 anitya (= pAkaja) che. jIvo paramANuone kAryotpattimAM prerI na zake kAraNa ke jIvo svakarmopArjita Indriyo dvArA ja viSayone jANatA hovAthI temane zarIrotpatti pahelAM viSayonuM jJAna ja hotuM nathI to sarvaviSayonuM jJAna kyAMthI hoya? ane sarva viSayonA jJAna vinA sRSTi jevuM kArya utpanna karavuM azakya che. tethI asarvA jIvothI bhinna sarvajJa IzvaranI kalpanA karavAmAM AvI che. Avo Izvara ja sRSTikartA che, ane jaDa paramANuo ane kamano adhiSThAtA che. - Izvara eka che ke aneka? AnA uttaramAM zrIdhara kahe che ke te eka che, kAraNa ke jo Izvara aneka hoya ane asarvA hoya to jIvonI jema teo sRSTikArya karavA asamartha ja hoya. jo Izvarane aneka mAnI badhAne sarvajJa mAnavAmAM Ave, to ekathI vadhu Izvara mAnavAnuM koI prayojana rahetuM nathI kAraNake sarvajJa eka IzvarathI sRSTikArya thaI jaze. vaLI, badhA Izvaro sarvajJA hoya to paNa teo samakakSa hoI temanI vacce sadA ekamacato nahIM ja rahe. eTale aneka sarvajJA Izvaro mAnavA karatAM eka sarvajJa Izvara ja mAnavo joIe. jo aneka sarvajJa Izvara mAnIne paNa temAMnA ekanA ja abhiprAyane bAkInA badhA sarvA Izvaro svIkArI tadanusAra varte che ema mAnavAmAM Ave to pelo eka ja kharekhara Izvara kahevAvAne lAyaka che, bIjA sarvajJo nahi. jo kaho ke sarvajJa IzvaromAM vyaktigata matabheda hovA chatAM temanI pariSabda sRSTikArya karavAnA karelA nirNayane anusarI te badhA Izvaro ekabIjAno virodha karyA vinA sRSTikArya kare che, to eno artha e thaze ke temAMno koI Izvara nathI. A uparathI puravAra thAya che ke Izvara eka ja che." Izvara sarvajJA che. tethI koI paNa viSayano koIpaNa vizeSa tenAthI ajJAta nathI. Ane kAraNe ja AvA ajJAnane laI utpanna thanAruM mithyAjJAna paNa tenAmAM nathI. eTale
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tatvajJAna ja mithyAjJAnamUlaka rAga-dveSa paNa tenAmAM nathI. saga-dveSa na hovAthI pravRtti paNa tenAmAM nathI. pravRtti na hovAthI dharma-adharma paNa tenAmAM nathI kAraNa ke pravRtti ja dharmaadharmanuM kAraNa che. dharma-adharma tenAmAM na hovAthI sukha-du:kha paNa tenAmAM nathI. badhA ja viSayono anubhava tenAmAM sadAya raheto hovAthI tenAmAM smRti nathI, saMskAra paNa nathI. tethI ja keTalAka IzvaramAM saMkhyA, parimANa, pRthaphatva, saMyoga, vibhAga, jJAna, icchA ane prayatna A ATha guNo mAne che. bIjAo tenI buddhimAM ja avyAhata kriyAzaktino samAveza karIne icchA ane prayatnano buddhimAM ja antarbhAva kare che; Ama teo icchA ane prayatnane buddhithI alaga gaNAvatA nathI, tethI temanA mate IzvaramAM cha ja guNo che. Izvara baddha paNa nathI ke mukta paNa nathI tene nityamukta kahI zakAya.' (8) udayanAcArya ane Izvara nyAyoSika paraMparAmAM IzvaraviSayaka nirUpaNanI parAkASTA udayanAcAryakta nyAyakusumAMjali" ane "AtmatattvavivekamAM jovA maLe che. eTale ja udayanAcArya pote Izvarane uddezIne kahe che ke tAruM astitva mATe adhIna che (madhInA tava sthiti). udayanAcArye IzvaranA astitvane puravAra karavA nIcenI dalIlo rajU karI che. (1) sAta-jagatamAM pRthvI vagere che. te vinAzI, sAvayava ane avAstara parimANavALAM che (arthAt aNuparimANa ane paramamaharimANa vaccenA parimANo dharAve che). tethI te badhAM kAyo che. temano kartA dekhAto nathI. paraMtu kArya kartA vinA saMbhavatuM nahoI temano paNa koI kartA to hovo ja joIe. ghaTano kartA kuMbhAra che. tevI ja rIte, pRthvI vagereno paNa koI kartA che ja, te kartA e ja Izvara che. (2) mAnanA-pralayamAM paramANuomAM karma (gati, motion) to hoya che. paraMtu te karmathI paramANuono kAryAraMbhaka saMyoga thato nathI, ane pariNAme paramANuomAMthI kayaNukAdikame kAryo banatAM nathI. tethI pralayamAM paramANuomAM je karma hoya che tene anAraMbhaka (benefit of causal efficiency) karma kahevAmAM Ave che. paramANuomAMthI kArya banavA mATe paramANuono kAryAraMbha saMyoga thavo joIe, ane paramANuono Avo saMyoga thavA mATe paramANuomAM AraMbhaka karma utpanna thavuM joIe; paramANuonA kAryAraMbhaka saMyoganuM kAraNa AraMbhaka karma che. A AraMbhaka karma paramANuomAM utpanna karI te dvArA paramANuonuM saMyojana karanAra koIka hovo joIe. te ja Izvara che, Izvarane mAnyA vinA anAraMbhaka karmane sthAne AraMbhaka karma thavAno koI khulAse maLato nathI. eTale paramANuomAM AraMbhaka karma pedA karanAro ane paramANuonA kAryAraMbha saMyogono prayojaka-Ayojaka-koI mAnavo ja joIe. te ja Izvara che. (3) dhRtya2-() gurUtvavALI vastuo nIce paDe che. gurUtvavALI vastuone paDatI rokanAra cetanano prayatna che. ApaNo prayatna ApaNA zarIrane nIce paDatAM roke che.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanamAM Izvara UDatA paMkhIno prayatna tenA zarIrane nIce paDatAM roke che. uDatA paMkhIe cAMcamAM paDelI jaDa vastu te paMkhInA prayatnathI nIce paDatI nathI kAraNake prayatnavALA paMkhIe tene dhAraNa karelI che. gurutvavALI jaDa vastune koI prayatnavALI cetana vyaktie dhAraNa karelI hoya to te nIce paDatI nathI. graha, upagraha, vagere acetana che tema chatAM te nIce paDatAM nathIpotAnI kakSAmAMthI Tyuta thatAM nathI. eTale mAnavuM paDe che ke koI prayatnavALI cetana vyaktie temane dhAraNa karI rAkhyA hovA joIe. A vyakti te ja Izvara che. Ama Izvara samagra brahmAMDano dhAraka che.44 3 (2) chatya -zabdamAM Adi pada che. te Adi padathI nAza abhipreta che. taka A pramANe che: jema kAryanI utpatti mATe nimittakAraNa (= utpAdakartA) jarUrI che tema kAryanA nAza mATe paNa nimittakAraNa (nAzakartA) jarUrI che. nyAyavazeSika mate vastusvabhAvathI ja nAza pAmatI nathI. vastuno vinArA nirdetuka nathI. jo vastuno vinAza nihetuka mAnavAmAM Ave to vastu kSaNika banI jAya ane sthAyI dravya jevI koI vastu rahe nahi. tethI nyAyoSiko vastunA nAmane sahetuka mAne che. ghaDAne lAkaDIthI chUTako mAravAmAM Ave che tyAre ja dhaDo AghAtathI kUTe che. ahIM phaTako mAranAra-AghAta karanAra ghaTanAzakta che. tevI ja rIte, jagatanAM je kAryono nAzakta jaNAto na hoya teno paNa nAzakta hovo to joIe ja; te che Izvara. vaLI, samagra vizvanA nArArtA tarIke Izvarane mAnavo joIe. IzvaranI IcchAthI sargAte vizvane jakhara AdhAta lAge che ane badhAM kAryo paramANuomAM vighaTana pAmI jAya che. A AghAta paramANuomAM anAraMbhika gati ane vega pedA kare che. AghAtathI janmelo vega anAraMbhaka karmane pralayAnta sudhI cAlu rAkhuM che. vizvanA nAzakartA tarIke cetana vyaktine mAnyA vinA chUTako nathI. te cetana vyakti e ja Izvara che. (4) palA-(ma) amuka artha =vastu) mATe amuka pada vaparAya che. amuka zabdano amuka artha che evo zabda-arthano saMketa che. A saMketanuM jJAna ApaNane vaDIlo Ape che. paraMtu amuka vastu amuka zabdavAcya che evo saMketa sauprathama kya - koNe? AvA saMketano pravartaka je che te Izvara che. pralayakALe vizvanA nArA sAthe badhA saMketo nAza pAme che ane sRSTinI utpatti sAthe Izvara navA saMketo utpanna kare che te mATe te koI pUrvasaMketo upara AdhAra rAkhato nathI. 4 () sRSTinI utpatti sAthe tenA saMketo Ape che eTaluM ja nahi paNa kalAone paNa te ja zarU kare che. pAtro banAvavAnI kalA, kapaDuM vaNavAnI kalA, lipikalA, lekhanakalA, vagere kalAone sRSTinA AraMbhe sauprathama te ja jIvone zikhavADe che. guruziSya paraMparA dvArA kalAo ApaNA samaya sudhI UtarI AvI che. A paraMparA kyAMkathI zarU thaI hovI joIe. arthAtu, kalAono Adya pravartaka-AviSkAraka-Adi guru-koI hovo ja joIe. te ja Izvara che.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tatvajJAna - ahIM koI zaMkA uThAve che ke Izvara azarIrI hoI te kevI rIte kalAonuM kauzala jIvone dekhADI kalAo zikhavI zake ? Ano uttara ApatAM udayanAcArya spaSTa zabdomAM kahe che ke Izvara paNa kAryavazAt vacce vacce zarIra dhAraNa kare che ane vibhUti darzAve che. 48 udayanano A uttara sAMbhaLI koI Apatti kare che ke nyAyavaizeSiko zarIrane bhogAyatana gaNe che. jo Izvarane dharma na hoya to tene bhogAyatana paNa na ja hoya ane IzvaramAM dharma mAnavo to ISTa nathI. TIkAkAra vardhamAna A asaMgatine dUra karavA mATe prayatna kare che. te kahe che ke Izvarano dharma tenA zarIranuM kAraNa nathI paraMtu jIvono dharma IzvaranA zarIranuM kAraNa che. 49 (5) chatra -vedamAM viSayavastunuM yathArtha nirUpaNa che. vedamAM kahevAmAM AveluM badhuM satya che. veda pramANa che. vedanuM prAmANya nirdoSa vyaktine sUcave che. rAga Adi doSavALI vyaktinAM vacano apramANa hoya che-ayathArtha hoya che, jyAre rAga Adi doSarahita vyaktinAM vacano yathArtha ja hoya che; rAga Adi doSarahita vyakti ja vastune yathArtha jANI zake che ane jevI teNe te vastune jANI hoya tevI ja nirUpI zake che, rAga Adi doSarahita vyakti sarvajJA hoya che. AvI rAga Adi doSarahita sarvajJa vyaktinAM vacanorUpa veTha hovAthI vedanuM prAmANya che. Ama vedanuM prAmANya rAga Adi doSarahita sarvajJa vyaktine arthAt Izvarane puravAra kare che. (6) kR -vedanA prAmANya upathI nirdoSa Izvarane upara puravAra karyo che. paraMtu mImAMsaka prazna UThAve che ke vedanA prAmANya uparathI teno koI ja kartA nathI ema kema mAnatA nathI? nyAyavaizeSiko uttara Ape che ke Ayurveda vagere zAstro jema puruSakRta che tema veda paNa puruSakRta ja hovo joIe. vedano je kartA che te ja Izvara che. (7) vAcArve da vAkyarUpa che. vedavAkyo uparathI puravAra thAya che ke vedano koI kartA hovo ja joIe. mahAbhAratagata vAkyonA kartA jema vyAsa che tema vedagata vAkyonA kartA paNa hovA ja joIe. vedagata vAkyonA je kartA che te ja Izvara che. (8) sAjizeSA-sRSTacAraMbhe be aNuono saMyoga thaI dvacaNuka bane che. dvacaNakanuM parimANa aNuparimANajanya nathI kAraNa ke je tenA parimANane aNuparimANajanya mAnavAmAM Ave to tenuM (= dvacaNakanuM) parimANa aNutara binavAnI Apatti Ave; te mahatparimANIjanya paNa nathI kAraNa ke aNu omAM mahatparimANa nathI, vaLI caNakanA parimANane mahatparimANa nyAyavaizeSiko gaNatA nathI. kayaNukanuM parimANa paNa aNuparimANa ja che, paNa aNunA aNuparimANa ane dvacaNakanA aNuparimANa vacce kaMIka bheda che; dvacaNakanuM aNuparimANa kaMIka ochuM aNuparimANa che arthAt aNunA parimANa karatAM
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 95 dvacaNukanuM parimANa kaMIka sthULa che. AvI paristhiti hoI dvacaNunuM parimANa ronAthI utpanna thAya che e prazna jAge che. A praznanA ukela mATe nyAyavaizeSikoe evo siddhAnta mAnyo che ke saMkhyAthI paNa parimANa utpanna thaI zake che. dvacaNukanuM aNuparimANa be paramANuomAM rahelI dvitvasaMkhyAthI utpanna thAya che. paraMtu nyAyavaizeSikane mate dvitva, vagere saMkhyAnI utpatti mATe 'A eka che ane A paNa eka che' evI apekSAbuddhi Avazyaka che. apekSAbuddhi e to cetanano dharma che, ane jIvoe to haju zarIra, indriyo vagere prAsa karyAM nathI, eTale jIvonI apekSAbuddhi A dvitvasaMkhyAnI utpattimAM kAraNabhUta na ja hoI zake. tethI je cetananI apekSAbuddhi sRSTicAraMbhe paramANuomAM dvitvasaMkhyA utpanna kare che te Izvara che. 50 jIvano prayatna jene sAkSAt prere che te tenuM zarIra che, tema Izvara jene sAkSAt prere tene tenuM zarIra gaNAya.5 Izvaraprayatna paramANuone sAkSAt prere che. eTale e arthamAM paramANuo IzvaranuM zarIra gaNAya. udayanAcArya A arthamAM ja paramANuone IzvaranuM rArIra mAne che,52 vaLI, udayanAcArye Adya kalApravartaka tarIke Izvarane siddha karatI vakhate jenA vaDe kalAkauzala batAvI zakAya-zikhavADI zakAya evuM rArIra paNa Izvara dhAraNa kare che ema kahyuM che. tema chatAM Izvara azarIrI che e nyAyaveroSika paraMparAnA sthApita matano te virodha nathI karatA. te IzvaramAM AnandaguNa mAnatA lAge che.15 temaNe Izvarane vedakartA paNa mAnyo che. A be bAbatomAM teo jayaMtane anusare che. teo buddhi, icchA ane prayatna traNeyane IzvaramAM mAne che. udayanAcArye eka mahattvanA praznanI carcA karI che. te A che-'zarIra vinA buddhi nathI. ane zarIra dUra thatAM buddhi dUra thAya che, AvuM to anitya buddhinI bAbatamAM che, paraMtu nitya buddhine rArIranI koI upayogitA nathI, eTale nitya buddhivALo Izvara azarIrI che' Ama nyAyavezeSiko kahe che. paraMtu e ja tarkane laMbAvIne kahI zakAya ke jo Izvarano prayatna nitya che to tene paNa jJAna-icchAnI koI upayogitA na hovI joIe. zA mATe nitya prayatna uparAMta IzvaramAM buddhi ane icchA mAno cho ? A praznano udayanAcArye Apelo uttara vicAraNIya che. te jaNAve che ke anitya prayatnamAM be dharmo che-(1) te jJAnajanya che, (2) jJAnano je viSaya hoya che te ja teno viSaya hoya che.54 nitya hoI tene AtmalAbha (=svotpatti) mATe jJAnanI jarUra nathI paraMtu viSayane mATe to tene jJAnanI jarUra che. 155 prayatna svarUpathI ja viSayapravaNa nathI. jo tene svarUpathI ja viSayapravaNa mAnavAmAM Ave to prayatna ane jJAnamAM koI bheda rahe ja nahi. prayatna ane jJAna vacce A ja bheda che ke prayatna svarUpathI arthapravaNa nathI jyAre jJAna svarUpathI arthapravaNa che. jo IzvaranA nitya
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna 96 prayatnane nirviSaya mAnavAmAM Ave to evo nirviSaya prayatna viSayono ( = paramANuono) preraka kevI rIte banI zake ? eTale, prayatnane sarviSaya ja mAnavo joIe, ane tene saviSaya mAno eTale jJAna mAnavuM ja paDe kAraNa ke te jJAna dvArA ja viSaya bane che.116 ahIM koI zaMkA uThAvI zake ke nyAyavaizeSikoe suSuptAvasthAmAM mAnelo jIvanapUrvaka prayatna to jJAnecchApUrvaka na hovA chatAM saviSaya che, to pachI teo IzvaranA nitya prayatnane paNa jJAna-icchAnirapekSa saviSaya kema nathI mAnatA ? uddayana Ano uttara ApatAM kahe che ke jIvanapUrvaka prayatna jJAnecchApUrvaka prayatnathI bhinna jAtino che eTale jIvanapUrvaka prayatnane AdhAre je prayatna jIvanapUrvaka nathI evA nitya IzvaraprayatnanI bAbatamAM evo nizcaya karI zakAya nahi. 150 IzvaramAM buddhi, icchA ane prayatna mAnavAnI khAkhatamAM nyAyaveroSika vicArakonA matabhedanuM tArkika mULa : prayatnanuM kAraNa icchA che. icchAnuM kAraNa buddhi che. jJAna pachI icchA thAya che, icchA pachI prayatna thAya che. have jo prayatna nitya hoya to buddhi ane icchAne mAnavAnuM koI prayojana nathI. jeo IzvaramAM prayatnane nathI mAnatA paNa buddhi ane icchAne mAne che teo icchAne nitya mAne che, eTale temaNe buddhine mAnavAnI jarUra nathI, jeo icchA ane prayatnane na mAnI kevaLa buddhine ja IzvaramAM mAne che temanI viruddha A dRSTie kaMI kahI zakAya nahi, A daSTie teo sAcA lAge che. zrIdhara IzvaramAM kevaLa buddhine ja mAne che. paraMtu Izvara kevaLa jJAna dharAvato hoya to te jagannirmANa kevI rIte karI zake ? tethI, icchA to IzvaramAM mAnavI ja joIe. IzvaramAM icchA mAnIe eTale tene nitya ja mAnavI joIe, ane AvI nitya icchA jJAnane nirarthaka nahi banAvI de ? nA, jJAna nirarthaka nahi bane. IzvaranI icchA svarUpathI nitya che-arthAt te manaH saMyogasApekSa nathI. paraMtu teno viSaya to koI vakhate A hoya che to koI vakhate te hoya che. tenA viSayanuM niyAmaka jJAna che. IzvaranuM jJAna to yugapad sarvaviSayaka che to tenI icchA yugapa sarvaviSayaka kema nathI ? jIva paNa je viSayone jANato hoya che te badhAne icchato nathI paNa je bhogayogya hoya che tene ja icche che. tevI ja rIte, Izvara badhA ja viSayone jANe che kharo paNa je viSayo te te vakhate te te jIvanA bhogane yogya hoya che temane ja icche che. A bhogayogyatA Izvara nathI jANe che. jIva paNa amuka vastu tene sukhakara che ke duHkhakara te jJAnathI jANe che. A dRSTie IzvaramAM jJAna ane icchA baMne mAnanAra sAcA lAge che. udyotakara IzvaramAM jJAna ane icchA baMne mAne che, paraMtu ahIM koI kahI zake ke icchAmAM ja evo atizaya kema nathI mAnatA ke Izvara je vakhate jene mATe je yogya phaLa hoya te vakhate tene mATe te phaLa ja icche ? IzvaranI icchA kadI ayogya hoya ja nahi, svataH yogya ja hoya ema kema na mAnavuM ? ane Ane ja tenI
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara icchAno mahatvano atizaya kema na gaNavo? AvI icchA mAnatAM sarvaviSayaka nitya jJAnanI koI jarUra rahetI nathI. eTale IzvaramAM kevaLa icchA mAnanArano mata paNa ghaTI zake che. prazastapAda mahezvaramAM kevaLa saMkalpa ja mAne che, mahezvaranA saMkalpane jJAnanI koI jAtanI apekSA nathI. uttarakAlIna nyAyavaizeSika Izva svAdanuM jaina ane bauddha ciMtakoe khaMDana karyuM che. dharmakIrtie pramANavArtikamAM, zAntarakSite tattvasaMgrahamAM, kalyANarakSite IzvarabhaMgakArikAmAM ane jJAnazrImitre IzvarasaMkSepadUSaNamAM A IzvaravAdanuM khaMDana karyuM che. A badhA boddha ciMtako che. haribhadra darzanasamuccayamAM ane zAstravArtAsamuccayamAM, hemacaM anyayogavyavacchedadrAsiMgikAmAM, guNaratnasUrie padanasamuccayaTIkA tarahasyadIpikAmAM ane malliSeNasUrie syAdvAdamaMjarImAM A vAtanuM khaMDana karyuM che. A jana AcAryo che, A sivAya paNa aneka jana-boddha graMthomAM A vAtanuM khaMDana maLI zake che. tadgata mukhya tarkonuM nirUpaNa have karIe chIe. (1) vinA vAvya UgI nIkaLanAra tRNa, jaMgalI vRkSa, pahADI choDa vagere avayavavALA hovAthI kArya to avazya che paraMtu emane koI buddhimAna banAvyA nathI. tethI kAryavahetu ane kAtika che. jagatamAM be prakAranAM kAryo hoya che. keTalAMka to buddhimAna vaDe banAvAya che jemake ghaTa vagere, paraMtu keTalAMka evA paNa hoya che jemane buddhimAne utpanna karyA hotA nathI paNa teo ApoApa kudaratI rIte ja utpanna thAya che ane nAza pAme che jemake vinA vAgye uganAra jaMgalI ghAsa vagere. A jaMgalI ghAsa vagereno paNa pakSamAM samAveza karavo arthAt emane paNa Izvaranirmita kahevAM ucita nathI; kAraNa ke je vastuthI hetano vyabhicAra batAvavAmAM Avyo hoya te ja vastune pakSamAM dAkhala karI devAno rasto apanAvavAmAM Ave to koI paNa hetu vyabhicArI, nahIM banI zake. tethI je padArthathI vyabhicAra devAmAM Ave tene pakSamAM dAkhala karI devAnI parIpATI koI paNa rIte ucita nathI.58 (2) jema agnine zIta siddha karavA ApavAmAM Avela dravyavahetu agnine garama jANanArA pratyakSathI bAdhita che tema jaMgalI ghAsa vagerene buddhimatkartaka siddha karavA ApavAmAM Avela kAryatvahetu jaMgalI ghAsa vageremAM buddhimAna kartAno abhAva jANanAra pratyakSathI bAdhita che. jaMgalI ghAsa vageremAM kartA adazya hovAne kAraNe tenI anupalabdhi mAnavI to bilakula kapolakalpanA ja che, kAraNa ke tyAM adazya rtAno sabhA puravAra karavo ja muzkela che. tame ja banAvo ke jaMgalI ghAsamAM aMdazya kartA A anumAnathI siddha thAya che ke bIjA koI pramANathI? jo A kAryatvahetuvALA anumAnathI kartAnI siddhino prayatna karazo to cakradoSa Avaze. jyAM traNa ke traNathI adhika padArthonI siddhi ekabIjIne adhIna thaI jAya che tyAM cakadoSa Ave che. jyAre
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tatvajJAna kAryatvahetuthI kartAno saddabhAva siddha thAya tyAre vinA vAvya - 4 ra ' nIkaLanAra jaMgalI ghAsa vageremAM adazya hovAthI kartAnI anupalabdhi mAnavAmA Ave, ane jyAre e nizcaya thaI jAya ke "jaMgalI ghAsa vageremAM kartAnI anupalabdhi adazya hovAne kAraNe che, kartAnA abhAvane kAraNe nahi tyAre kAryatvahetumAM abAdhita viSayatA Ave, tathA jyAre kArya-hetu abAdhita hovAthI kAlAcayApadiSTa (bAdhita) doSathI - rahita banI jAya tyAre te kArya-hetu jaMgalI ghAsa vageremAM kartAno abhAva siddha karI zake. A rIte cakraduSaNa Ave che. pelA jaMgalI ghAsa vageremAM kartAno sadbhAva siddha karanAra anya koI pramANa to dekhAtuM nathI. ja (3) IzvaranuM jagatva siddha karavA ApavAmAM Avela 'kAryatvA, sannivezaviziSTatvA vagere badhA hetuo vyabhicArI paNa che. juo vIjaLI camake che, megha garje che ahIM vIjaLI tayA megha Adi kArya che, amuka sannivezaviziSTa paNa che, temanA upAThAnakAraNa paNa acetana paramANu che, teo pahelAM na hatAM pachI thayAM ane camakavA lAgyAM, garjavA lAgyAM, Ama temanAmAM badhA hetuo to che paNa temane koI buddhimAne banAvyAM nathI-teo to Apa meLe paramANuono saMyoga thavAthI banI gayA che. tethI vIjaLI AdimAM hetu hovA chatAM sAdhya na hovAne kAraNe ukta hetu vyabhicArI che. svapna tathA mUrzita Adi avasthAomAM buddhi vinA paNa aneka kAryo thatAM dekhAya che. * (4) IzvaranuM jagatkartutva AgamabAdhita paNa che. Agama gItAmAM kahyuM che ke "ra vaMra vALi navI vRtti - "IzvaramAM jagatanuM kartutva nathI, te karmanI stranA karatA nathI' ityAdithI akartutvarUpamAM IzvaranuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. (5) jagatane akartaka siddha karanAra aneka pratyenumAna mojuda hovAthI kAryatva vagere hetuo prakaraNasama che. akartRtvasAdhaka anumAna nIce pramANe che-Izvara jagatano kartA hoI na zake, kAraNa ke enI pAse jagatane racavA mATenAM upakaraNo nathI. jema daMDa, cAkaDo Adi upakaraNothI rahita kuMbhAra ghaDo nathI banAvI zakato, tevI ja rIte Izvara paNa vinA upakaraNa jagatanuM sarjana karI na zake. bIjuM, Izvara A jagatano kartA ghaTI zakato nathI kAraNa ke te vyApI hovAthI kriyAzUnya che, jemake AkAza. je pote bilakula niSkriya chehAlacAlI zakato nathI tenAthI jagatanI utpattikriyA mAnI zakAya nahi. Izvara A vicitra jagatano kartA na hoI zake kAraNa ke te eka che, eka svabhAvavALo che, jemake AkAza. AvAM aneka anumAno upasthita karI zakAya.' (6) zAntarakSita kahe che ke mAnava je kAryane kadI utpanna thatAM dekhe che, jevAM ke maMdira, prAsAda, gopura, vagere tevI jAtanAM prasiddha kAryano kartA niHsaMdeha siddha thAya che. paraMtu je AkRtinI vastuone koIe kadI utpanna thatI dekhI nathI, jevI ke parvata Adi,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 99 te vastuonA kartArUpe buddhimAnanuM anumAna karavuM asaMgata che. tethI anvaya ane vyatirekanA AdhAra para daSTa kArya uparathI dRSTa kartAnuM anumAna karavuM yuktiyukta che. paraMtu vinA kaMI vicArye samajyuM koI vastu kArya che mATe enA adRzya rtAnI kalpanA karavI yuktisaMgata nathI. e satya paNa nathI, paraMtu korI klpanA che.- parvata Adi sannivezaviziSTa kAryo koI kartA vaDe utpanna thatAM kadI dekhavAmAM AvyAM nathI, evAM kAryo sAthe kartAno svAbhAvika saMbaMdha sthira karavA mATe anvaya ghaTavA chatAM vyatireka dhaTaze ke nahi e saMdeha rahyA kare che, tethI kevaLa AkRti uparathI parvata AdimAM sartRkatva siddha thaI zake nahi. jo phevaLa AkRti uparathI ja, vyatirekanA abhAvamAM kAryatvanI sAthe sakartRtvanI vyAmi mAnavAmAM Ave to kuMbhAranI sAthe vakSmIno paNa kadAcit anvaya ghaTe che tathA mRddhikAra hovAthI ghaTa sAthe valbhIkanuM sAdharmsa paNa che eTale ene kuMbhAranI racanA mAnavI paDaze, je sarvathA lokaviruddha che.2 (7) dalIla khAtara ghaDI bhara mAnI laIe ke jaMgalI ghAsa, parvata, vagereno adazya kartA che. paraMtu te adazya kema che ? nyAyavaizeSika kaheze ke tenuM kAraNa te arArIrI che e che. paraMtu azarIrI kartA hoI ja kevI rIte zake ? jevI rIte mukta jIva azarIrI hoI kartA nathI tema A Izvara paNa arArIrI hoI kartA na hoI zake. nyAyaveroSika kaheze ke jagatakartRtvamAM zarIrano koI upayoga nathI. kartA banavA mATe mAtra jJAna, icchA ane prayatna jarUrI che, paraMtu Izvarane zarIra nathI to enAmAM jJAna, icchA ane prayatna paNa na hoI zake. jJAna AdinI utpattimAM zarIra nimittakAraNa che. jo ArIrarUpa nimittakAraNa vinA ja jJAnAdinuM astitva ghaTatuM hoya to mukta AtmAmAM paNa jJAnAdi mAnavAM joIe. ane to jJAnAdi guNonI atyanta nivRttirUpa mukti raheze nahi. 164 jo Izvara paramAtmAnuM svarUpa jJAna Adi hoI zake to mukta AtmAnuM svarUpa jJAna Adi kema na hoI zake ? Izvara aMgenI nyAyavaizeSikonI mAnyatA AtmA aMgenI tema ja tenA vizeSa guNa aMgenI temanI je mULabhUta pAyAnI mAnyatA che tenA upara kuThArAghAta samAna che. (8) Izvara dazya ke adazya jevo hoya tevo, paraMtu te potAnI hAjarI mAtrathI ja jagatano kartA banI jAya che ke jJAnavALo hovAthI, ke jJAna-icchA-prayatnavALo hovAthI ke pachI jJAnAdipUrvaka vyApAra karavAne kAraNe ? jo Izvara potAnI niSkriya upasthiti mAtrathI ja jagatane utpanna karI de che ema mAnIzuM to eka kuMbhAra paNa kahI zake che ke 'A jagata mArI upasthitine kAraNe utpanna thayuM che'; kuMbhAra ja kema, ApaNe badhAM nitya ane vyApaka hovAthI sarvatra haMmezA upasthita rahevAnA chIe mATe ApaNe badhAM kahI zakIe ke 'amArI upasthitine kAraNe ja jagata utpanna thayuM che.' niSkriya upasthiti mAtrathI jo 'sRSTikartA'nuM moTuM pada maLI jatuM hoya to vahetI gaMgAmAM koNa hAya na dhue ?
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tatvajJAna badhAM Izvara banI jaze. jo samasta viSayonuM parijJAna hovA mAtrathI Izvara jagatane sarjato hoya to sarvajJa yogIo paNa jagatanA kartA banI jaze. azarIrI IzvaramAM jJAna-icchAprayatnanuM hovuM muktAtmAnI jema nitAna asaMbhava che e pahelAM kahI gayA chIe. eTale phAna-icchA-prayatnavALo hovAne kAraNe Izvara jagatano kartA che ema paNa nahi kahI zakAya. "jJAnAdipUrvaka vyApAra karavAne kAraNe Izvara jagatano kartA che e cotho vikalpa paNa asaMgata che, kAraNa ke jyAre Izvarane zarIra ja nathI to enAmAM jJAnAdipUrvaka manavacana-kAyAno vyApAra paNa kyAMthI hoI zake? AtmAno jJAnAdipUrvaka vyApAra to zarIramAM ja ke zarIra dvArA ja hoya che. vaLI, vyApAra vaDe jagatanuM sarjana mAnatAM sarjana karavAmAM anaMta kALa jAya. (9) sRSTinA AraMbhamAM badhA ja padArthonuM nirmANa Izvara kare che neyAyikanA A. kathanane anulakSI dharmakIrti pUche che ke sRSTinA AraMbhamAM Izvara je svabhAvathI jagatanI racanA kare che te svabhAva jagataracanA pUrve enAmAM hato ke nahi? je hato, to prazna UThe che ke te vakhate teNe jagataracanAkema karI? jo na hato, to prazna thAya ke zA kAraNe enAmAM te svabhAva na hato ? arthAt phalita thAya che ke sRSTi pUrve pralaya daramyAna jagatanuM sarjana karavAno svabhAva IzvaramAM na hato paNa sRSTinuM sarjana karavAno samaya AvatAM IzvaramAM te svabhAva Ave che. bIjA zabdomAM, pralaya daramyAna IzvaramAM kAratvazakti na hatI paraMtu sargAraMbhe IzvaramAM kArakatvazakti AvI jAya che. A darzAve che ke jagatanuM nirmANa karavuM e Izvarano svabhAva nathI. e jo eno svabhAva hoya to sadA sarvadA te jagatanuM nirmANa karyA ja kare, pariNAme pralaya asaMbhava banI jAya.' Izvara potAno svabhAva na badale tyAM sudhI e saMbhava nathI ke te koI paNa kAryanuM kAraNa bane. pralayamAM je svabhAva Izvarano hoya che tenAthI sarvathA viparIta svabhAva sRSTinA samaye teno hoya che. ane e to niyama che ke koInI paNa svabhAva parivartita thato nathI. jagatanuM nirmANa karavuM Izvarano svabhAva che ema udyotakare kahevuM sarvathA ayuktipUrNa che. jeno svabhAva eka samaye (pralayamAM) virata rahevAno che, te ja e svabhAvane anukULa rahI sRSTinA AraMbhe nirmANavyApAramAM lAgI jAya e to saMbhava ja nathI." nyAyavaizeSika kahe che ke Izvara sahakArI kAraNanA sannidhAnathI jagatarUpa kAryanuM nirmANa kare che; e sahakArI kAraNanA abhAvamAM Izvara jagatarUpa kAryanuM nirmANa karato nathI. ahIM prazna UThe che ke sahakArI kAraNa Izvarane kaMI upakAra kare che ke nahi? arthAt sahakArI kAraNa IzvaramAM kaMI vizeSa utpanna kare che ke nahi? jo nA, to sahakArI kAraNanI sannidhi-asannidhithI kaMI phera paDato nathI. tenI asannidhimAM paNa Izvara jagatarUpa kArya utpanna kare ja, jo kaho ke sahakArI kAraNa IzvaramAM vizeSa utpanna kare che, to Izvara nitya raheze nahi ane tenuM parama sAmarthya naSTa thaI jaze."
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 101 (10) nyAyavaizeSika mate AtmA phUTasthanitya che. Izvara paNa Atmadravya ja che. tethI te paNa phUTasthanitya ja che. pariNAme, sAMkhyanA kUTasthanitya puruSa(AtmA)nI jema te paNa koInuM kArya ke kAraNa banI zake nahi. (11) eka sAthe badhA jIvonAM badhAM karmo IzvaranI icchAthI potAnA phaLo (vipAka) ApavAnuM choDI de tema ja eka sAthe badhA jIvonAM badhAM karmo IzvaranI IcchAthI potAnAM phaLo AvavA taiyAra (vipAkonukha) thaI jAya ema mAnavuM karmasiddhAntanI taddana viruddha che. saMcita karma kyAre phaLa Apaze teno AdhAra jene kAraNe karma baMdhAyuM che te pravRtti karatI vakhate te jIvanA kalezonI tIvratA-maMdatA kevI hatI tenA upara che. A sarvamAnya siddhAnta che. eTale karme kyAre phaLa ApavuM ane kyAre phaLa ApavAnI pravRttithI viramI javuM eno AdhAra IzvarecchA upara nathI. bahu tIvra rAgadveSapUrvaka karAyelI pravRttithI baMdhAyelAM karma vartamAna janmamAM ja phaLe che jyAre ochI mAtrAovALA rAgadveSapUrvaka karAyelI pravRttithI baMdhAyelAM karma mAtrAnusAra judA judA janmomAM phaLe che. A bAbata sarvasvIkRta che. paurANika sarga-pralayanI mAnyatA karmasiddhAnta sAthe meLa khAtI nathI. (12) nyAyavaizeSika kahe che ke karma acetana che ane tethI cetana IzvaranI preraNAthI, icchAthI je potAnI phaladAnanI pravRtti karI zake, anyathA nahi. ahIM prazna e uThe che ke IzvaranI icchA zuM che e acetana karma kevI rIte samajI zake? ane jo na samajI zake to IzvaranI icchAne anurUpa pravRtti kevI rIte karI zake? (13) aneka Izvaro mAnavAthI kAryo karavAmAM vivAda thaI zake che ane kAryo bagaDI zake che e DarathI nyAyazeSika eka Izvarane mAne che. paraMtu temano Dara ayogya che. je aneka madhamAkhIo eka suMdara madhapuDo banAvI zake, aneka kIDIo maLI eka rAka banAvI zake, aneka zilpIo eka suMdara mahela banAvI zake to aneka vItarAgI Izvase maLI sRSTi kema na banAvI zake? badhA Izvaro vItarAgI ane sarvA hoya to vivAda ke jhaghaDAno koI saMbhava ja nathI, (14) je kramazaH utpanna thAya che te nitya Izvara dvArA niSpAdita na thaI zake. sAMsArika kAryakalApa yathAkrame thato dekhAya che. tethI e kAryonuM nimittakAraNa Izvara hoI zake nahi. tema chatAM pratyeka vastu IzvarakArita che ema mAnI laIe to yAyikano IzvarasAdhaka hetu paNa IzvarakArita ja hovo joIe ane jyAre IzvaranI siddhino prayAsa zarU karyo che tyAre yAyikanI IzvarasAdhaka yukti Izvarajanya hovAne kAraNe IzvaranI siddhi pUrve vipula pramANita banaze." (15) IzvaramAM jagakartutva ja pramANita thatuM nathI to jagatkartA hovAne kAraNe kAryasamUhanA upAThAnonuM pratyakSa paNa asiddha raheze. ane e pratyakSanA abhAvamAM
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 bhAratIya tattvajJAna sarvajJatAnI vAta to dUra ja raheze, kAraNa ke Izvarane pratyeka kAryanA kartA mAnavA upara ja enI sarvajJatA nirbhara che. """ (16) nitya tathA sarvaviSayaka jJAnathI saMpanna jagatkartA siddha thato nathI. tenA jJAnanI nityatA siddha thatI ja nathI, kAraNa ke viSaya kramika che; tethI viSayasApekSa jJAna paNa kramika ja tharo ane jJAnanuM kramihtva ja jJAnanI anityatAnuM sAdhaka che. IzvaranuM jJAna paNa kramika ja thaze. tethI te nitya na hoI zake.02 (17) prayojana vinA to mUrkha paNa kAryamAM pravRtta thato nathI. have prazna e thAya che ke Izvara kayA prayojane jagatanirmANamAM pravRtta thAya che ? ahIM nIce pramANe sAta viklpo thaI zake che-koI bIjAnI preraNAthI pravRtta thAya che ? potAnI rucithI arthAt icchAthI pravRtta thAya che ? jIvonAM karmone adhIna pravRtta thAya che ? prANIo pratyenI karuNAne kAraNe pravRtta thAya che ? krIDA arthAt lIlA karavA mATe pravRtta thAya che ? sajjano para anugraha karavA tema ja duSTone daMDa devA mATe pravRtta thAya che ? ke jagannirmANa karavuM teno svabhAva che tethI pravRtta thAya che ? prathama vikalpa ghaTato nathI. jo te koI bIjAnI preraNAthI, potAnI icchA na hovA chatAM, jagannirmANamAM pravRtta thato hoya to tenA svAtantyanI rakSA thaze nahi. ane svAtantyanA abhAvamAM sAmAnya puruSa ane A lokottara puruSa (Izvara)mAM zuM bheda raheze ? bIjo vikalpa paNa ghaTato nathI. jo Izvara potAnI icchA anusAra jevuM manamAM Ave tema jagatanuM sarjana karato hoya to IzvaranI koI vAra anya prakAranI icchA thatAM vilakSaNa prakAranI paNa sRSTi (jagata) hoI zake che. Izvara svatantra che. enI icchA para koI aMkuza nathI. tethI bIjA prakAranuM jagata banAvavAnI icchA saMbhave che. paraMtu haju sudhI to jagatanuM eka ja rUpa ekasarakhuM ja dekhAya-saMbhaLAya che, anya prakAranuM jagata na to dekhyuM che na to sAMbhaLyuM che. trIjo vikalpa paNa ghaTato nathI. jo Izvara jIvonA karmone adhIna rahI jagatanuM nirmANa karato hoya to enI svatantratA kacAMthI raheze ? te Izvara zeno ? te to kevaLa jIvonAM karmono hukma pALanAra eka sAdhAraNa menejara jevo banI jaze. cotho vikalpa paNa ghaTato nathI. jo Izvara prANIo pratyenI karuNAthI prerAI jagannirmANa karato hoya to teNe nirmANa karelA jagatamAM duHkha hovuM ja na joIe. nyAyaveroSika kahero H ''Izvara zuM kare ? duHkhI jIva potAnAM pUrvajanmomAM kamAyelAM karmone bhogave che. dayALu Izvara to emanAM pApakarmone bhogavavA mATe duHkhanI sAmagrI pUrI pADI emanA para upakAra kare che. teo potAnAM duSkarmone bhogavI temanAthI chUTakAro meLave che.'' AnA uttaramAM kahevuM joIe ke jo sukha duHkha jIvone temanAM karmo anusAra ja maLatAM hoya to Izvare zuM puruSArtha karyo ? Izvara karatAM caDiyAtI to rmanI zakti che e puravAra thayuM. jo Izvare paNa chevaTe karmone vaza thaIne ja nAcavuM paDatuM hoya to vacamAM dalAla
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darInomAM Izvara jevA enI kalpanA karavI nirarthaka che. sAco puruSArtha to e che je kamanI paravA karyA vinA jagatane sukhI ja sarje, vastutaH e ja Izvara gaNAya. enA karatAM to e ja sAruM ke jagata sIdhuM ja karmaparatva rahe, eka nirarthaka parAdhIna IzvaranI kalpanA binajarUrI che. evo Izvara to antargaDunI jema bilakula nirarthaka che. bIjI vAta e ke sRSTi pahelAM dayApAtra prANI ja na hatAM to e vakhate konA upara kRpA karavA te jagatanuM nirmANa karavA pravRtta thayo ? pAMcamo vikalpa paNa ghaTato nathI. Izvara potAnA manovinodane khAtara jagannirmANarUpa krIDA (lIlA) kare che ema mAnatAM Izvara ramata ramatA kizoranA jevo rAgadveSavALo banI jaze. manovinodane khAtara lIlAracanA to rAgavRttinuM pariNAma che. vaLI jevI rIte bALako kaMTALo AvatAM pote banAvelAM ramakaDAMne toDI nAkhe che tevI rIte Izvara paNa jaganirmitithI kaMTALI jatAM jagatano nAza paNa jyAre i che tyAre karI che. vaLI, lIlA AnaMda prApta karavA karavAmAM Ave che. zuM IzvaramAM AnaMdanI adhurapa che? zuM te saMpUrNAnada nathI? jo te saMpUrNananda hoya to tene Ananda prApta karavAno raheto nathI. pariNAme tene Ananda prApta karavA lIlA karavAnI hoya nahi. je Ananda prApta karavA lIlA kare te pUrNAnanda hoya nahi, Izvara hoya nahi. chaThTho vikalpa paNa ghaTato nathI. jo ziSTa upara anugraha karavA ane duSTone daMDa devA Izvara jagannirmANa karato hoya to evo Izvara rAgadveSamukta na hoI zake. vinA rAgadveSa anugraha-nigraha karI zakAtA nathI. vItarAgI vyakti anugraha-nigrahanA prapaMcamAM paDe ja nahi. je rAgadveSayukta hoya te Izvara hoI zake ja nahi. sAtamo chello vikalpa paNa ghaTato nathI. jo jagannirmANa karavuM teno svabhAva hoya to te sadA jagannirmANa karyA ja kare, temAMthI kadI virame ja nahi. vaLI, chevaTe svabhAva ja jo mAnavo paDato hoya to acetana paramANuo yA padArthono ja e svabhAva mAnI lo ke je prakAranAM kAraNo saMyoga maLe che te anusAra potAnI pravRtti teo svabhAvathI kare che.' tAtparya e ke hAIDrojanamAM jyAre eksijana amuka mAtrAmAM maLe che tyAre svabhAvathI ja jaLa banI jAya che. emanI vacce ejanTa IzvaranI zI AvazyakatA che. udayane IzvarasAdhaka je bAbato jaNAvI che te badhIno khulAso jagakartA Izvara mAnyA vinA gurutvAkarSaNano niyama vagere jevA prAkRtika niyamone (Natural Laws) AdhAre thaI zake che. mImAMsAdarzanamAM Izvara mImAMsAdarzananI vicAradhArA ja evI che ke temAM sarvajJa jagatkartA IzvaranuM sthAna saMbhavI zake ja nahi. mImAMsA jagatane anAdi-anana mAne che. te sarga-pralayamAM mAnatuM nathI. tethI sRSTikartA ke pralayakartA IzvaranI tene AvazyakatA nathI. bIjuM, te sarva viSayonA sAkSAtkArI jJAnane (sarvajJAtvane ja svIkAratuM nathI. sarvajJatvane to zuM, yogipratyakSano paNa te pratiSedha kare che. Ama tenA manamAM koI sarvAne sthAna nathI.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna 104 je dArzaniko Izvara mAne che te badhA ja IzvaramAM utkRSTa atizayarUpa sarvajJatva svIkAre che. vedakartAnA rUpamAM paNa Izvara te svIkAratuM nathI. mImAMsA anusAra veTha nitya che, anAdianaMta che. veTha apauruSeya che e mImAMsAno mULabhUta siddhAnta che. vaLI, tenA anusAra koIne sAkSAt dharmanuM jJAna thaI zake ja nahi, eTale sAkSAt anubhUta dharmano upadeza paNa koI hoI rAke nahi. dharmanuM jJAna veTha dvArA ja thaI zake. karmaphaladAtAnA rUpamAM paNa IzvaranuM sthAna jaimininA mImAMsAdarzanamAM nathI. jaimini anusAra yajJakarma dvArA ja te te phaLanI prApti thAya che, IzvaranI mAdhyamarUpe koI ja jarUra nathI. 17. rve A prAcIna mImAMsAno nirIzvaravAda uttarakALe paurANika dhArmikatA-khAsa to zaiva dhArmikatAthI achUto rahI zakyo nahi. pariNAme koIne koI rUpamAM tene Izvarano svIkAra karavo ja paDayo. vedamAM bahudevavAda to hato ja. vaLI, te te prasaMge te te devanI stuti karatI veLAe te te devane sarvesarvA sthApavAno vyavahAra paNa hato ja. lokamAM paNa Avo vyavahAra pracalita che. te prAcIna kALamAM sAdA yajJomAM dUdha, ghI, madha, anAja ane pazuone devo mATe homI devone khuza karavAnI mAnyatA hatI ane khuza thayela deva icchita phaLa Ape che evI mAnyatA hatI. te vakhate yajJa pradhAna na hato, deva pradhAna hato. pachI brAhmaNakALe yajJa ja pradhAna banI gayo ane yajJa ja sAkSAt phaLa Ape che ema manAvA lAgyuM. A brAhmaNakALa pUrvenI vedakALanI je sthiti hatI teno AdhAra laIne uttarakAlIna mImAMsako karmanuM phaLa ApanAra rUpe ane anugraha karanAra rUpe Izvarano svIkAra karI zakyA. ane tenuM ektva sthApavA mATe ' sat viprA nadudhA vanti' no AdhAra paNa hato ja. eTale karmaphaLadAtAnA rUpamAM eka Izvarano svIkAra karavAnuM uttarakAlIna mImAMsakone muzkela na ja paDe. pariNAme, teo jagatkartA, sAkSAtkRta dharmanA upadeSTA, vedakartA tarIke IzvaranuM khaMDana karavA chatAM amuka arthamAM arthAt karmaladAtAnA rUpamAM, upAsyanA rUpamAM Izvarano svIkAra kare che.Apodeva tathA laugAkSibhAskare gItAnA samarpaNasiddhAntane zrutimUlaka mAnI mokSa prAsa karavA badhAM kAryonAM phaLa Izvarane samarpaNa karI devAnI vAta lakhI che. mImAMsaka vedAntadezike A ja uddezyathI sezvara mImAMsA nAmanA graMthanI racanA karI che. prabhAkaravijaya graMthamAM tarkanA AdhAre IzvaraviSayaka anumAnanuM khaMDana karavAmAM AvyuM hovA chatAM Izvarano spaSTataH svIkAra karavAmAM Avyo che, paraMtu A svIkRta Izvara anumAnathI nahi paraMtu zabdapramANathI ja puravAra thAya che. mImAMsaka kumArila bhaTTe zlokavArtikamAM IzvaranuM khaMDana karyuM hovA chatAM maMgalazlokamAM to te zivanI stuti kare che. te bloka nIce pramANe che. vizuddhajJAnadehAya trivedIdivyacakSuSe / zreyaH prAptinimittAya namaH somArdhadhAriNe //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 105 A zloka darzAve che ke uttarakAlIna nyAyavaizeSikonI jema uttarakAlIna mImAMsako paNa rIva dhArmikatAthI bahu prabhAvita thayA hatA. paraMtu uttarakAlIna nyAyavazeSikoe Izvarane vedanI upara sthApyo vedane paNa jagatanI jema ja Izvarata temaNe gaNyo. ethI UlaTuM, mImAMsakoe veThanuM sthAna IzvarathI caDiyAtuM ja rAkhyuM, Izvarane jagatkartA ke vekta mAnya rAkhyo nahi-Izvarane karmaphaLadAtA, upAsya ane bhaktino viSaya mAnavA chatAM. vedAntadarzanamAM Izvara bAdarAyaNaracita vedAntasUtranA aneka bhASyakAro thayA. emAM zaMkara, bhAskara, rAmAnuja, nimbArka, madhya tathA vallabha pradhAna che. prAyaH pratyeka bhASyakAre IzvaranI sthApanA karI che, bhale pachI IzvaranA svarUpa paratve e badhAnI dRSTi paraspara bhinna rahI hoya. ahIM e bhASyakAromAM sarva prathama AcArya zaMkarano Izvara saMbaMdhI mata prastuta karavAmAM Ave che. (1) AcArya zaMkara ane Izvara ApaNe jANIe chIe ke AcArya zaMkarane mate ekamAtra brahma ja paramArtha sat che. jIva, jagata ane IzvaranI kevI vyAvahArika sattA che. pAramArthika sattA dharAvanAra brahma ja che. A parama brahma nirguNa brahma che. satvacit AnaMda tenuM svarUpa che. te kUTanitya che. paraMtu jyAre vyAvahArika bhUmikAe A ja brahmamAyAvacchinna bane che tyAre te Izvara kahevAya che. Ama IzvaranI pAramArthika sattA nathI paNa vyAvahArika sattA che. mAyA IzvaranI zakti che. Avo Izvara jagatanI utpatti, sthiti ane layanuM kAraNa che. Izvara jagatano kartA, dhartA, niyaMtA, saMhartA che. te sarvajJa che, sarvazaktimAna che. Ama Izvara, je : mAyAvacchinna brahma che, te saguNa brahma che. IzvaranI sarva icchAo paripUrNa che. Izvara pUrNakAma che. jo Izvarane jagatanuM sarjana karavAnuM koI prayojana mAnIe to tenI pUrNakAmatAne hAni pahoce. tethI kahevAmAM AvyuM che ke Izvarano jaganirmANavyApAra lIlAvilAsa che. 80 Izvara ja jagatanuM upAThAnakAraNa che ane Izvara ja jagatanuM nimittakAraNa che. Izvara e mAyopahita brahma che. enI upAdhibhUta mAyA jagatanuM upAdAnakAraNa che, jyAre Izvaracetanya nimittakAraNa che. A daSTie ja Izvarane jagatanuM upAdAna ane nimittakAraNa baMne gaNavAmAM Avela che. IzvaranI upAdhibhUta mAyAmAM be zaktio che-AvaraNazakti ane vikSepazakti.182 AvaraNazaktithI mAyA prathama brahmanuM AvaraNa kare che. pachI vikSepazaktithI mAyA brahma upara vicatra jagatano Aropa kare che. jAdugara ThIkarIne suvarNamudrArUpe prekSako samakSa
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna prastuta kare che tyAre te sauprathama ThIkarInA kharA rUpane tirohita karI de che ane pachI ThIkarI upara suvarNamudrAnA rUpano Aropa kare che. tevI ja rIte, Izvara mAyA dvArA brahmanA kharA rUpane DhAMkI de che ane pachI mAyA dvArA brahma upara jagatano Aropa kare che. Ama brahma ja parama sat che. jagata to AbhAsamAtra che. pAramArthika dRSTie jagata AbhAsa che, bhAti che. paraMtu A bhrAnti vaiyaktika nathI paNa vaizvika che-badhAM ja sAmAnya prANIone ekasarakhI che. eTale enI janaka mAyA paNa vaiyaktika nathI paNa vaizvika che. AvI mAyAno dhAraka eka Izvara che. Izvara potAnI upAdhirUpa ke zaktirUpa mAyAthI jagatarUpI mAyAjALa race che. mAyA IzvaranuM nitya lakSaNa nathI, te to tenI svatanta Icche che jene te choDI paNa zake che. jeo paramajJAna pAmyA che arthAt jeo vyAvahArika bhUmikAthI upara UkyA che teo bhrAnirUpa jagatathI chetarAtA nathI ane mAyAthI prabhAvita thatA nathI, temane mATe mAyA paNa nathI, Izvara paNa nathI ane jagata paNa nathI. temane mATe kevaLa zuddha nirguNa brahyuM che. namata 35pa' A vedAntasUtra(3.2 38)nI vyAkhyAmAM zaMkare jIvonAM karmonuM phaLa Izvara dvArA saMpAdita thAya che ke karma dvArA e prazna uThAvI kahyuM che ke e to takasiddha che ke Izvara dvArA ja te saMpAdita thAya che. enuM kAraNa e che ke abhAvamAMthI bhAvanI utpatti saMbhavatI nathI. karma anukSaNa vinAzazIla che. kAlAntarabhAvI phaLanuM janaka banavuM ene mATe saMbhavatuM nathI. Izvara sakala carAcarano adhyakSa che. jagatanI sRSTi, sthiti tathA pralaya IzvarathI thAya che. Izvara kAlA che, tethI samaya Avye takarmano phaLabhoga jIvone te karAvI de che. Ama Izvara ja karmajanya dharma ane adharmanA phaLano dAtA che. AcArya zaMkara anusAra jIvanI pratyeka pravRttimAM Izvara prayojaka rtA che. tethI jyAre jIva koI karma kare che tyAre e pravRtti karatA jIvane Izvara prere che.' "vaiSaLe sAkSatnIt tathari ti' A vedAntasUtra(21.34)nA bhASyamAM AcArya zaMkare uttarakAlIna nyAyadarzananA adasApekSa IzvarakAraNatAvAdanuM samarthana karyuM che. jIvonAM karmone lakSamAM laI Izvara jagatanuM nirmANa kare che. mAyAjanita sthULa zarIra ane sUkSma zarIra jenAM ghaTako che indriyo, prANI ane antaHkaraNa)rUpa upAdhithI avacchinna zuddha nirguNa brahma ja jIva kahevAya che. upAdhi sAthe jIvano saMyoga avidyAjanya che. jIve potAne zarIra ane mana AdithI abhinna mAnavo ane potAne brahma sAtheno abheda bhUlI javo, potAnuM brahmasvarUpa vIsarI javuM e ja avidhA che. brahmasAkSAtkArarUpa jJAnathI ja avidyAno nAza thAya che. tethI brahmasvarUpAvasyAnarUpa mokSa A jJAnathI ja thAya che, karma-bhakti to mAtra A jJAnaprApti mATe sahAyaka kAraNo che. tethI IzvarabhaktinuM sthAna gauNa che. .
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 107. jIva ane IzvaramAM samAnarUpe rahenAruM caitanya biMbasthAnIya che. enuM ja pratibiMba bhinnabhinna upAdhiomAM paDavAthI te caitanya bhinna bhinna nAma pAme che. caitanyanuM te pratibiMba je mAyArUpa upAdhimAM paDe che tene Izvaracaitanya' kahevAmAM Ave che ane je anaHkaraNarUpa upAdhimAM paDe che tene jIvacaitanya kahevAmAM Ave che. bIjA mata anusAra Izvaracetanya ja biMbasthAnIya che ane tenuM pratibiMba jIva che. Izvara ane jIvamAM samAnapaNe rahenAruM cetanya jyAre biMbarUpa dhAraNa kare che tyAre te Izvara kahevAya che ane A biMbarUpa IzvaranAM pratibiMbone jIvo kahevAya che. paMcadazImAM mAyopAdhika brahmane Izvara ane avighopAdhika brahmane jIva kahevAmAM Avela che. paMcadazImAM mAyAnA be bheda karavAmAM Avela che-malinasattvaviziSTa mAyA ane zuddhasattvaviziSTa mAyA. malinasattvaviziSTa mAyAne avidyA kahI che jyAre zuddhasattvaviziSTa mAyAne mAyA athavA to zuddhasarvaviziSTa avidyA kahI che. malisajvaviziSTa mAyAmAM pratibiMbita brahma jIva che jyAre zuddhasattvaviziSTa mAyAmAM pratibiMbita brahma Izvara che. mAyA arthAt zuddhasattvaviziSTa mAyA samaSTigata che ane tethI teno dhAraka Izvara che. avidyA arthAt malinasattvaviziSTa mAyA vyaSTigata che ane tethI teno dhAraka jIva che. biMbapratibiMbanI bhASAmAM doSa jaNAvAthI keTalAka AcAryoe avicchedanI bhASAmAM Izvara ane jIvano bheda kahyo che. mAyA IzvaranI zakti che. paraMtu mAyA IzvaranuM nitya svarUpa nathI. mAyA to IzvaranI icchAmAtra che, jene Izvara choDI paNa zake che. IzvaranI mAyAzakti brAnA paramArtha sAcAM pariNAmo pedA karatI nathI paraMtu AbhAso (vivarso) pedA kare che, jemanI mAtra vyAvahArika sattA che. Izvara svayaM paramArtha satuM nathI paraMtu vyAvahArika sat che. IzvaranI zaktirUpa mAyA sat e arthamAM nathI ke mAyAjanya jagatanI sAthe mAyAno paNa bAdha pAramArSika bhUmikAe brahmasAkSAtkArarUpa jJAnathI thAya che, mAyA sAthe Izvarano paNa bAdha thAya che. A darzAve che ke mAyAnI ane IzvaranI vyAvahArika sattA che, jagatanI paNa vyAvahArika sattA che. mAyA asatu e arthamAM nathI ke mAyAjanya jagatanI jema mAyAnI pratIti vyavahArakAla paryata thayA kare che ane abAdhita paNa rahe che. IzvaranI pratIti paNa vyavahArakAla paryaMta ja thayA kare che ane abAdhita rahe che. Ama Izvara, mAyA ane jagatanI vyAvahArika sattA che. paraMtu je arthamAM jagatane anAdi kahevAmAM Ave che te arthamAM mAyA paNa anAdi che ane Izvara paNa. Izvara, mAyA ane mAyAjanya jagata AkAzakusuma, zazazRMga, cAra bAjuvALo trikoNa, vagerenI jema taddana asatu nathI, kAraNake Izvara, mAyA, jagatanI pratIti thAya che jyAre AkAzakusuma vagerenI kadI pratIti ja thatI nathI. vaLI, Izvara, mAyA ane jagatanI sattA zuktirajatanI pratibhAsika sattAthI ucca koTinI che, kAraNa ke Izvara, mAyA ane jagatanI sattA pratIti upara ja
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna nirbhara nathI ane tethI pratibhAsakAlamAtrasyAyI nathI paraMtu pratIti pUrve ane pachI paNa tenuM astitva che jyAre muktirajatanI sattA pratIti para ja nirbhara che ane tethI pratibhAsakAla mAtrasthAyI che. jagatanuM astitva pratIti (vijJAna) para ja nirbhara nathI paraMtu pratIti pUrve ane pachI paNa tenuM astitva che tenuM astitva pratItithI svataMtra che, A hakIkatano svIkAra zaMkara kare che jyAre vijJAnavAdI boddho karatA nathI, eTale zaMkara vijJAnavAdInA vijJAnavAdanuM khaMDana kare che. zaMkarane mate Izvara, mAyA ane mAyAjanya jagatanI sattA prAtibhAsika nathI paraMtu tethI ucca koTinI vyAvahArika che. brahmasvarUpAvasthAnarUpa mokSa prApta karavA brahmasAkSAtkArarUpa jJAna sAkSAt kAraNa che. paraMtu AvuM jJAna vizuddha cittavALA jIvane ja thAya che. cittavizuddhi mATe lipsAhita karma ane bhakti baMne atyaMta Avazyaka che. bhakti nirguNa-nirvizeSa brahmanI saMbhave nahi, saguNa brahmanI ja saMbhave. tethI saguNa brahmarU5 IzvaranI vyavahAranI bhUmikAe atyaMta jarUra che. tenA vinA upAsanA-bhaktino lopa thaI jAya ane jIvo cittazuddhinA eka parama upAyathI vaMcita thaI jAya. mATe parama upAsya tarIke, bhaktinA parama viSaya tarIke IzvaranI parama AvazyaktA kevalAdaitIone paNa mAnya che. karma-bhakti vinA cittazuddhi nathI, cittazuddhi vinA brahmasAkSAtkAra nathI ane brahmasAkSAtkAra vinA brahmacarUpa mokSa nathI. Izvara, jagata, jagatano sarga tathA pralaya-A badhAMno saMbaMdha vizeSe purANo sAthe che. uttarakAlIna nyAyoSikoe purANakathita vicArone AdhAre jevo Izvara svIkAryo che tevo ja Izvara temane anusarI zaMkare paNa svIkArI lIdho che. taphAvata eTalo ja che ke zaMkara Izvarane (ane jagatane) pAramArthika sattA bakSatA nathI, kevaLa vyAvahArika sattA ja bakSe che, jyAre nyAyazeSiko tenI (ane jagatanI) pAramArthika sattA svIkAre che. (2) rAmAnuja ane Izvara rAmAnuja nirguNa brahmAno svIkAra ja karatA nathI. nirguNa vastunI kalpanA ja saMbhavatI nathI. badhAM ja tattvo ke padArtho guNaviziSTa ja hoya che. jyAM zrutimAM brahmane nirguNa tarIke varNavyuM hoya tyAM nirguNa zabdano artha heya guNothI rahita samajavAno che, ane nahi ke sarva guNothI rahita.* rAmAnuja anusAra traNa tattvo che-cit (jIva), acit (jaDa tattva ke prakRti) ane Izvara. cit ane acit vastutaH nitya ane svataMtra tattva che tathApi te Izvarane adhIna thaIne rahe che kAraNa ke te baMnemAM antaryAmI rUpe Izvara vidyamAna che. tethI cit ane acine IzvaranuM zarIra gaNyuM che. jema jIvatA zarIramAM AtmA aMdarathI samagra zarIranuM niyamana kare che tema Izvara ci-acit rUpa tenA zarIranuM aMdarathI niyamana kare che. jema zarIranA doSothI AtmA aspaSTa rahe che tema cita-acitnA doSothI Izvara
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara aspaSTa rahe che. ghaNIvAra rAmAnuje Izvarane aMzI ane cita-acine tenA aMzo kahyA che. paraMtu aMzonA doSothI aMzI aspaSTa kevI rIte rahI zake ? evo prazna rAmAnujane karavAmAM AvatAM temAM rahelI muzkelIono khyAla AvavAthI rAmAnuja keTalIka vAra A aMza-aMzInA dANAntane ApavAnuM TALyuM che. Ama cita-acita nitya tathA svatanna padArtha hovA chatAM IzvarathI pRthaka temanuM astitva siddha nathI. tethI temanA Izvara sAthenA saMbaMdhanuM nAma 'amRyasiddhi che. parama tava to eka ja che ane te che ci-acitrUpa zarIravALo Izvara. Izvara eka ja che. tenA jevo bIjo koI Izvara nathI ane tenAthI atirikta koI vastu yA tattva nathI. tethI tenI bAbatamAM sajAtIyathI teno bheda ke vijAtIyathI teno bheda saMbhavato nathI. paraMtu tenAmAM svagata bheda che, kAraNa ke tenI aMdara samAviSTa che ekabIjAthI bhinna evA tenA be aMzo cit ane acit. Izvarano acit aMza prakRti che. prakRti bhautika yA jaDa padArthonuM mULa upAdAnakAraNa che. Izvara teno niyAmaka che, antaryAmI che. pralaya daramyAna prakRti sUkSma ane avibhakta rUpamAM hoya che. Izvara jIvonAM pUrva sargamAM karelAM karmone lakSamAM rAkhIne sUkSma ane avibhakta prakRtimAMthI citravicitra padArthovALuM jagata saraje che. Ama jagata Izvaraprerita IzvarabhUta sUkSma prakRtino vAstavika pariNAma che. paraMtu vAstavika jagatanA vAstavika padArthonI sthiti IzvarathI pRthapha nathI, kAraNa ke jo jagatanA padArthonuM mULa kAraNa prakRti, je Izvarano acita aMza che te, IzvarathI prathapha astitva dharAvatI na hoya to te prakRtimAMthI utpanna thayelA jagatanA padArtho kevI rIte IzvarathI pRthapha astitva dharAvI zake? cit (jIva) ane acit (jaDa tattvayA prakRti) baMne nitya padArtha che. tethI sRSTi ane pralayano artha anukrame thaze cULa rUpa dhAraNa karavuM te ane sUkSmarUpa dhAraNa karavuM te. pralayakALa daramyAna cit ane acit sUkSma rUpamAM hoya che. eTale te vakhate Izvara sUkSmacitaaciviziSTa hoya che, jene kAraNAvastha brahma kahe che. sRSTi daramyAna cit ane acita sthULa rUpamAM hoya che. eTale te vakhate Izvara pUlaciaciviziSTa hoya che, jene "kAryAvastha brahma kahe che. Ama evo koI paNa kALa nathI jyAre brahma citaaciviziSTa na hoya. brahma eka ja che, brahmanuM advaita che, paraMtu te advaita sadAtana ciciviziSTa brahmanuM che. mATe, Amatane viziSTAdvaita nAma maLyuM che. A citaaciviziSTa brahma ja Izvara che.14 rAmAnuja svIkAre che ke Izvara mAyAno dhAraka (mAyina) che. paraMtu ahIM mAyA zabdano artha che vAstavika vicitra padArthone sarjavAnI IzvaranI agamya zakti, athavA acit tattva prakRti, athavA to A prakRtinI adbhuta sarjanazakti.5
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 bhAratIya tattvajJAna Izvara jagatanuM upAThAnakAraNa e arthamAM che ke tenA aMzabhUta apRthasiddha prakRti jagatanuM upAdAnakAraNa che; ane Izvara ja jagatanuM nimittakAraNa che kAraNa ke prakRtino antaryAmI, niyAmaka ane preraka Izvara che. IzvaranuM jagannirmANa mATenuM prayojana kevaLa lIlA che, anya kaMI ja nahi. bALaka jevI rIte ramakaDAMthI rame che, lIlA kare che tevI ja rIte te lIlAdhAma Izvara jagatane utpanna karI rame che, lIlA kare che. saMhAradazAmAM lIlAnI virati thatI nathI, kAraNa ke saMhAra paNa IzvaranI lIlA ja che.161 jIvanuM niyamana Izvara vaDe thAya che. jIvamAM zeSatva guNa che, arthAt jIva potAnA sarva kAryo mATe Izvara upara saMpUrNapaNe sarvatobhAve avalaMbita che. IzvarAnugraha vinA jIva potAnAM kartavyonuM saMpAdana karI zakato nathI. jIvo ananta che ane ekabIjAthI pRthapha che chatAM te badhA IzvarathI aprasiddha che. IzvaranA aMgabhUta jIvono sUkSmabhAva sthULabhAva thAya che. jIvonuM sUkSmabhAve avasthAna pralaya che ane temanuM sthULabhAve pariNamana sRSTi che. jIva IzvarathI sarvathA abhinna nathI. jIva duHkhatrayathI pIDita che, ajJa yA alpajJa che, ananta che jyAre Izvara saMpUrNAnanda che, sarvajJa che, eka che. tene IzvarathI sarvathA abhitra kevI rIte gaNAya? Izvara akhaMDa che to jIvane Izvarano aMza (khaMDa) gaNavo jyAM sudhI ucita gaNI zakAya? A praznanA uttaramAM rAmAnuja jaNAve che ke jema cinagArI agnino aMza che, zarIra zarIrIno aMza che tema ja jIva Izvarano aMza che. abheda jaNAvatAM zrutivAkyonuM tAtparya eTaluM ja che ke jIva IzvaravyApya che ane IzvaranuM zarIra che. Ama jIva-IzvaramAM aMzAMzIbhAva yA vizeSaNa-vizeSyabhAva saMbaMdha che. jIva vizeSaNa che, Izvara vizeSya che. jIva-IzvaramAM sarvathA abhedano niSedha karavA chatAM rAmAnuja amuka daSTie temano abheda svIkAre che. Izvara pratyeka jIvamAM vyApta che, ane aMdarathI tenuM niyamana karato te teno antaryAmI che. A daSTie jIva-Izvarano abheda mAnI zakAya. jevI rIte aMzanuM astitva aMzI upara nirbhara che ane guNanuM dravya upara, tevI ja rIte jIvanuM astitva Izvara upara nirbhara che, kAraNa ke jIva che aMza ane Izvara che aMzI, jIva che niyamya ane Izvara che niyAmaka, jIva che Adheya ane Izvara che AdhAra, jIva che vizeSaNa ane Izvara che vizeSya. A daSTie jIva-Izvarano abheda mAnI zakAya. paristhiti AvI hoI arthAt jIva Izvara upara Azrita ane nirbhara hoI, IzvaranA zaraNe gayA vinA jIvano uddhAra nathI, tenuM kalyANa nathI. Izvara azeSa guNono bhaMDAra che, dayAno sAgara che. te jIvanI dIna dazAthI dravita thAya che. jIva-Izvarano Avo saMbaMdha nirNata thatAM spaSTa thAya che ke rAmAnuja anusAra prapatti (zaraNAgati) ja jIvanI AdhyAtmika unnatino sarvazreSTha upAya che. jJAna ane karmathI citta (antaHkaraNa) vizuddha thAya che. vizuddha antaHkaraNavALo jIva ja aikAntika ane AtyaMtika bhakti
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 111 (jenuM parama rUpa prapatti arthAt zaraNAgati che) dvArA Izvarane prApta kare che. ArAya e che ke bhaktiyogathI Izvara prApta thAya che, paraMtu e bhakti mATe jarUrI che vizuddha citta ane cittavizuddhi vizuddha jJAna tathA karma dvArA sAdhya che. tethI Izvarabhakti mATe jJAna ane karmano sahakAra jarUrI che. bhakta prati IzvaranI anugrahazaktino udaya bhaktonI dInadazAnA nirIkSaNamAtrathI ApoApa ja thAya che. prapatti ane IzvarAnugrahathI jIvano mokSa thAya che. mokSamAM te Izvarasadaza banI jAya che ane IzvarasAyujya pAme che.199 mukta jIva sarvajJa ane satyasaMkalpa hoya che paraMtu sarvakartRtva guNa dharAvato nathI." vaikuMThamAM IzvaranA kiMkara banI rahevuM e ja parama mukti che. bhakto upara anugraha karavA mATe tathA jagatanI rakSA karavA mATe Izvara pAMca rUpo dhAraNa kare che-arcA, vibhava, vyUha, sUkSma ane antaryAmI. pratimA vagere IzvaranuM arcArUpa che. rAma Adi avatAra IzvaranuM vibhavarUpa che. vAsudeva, saMkarSaNa, pradyumna tathA aniruddha A cAra IzvaranuM vyUharUpa che. apahatapApyatA, vijaratA, mRtyurAhitya, vizotA, apipAsitA tathA satyakAmatA A cha guNothI yukta vAsudeva ja IzvaranuM sUkSmarUpa che. sakala jIvonA niyAmaka hovuM e ja IzvaranuM antaryAmIrUpa che. IzvaranA pAMca rUponI A kalpanA rAmAnuje prAcIna bhAgavata saMpradAya yA sAtvata matamAMthI grahaNa karI che. * Izvarane brahma ane puruSottama kahevAmAM Ave che. je bRhatva dharAve che te brahma. bRhatva eTale svarUpamAM ane guNamAM anadhika atizayavALA hovuM te. AvA atizayavALo Izvara (sarvezvara) che. tethI te brahma che. te asaMkhya mAMgalika guNonuM nidhAna che.' te jagatanuM upAdAna tathA nimittakAraNa che. te jagatano kartA che paraMtu jIvakarmasApekSa kartA che-jIvonAM karmone lakSamAM rAkhI Izvara jagatanuM nirmANa kare che. rAmAnujanI Izvara vizenI mAnyatA mahadaMze bhAgavata, vaiSNava purANonI dhArmikatAthI atyanta prabhAvita che. prapatti ane IzvarAnugraha AgaLa karmasiddhAntanuM baLa atyanta kSINa bane che. vaLI, jIvano niyantA, antaryAmI preraka Izvara che. jIvone karmo karavA Izvara prere che. to pachI pharmo mATe jIvane javAbadAra kevI rIte gaNI zakAya ane karmonAM phaLa jIva zA mATe bhogave ? jema zarIrastha AtmA zarIrane pharmo karavA prere che tevI ja rIte Izvara potAnA rArIrabhUta jIvane karmomAM prere che. eTale jema rArIrakRta karmano kharo kartA AtmA ja gaNAya che tema zarIrabhUta jIve karelA karmano kharo kartA Izvara na gaNAya ? ane jema AtmA karmanuM phaLa bhogave che tema Izvare karmanuM phaLa na bhogavavuM paDe ? A ApattimAMthI ugaravAno eka mAtra upAya e che ke karmasiddhAntane taddana khoTo gaNI teno tyAga karavo ane tenA sthAne IzvarecchAne ja sthApavI. je phaLa jIvane maLe che tenuM kAraNa teNe kareluM *
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 bhAratIya tattvajJAna karma che ja nahi, tenuM kAraNa to IzvarecchA che, ema svIkAravuM. Izvara amuka jIvone duHkha icche che tenuM kAraNa zuM? be uttara ApI zakAya-eka to tenuM kAraNa agamya che ane bIjo e ke jIvonA paripAka mATe temanA ja hitArthe duHkhamAM tapavuM jarUrI hoI Izvara temanuM duHkha icche che. Izvara badhA ja jIvonuM kalyANa ja icche che paNa kalyANa karavA mATe te judA judA upAyo yoje che, icche che. (3) madhya ane Izvara mAdhdha mata ativAdI nathI. potAnA pustaka "bhAratIya tattvavidyAmAM paMDita sukhalAlajI lakhe che : "enuM (madhvanuM) tattvajJAna jotAM to ema ja lAge che ke tenA upara mukhyapaNe prabhAva nyAyaseSika tattvajJAnano che...madhvaparaMparA Izvarane sRSTinA kartA, saMhartA tarIke varNave che ane prANIonA dhamadharmane anusarI sRSTi nirmANa kare che ema paNa kahe che. A rIte jotAM, jema cAyavazeSika paraMparA Izvarane prANikarmasApekSA kartA mAne che, tema madhyaparaMparA paNa mAne che.''103 paMDitajIe IzvaraviSayaka mAdhva matanuM nyAyazeSika (uttarakAlIna) mata sAthe sAmya darzAvyuM, te sAcuM che. have mAdhva IzvaravAdanI vizeSatAo prati dhyAna ApIe. madhya anusAra vIsa dravyo che. te visamAM paramAtmA (Izvara), jIva ane prakRti e traNa dravyone gaNAvavAmAM AvyAM che. te traNa dravyo ekabIjAthI bhinna ane pRthapha che. nirguNa brahmano svIkAra nathI. brahma saguNa ja che. te Izvara che, paramAtmA che. te viSNu che. te nityamukta ane eka che. te ananta kalyANaguNothI paripUrNa che. tenAmAM rahelA kalyANaguNomAMno pratyeka kalyANaguNa niravadhika ane niratizaya che. te utpatti, sthiti, saMhAra, niyamana, jJAna, AvaraNa, baMdha ane mokSa A AThano kartA che. te jIva ane prakRtithI vilakSaNa che. jJAna, Ananda Adi kalyANaguNo ja tenuM zarIra che. te sarvasvatantra che. te eka hovA chatAM aneka avatAra le che. tenA badhA avatAro paripUrNa che." svarUpa, karacaraNa Adi avayavo tema ja jJAna, Ananda Adi kalyANaguNonI daSTie matsya Adi tenA avatAro tenAthI atyanta abhinna che. tenAmAM aghaTitaghaTanApaTIyasI acinta zakti che. tenA vaDe te vicitra kAryonuM saMpAdana kare che. tenAthI guNamAM kaMIka nyUna, nityamuktA, divyazarIradhAriNI lakSmI tenI bhAryA tenAthI bhinna ane tene adhIna che. jIvo aneka che. Izvara jIvathI bhinna ane pRthaka hovA chatAM te jIvano niyAmaka che. jIvanA baMdha-mokSano kartA che. IzvaranA naisargika anugraha vinA parata- jIva sAdhAraNa kAryonuM saMpAdana paNa karI zakto nathI, to muktinA saMpAdananI to vAta ja kyAM rahI? bhakti mokSanuM sAdhana che. dhyAna paNa bhaktinuM ja rUpa che, kAraNa ke Itara viSayonA tiraskArapUrvaka IzvaraviSayaka akhaMDa smRti pote ja dhyAna che. bhaktinA udaya pachI parama IzvarAnugrahano udaya thAya che ane IzvarAnugrahathI mokSa thAya che. mokSamAM jIvo
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 113 Izvara viSNune pAmI tenA dehane saMmita rahevA chatAM Ananda Adi guNonI anubhUti taratamabhAve kare che. mukta jIvo Izvara sAthe parama sAmya pAmavA chatAM Izvara sAthe eka banI jatA nathI. "mokSamAM jIva sAyujya pAme che arthAt IzvaramAM praveza karI IzvarazarIra vaDe Anandabhoga kare che."prakRti sarva jaDa padArthonuM (jagatanuM) mULa upAdAnakAraNa che. Izvara jagatanuM nimittakAraNa che. jIvonAM pUrvakRta karmone dhyAnamAM rAkhI Izvara prakRtimAMthI jagatanuM sarjana kare che. jagatanAM sarjana-saMhAra IzvaranI lIlA che.10 mAdhdha IzvaravAdanI samIkSAmAM be zabdo kahevA jarUrI che. jIva atyanta Izvaraparasanna che. Izvara jIvano niyAmaka che. jIvane sarva karmomAM te ja prere che. eTale jIvonAM sarva karmono kartA te ja Thare che. tenA anugraha vinA koI paNa kAryanuM saMpAdana jIva karI zakato nathI. jIvanA badha-mokSano kta paNa te ja che. Ama IzvarecchA ja sarvopari che. tenuM ja ekacakrI zAsana che. IzvaranI icchA vinA eka pAMdaDuM paNa halatuM nathI.' IzvaranI icchA vinA jIva IzvaranI bhakti-upAsanA paNa karI zake nahi. Izvare pote konA upara anugraha karavo te paNa IzvarecchAne ja adhIna che, AvA IzvaravAda AgaLa karmaphalano kAryakAraNabhAva (karmasiddhAnta) atyanta nivaya ane taddana nirarthaka banI jAya che. phaLanuM kAraNa karma nathI paNa IzvarecchA ja che. Avo IzvaravAda mAnanAre bilakula khaTako rAkhyA vinA kahI devuM joIe ke Izvara jIvakarmanirapekSa ja jagannirmANa kare che. niSNuratA vagere doSone IzvaramAM AvatAM aTakAvavA IzvaranuM jIvakarmasApekSa jagatkartatva mAnavAno vicAra IzvaranI je prakAranI sarvoparitA A IzvaravAda svIkAre che tenI sAthe taddana asaMgata ane virodhI che. jIvagata svataMtra icchAzakti (freedom of choice), svapuruSArtha (efforts), svasudhAraNA (self-reform, self-development), naitika javAbadArI (moral responsibility) jevI koI paNa vastunuM sthAna A IzvaravAdamAM saMbhave ja nahi. temanuM paNa sthAna che ema mAnavuM ajJAnatA che. dArzanika vaicAriktA upara paurANika dhArmikatAnA prabaLa prabhAvanuM ghotaka A badhuM che. (4) nirka ane Izvara nimbArka rAmAnujanI jema tritvavAdI che. te paNa brahma (Izvara), cit ane acita traNa tattvo mAne che. temanI vacce te bheThAbhedano saMbaMdha mAne che. temanI vacce sarvathA tAdAbhya (abheda) nathI, kAraNa ke evo saMbaMdha mAnavAthI temanA svabhAva ane guNonA bhedano khulAso karavo azakya banI jAya. vaLI, temanI vacce sarvathA bheda mAnIe to Izvarane jIva(cita) ane jaDa jagata(acita)thI taddana bhinna mAnavo paDe ane pariNAme IzvaranuM Ananya jokhamAya. eTale temanI vacce amuka daSTie bheda ane amuka daSTie abheda ema bhedabhedano saMbaMdha che. bhedano artha e che ke jIva ane jaDanI pRthaka sattA to che paraMtu te Izvarane adhIna che, arthAtu parata~ sattAbhAva che. abhedano artha e che ke
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna 114 . te baMnenI IzvarathI svataMtra sattA nathI, arthAt 'svatantrasattA'bhAva' che. Ama 'bheda' ane 'abheda' arthAt 'dvaita' ane 'advaita' baMne sAcA che. '' nimbArka anusAra brahma saguNa ja che. ane te ja Izvara che. paMDita sukhalAlajI temanA pustaka 'bhAratIya tattvavidyA'mAM lakhe che H ''nimbArke paNa brahmatattvanI IzvararUpe sthApanA karI tene ja viSNu kahela che. e paNa pAramArthika bhedAbheda yA dvaitAdvaitavAdI che, ene mate paNa parama brahma viSNu ja vAstavika carAcara jagatanuM upAdAna ane nimittakAraNa che. e paNa potAnI sthApanAmAM mukhyapaNe AgamapramANano AdhAra le che. ane prANikarmasApekSa ja sRSTi svIkAre che.''12 A darzAve che ke jIva ane jagata baMne Izvarano pariNAma che ane tethI te baMne IzvarathI bhinnAbhinna che. Izvara sarva heya guNothI rahita che ('nirguNa' paThano A artha che). te sarva kalyANaguNono bhaMDAra che. A guNo ananta che. pratyeka guNa niratizaya ane ananta che. nimbArka A guNone be zreNImAM vibhakta kare che. eka zreNImAM sarvajJatva, sarvarAktimattva, jagannirmAtRtva, karmaklaThAtRtva, mokSadAtRtva, sarvavyApitta, niyaMtRtva, kaThoratva, vagere guNono samAveza karavAmAM Avyo che, je guNo jagatanAM sarjana, sthiti, saMhAra, niyamana mATe jarUrI che. bIjI zreNImAM saundarya, Ananda, karuNA, komalatA, vagere guNono samAveza karavAmAM Avyo che, je guNo bhaktone mATe prIti ane Anandano Akara che. jIvo ananta che, jIva niyamya che, Izvara niyantA che. jIva sadA Izvarane adhIna che, muktadazAmAM paNa te Izvarane adhIna ja hoya che. Izvara jIva sAthe jevo icche tevo vyavahAra karI zake che. jIva potAnAM sarvakAryo mATe IzvarAdhIna che - tyAM sudhI ke jIvanuM karmakartRtva paNa jIvanI potAnI ja icchAne adhIna nathI. niyantA Izvara potAnI ja icchA anusAra jIvamAM kartRtva utpanna kare che. eTale ja zruti kahe che ke Izvara manuSyonAM hRdayamAM pravezI emanuM zAsana kare che. vimUDha jIva ja potAne kartA mAne che. jIva potAnAM jJAna ane bhoganI prApti mATe paNa IzvarAzrita che. jIva Izvarano aMza che. aMzano artha avayava yA bhAga nathI paraMtu zakti che.'' Izvara sarvazaktimAna che ane jIva tenI eka rAkti che. IzvaranI kRpAthI ja jIvane sAcA svarUpanuM jJAna thAya che.' muktino upAya zaraNAgati (prapatti) che. prapanna thatAM ja jIva upara Izvarano anugraha thAya che. anugraha thatAM ja Izvara prati rAgAtmikA bhakti udaya pAme che. A premA bhaktinuM phaLa che Izvarano sAkSAtkAra. mokSamAM Izvara sAthe maLI jIva ekAkAra banavA chatAM potAnuM alaga vyaktitva jALavI rAkhe che,' Izvara ane jIva vacce bheThAbheTha saMbaMdha svAbhAvika che ane baddha tema ja mukta baMne jIvadazAomAM A saMbaMdha niyata che. 17
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 115 je darzano Izvarane nityamukta mAne che te badhAM ekamAtra Izvarane ja nityamukta mAne che, jyAre nimbarkadarzana Izvara uparAMta keTalAMka jIvone paNa nityamukta mAne che, jemake Izvara viSNunA pArSada vizvasena tathA garuDa vagere. A nityamukta jIvo sadA Izvara viSNunA darzanamAM lIna ane bhajanAnandamAM masta rahe che.18 A IzvaravAdanI samIkSAmAM eTaluM ja kahevAnuM ke rAmAnuja ane madhvanA IzvaravAdanI samIkSAmAM je kaMI kahyuM che te ahIM paNa lAgu paDe che. (5) bhAskara ane Izvara brahma pariNAmI che, te saguNa ja che. te Izvara che. IzvaramAM vividha zaktio che. potAmAMthI ja eka zakti vaDe bhogya jagatanuM nirmANa kare che to bIjI zaktithI bhoktA jIvonuM sarjana kare che. Izvara ja bhraSTA, pAlayitA ane saMhAraka che. Ama Izvara ja sRSTinuM upAdAna ane nimittakAraNa che. sRSTinirmANamAM jIvonAM karmone Izvara lakSamAM le che. jIva ane jagata IzvarathI bhinna paNa che ane abhinna paNa che, kAraNa ke jIva ane jagata Izvarano ja pariNAma che. IzvaranA pariNAma bhUta jIva ane jagata baMne sat che. 19 (6) vAbha ane Izvara vallabha anusAra bahma ja Izvara che. te sadA sarvadharmaviziSTa che. tenAmAM viruddha dharmo paNa nitya rahe che. teno mahimA aparaMpAra che. te aNu paNa che ane mahAna paNa che. te eka paNa che ane aneka paNa che. . vallabhane mate jIva ane jagata baMne Izvarano ja pariNAma che. IzvaranuM kAraNarUpa ane kAryarUpa baMnemAM koI bheda nathI. baMne zuddha ja che, mAyAno saMparka jarA paNa nathI. zuddha kAraNarUpa ane zuddha kAryarUpanuM advaita mAnya hoI A vAda zuddhAdvaitavAda kahevAya che. IzvaramAMthI ja IzvaranI lIlAvaze jIva ane jagatarUpa pariNAmo UpajavA chatAM Izvara pote avikRta ane zuddha ja rahe che. suvarNamAMthI kaTaka, kuMDaLa Adi pariNAmo thavA chatAM suvarNa avikRta ane zuddha ja rahe che. tethI vallabhanA A pariNAmavAdane avikRta pariNAmavAda kahevAmAM Ave che. vallabha utpatti ane vinAzane badale AvirbhAva ane tirobhAvanI bhASA ja pasaMda kare che. AvirbhAva eTale anubhavayogya hovuM ane tirobhAva eTale anubhavayogyana hovuM. jIva-jagata baMnenuM uSAdAnakAraNa Izvara che ema kahevAne badale te baMnenuM samavAdhikAraNa Izvara che ema vallabha kahe che. Izvarane samavAdhikAraNa kema gayuM? tenuM kAraNa e che ke Izvara te baMnemAM samyaphapaNe anuvRtta che. IzvaramAM sata, cita ane AnaMda e traNa aMzo che. Izvarane jyAre krIDA karavAnI icchA thAya che tyAre te potAnA Ananda Adi guNonA aMzone tirohita karI svayaM jIvarUpa grahaNa karI le che. AmAM kIDAnI icchA ja pradhAna kAraNa che. mAyAno saMbaMdha
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 bhAratIya tattvajJAna ahIM jarA paNa nathI. aizvaryanA tirodhAnathI jIvamAM dInatA utpanna thAya che, yazanA tirodhAnathI hInatA, zrInA tirodhAnathI vipattipAtratA, kAAnanA tirodhAnathI dehAdimAM Atmabuddhi utpanna thAya che, tathA AnandanA tirodhAnathI dukha prApta thAya che. 24 IzvarathI jIvano AvirbhAva agnicinagArIvat che. A utpatti nathI. tethI jIvanI nityatAno hrAsa thato nathI. IzvaranA potAnA avikRta sat aMzamAMthI jaDa jagatano AvirbhAva thAya che ane avikRta ci-aMzamAMthI jIvano AvirbhAva thAya che. jaDanA AvirbhAvakALe ci-aMza ane Ananda-aMza baMnenuM tirodhAna hoya che, paraMtu jIvanA AvirbhAvakALe kevaLa Ananda-aMzano tirobhAva hoya che. 5 IzvaranA avatAro e bhUtala upara IzvaranA AvirbhAvo che. jIvane sAdhananirapekSa mukti devA mATe ja Izvara avatAro le che. saccidAnandanI prApti jIvane bhakti dvArA ja thAya che. IzvarAnugrahane puSTi kahevAmAM Ave che. IzvarAnugrahane ja A mArgamAM muktinuM pradhAna kAraNa mAnavAmAM AvatuM hoI A mArgane "puSTimArga" kahevAmAM Ave che. 29 anyathAbhAva choDI AnandarUpamAM sthira thavuM e ja mukti che. * prapati (zaraNAgati)thI bhaktino udaya, bhaktithI IzvarAnugrahaprApti (puSTi) ane IzvaranugrahathI svarUpApattirUpa mokSa thAya che. potAnA pustaka "bhAratIya tattvavidyAmAM paMDita sukhalAlajI lakhe che : vallabhAcArya zuddhAdvaitavAdI hoI brahmane (Izvarane) vizvarUpa ane vizvane brahmasvarUpa kahe ane vizvanuM pAramArthikatva sthApe eTaluM ja. emaNe vaLI brahmarUpa Izvarane jagatanuM kAraNa kahetI vakhate bIjA pUrvavartI AcAryo karatAM paribhASA judI vAparI che. te kahe che ke Izvara (brahma) e vizvanuM upAThAnakAraNa nahi paNa samavAyikAraNa che. ane emaNe samAyikAraNanI vyAkhyA paNa kaMIka aMze nyAyavaizeSikanI vyAkhyA karatAM judI karI che. brahma(Izvara)ne ja mukhyapaNe Agama pramANathI e sthApe che, ane sRSTine paNa prANikarmasApekSa svIkAre che, chatAM IzvaranI icchA yA lIlAnuM pUrNa svAtaMtrya sAcave che.'' ahIM prazna eTalo ja thAya che ke IzvaranI icchAnI sarvoparitA sAthe prANikarmasApekSa jaganirmANano meLa kevI rIte khAze? ahIM e vastunodhIe ke rAmAnuja, madhya, nika, vallabha e badhA veSNavAcAryo che ane tethI bhAgavatapurANa, viSNupurANa AdivaiSNava purANono temanA upara atyA prabhAva hoya e svAbhAvika che, eTale temano IzvaravAda A purANonI vicAradhArAthI rasAyo ane poSAyo hoya ja e kahevAnuM na hoya. hakIkatamAM, nityamukta, jagatkartA, karmaphaladAtA, sarvajJa, sarvazaktimAna eka IzvaranI mAnyatA paurANika kSetramAMthI dArzanika kSetramAM pravezI hovAno ghaNo saMbhava che.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 bhAratIya darzanomAM Izvara . 1. jinendro devatA yatra raagdvessvivrjitH| hatamohamahAmallaH kevalajJAnadarzanaH // 45 sUrAsUrendrasaMpUjyaH sdbhuutaarthprkaashkH| ssdddrshnsmuccy| anntdrshnjnyaanviiryaanndmyaatmne| namo'rhate kRpAklRptadharmatIrthAya tAyine // 1 pramANamImAMsA mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / .. jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // 1 sarvArthasiddhi 2. "So these four - infinite power, infinite apprehension, infinite knowledge and infinite joy - are the features, attributed to God in every religion." Jaina Moral Doctrine. by H. S. Bhattacharya, Jaina Sahitya Vikas Mandala, Bombay, 1976, p. 3. "haribhadra yaha mAnane ko avazya taiyAra hai ki 'Izvara' nAma una mahAmAnavoM ko diyA jA sakatA hai jinhoMne mokSa kI dehalI para pahuMca cukane kI avasthA meM aise satzAstroM kA praNayana kiyA hai jinakI zikSAoM kA pAlana karane ke phalasvarUpa eka prANI ke mokSa kI prApti hotI hai tathA unakA ullaMghana karane ke phalasvarUpa baMdha kii|" zAstravArtAsamuccaya (hindI anuvAda sahita), prastAvanA, lAlabhAI dalapatabhAI graMthamAlA, naM. 22, pR. 9. 4. "As a matter of fact, some of the rational religions maintain that man alone is the Crcator of his destiny and dispense with the hypothesis of world-creator." Jaina Moral Doctrine, p. 2. 5. tatra bauddhamate tAvaddevatA sugataH kila / caturNAmAryasatyAnAM duHkhAdinAM prarUpakaH / / 4 SaDdarzanasamuccaya yaH sarvathA sarvahatAndhakAraH ___ sNsaarpngkaajjgdujjhaar| tasmai namaskRtya yathArthazAstre zAstraM pravakSyAmyabhidharmakozam // 11 // abhidharmakoza vimuktAvaraNaklezaM dImAkhilaguNazriyaM / svaikavedyAtmasampattiM namasyAmi mahAmunim // 1 // manorathanandin, pramANavArtikaTIkA . 5. tatra yaH puNyasaMbhAra: sa bhagavatAM samyakasaMbuddhAnAM zatapuNyalakSaNavato'dbhutAcintyasya nAnArUpasya rUpakAyasya hetuH / madhyamakAvatAraTIkA, pR. 62-63
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 bhAratIya tatvajJAna 7. saMbhogavibhutAheturyatheSTaM bhogadarzane / / mahAyAnasUtrAlaGkAra 962 8. lokAtItAmacintyAM sukRtazataphalAtmano yo vibhUtiM parSanmadhye vicitrAM prathayatI mahatIM dhImatI prItihetoH / . buddhAnAM sarvalokaprasRtamaviratodArasaddharmaghoSaM vande saMbhogakAyaM tamahamiha mahAdharmarAjyapratiSTham // trikAyastva 6. tena khalu punaH samayena ye te tathAgatA arhantaH samyaksaMbuddhAH anyebhyo lokadhAtukoTInayuta zatasahasrebhyo'bhyAgatA bhagavataH zAkyamunestathAgatasya nirmitA ye'nyeSu lokadhAtuSu sattvAnAM ___ dharmaM dezayanti sm| saddharmapuNDarIka,pR.307; bauddhadharmadarzana (AcArya narendradeva), pR. 118 10.vijJaptimAtratAsiddhi, (Poussin, Paris, 1928-29), pR. 705 11. puruSArtha eva heturna kenacit kAryate karaNam / sAM. kA. 31 12.sAM. kA. 56 13. sAM. ta. kau. 57 14. yuktidIpikA (kalakattA, 1938), pR. 85-88 15. IzvarAsiddheH / sAM.sU. 1.92 16.sAM. kA. 4 17. muktabaddhayoranyatarAbhAvAnna tatsiddhiH / ubhayathA'pyasatkaratvam / sAM. sU. 1.93-94 18.sa hi sarvavit sarvakartA / IdRzezvarasiddhiH siddhA / sAM. sU. 3.56-57 prakRtilInasya janyezvarasya siddhiryaH sarvajJaH sarvavid yasya jJAnamayaM tapaH (muNDaka 1.1.9) ityAdi zrutibhyaH sarvasammataiva, nityezvarasyaiva vivAdAspadatvAdityarthaH / sAM. pra. bhA. 18. acetanatve'pi kSIravat ceSTitaM pradhAnastha / karmavat dRSTevA kAlAdeH / sAM. sU. 3.59-60 20. nezvarAdhiSThite phalaniSpattiH karmaNA tatsiddheH / svopakArAt adhiSThAnaM lokavat / ___ sAM sU. 5.2-3 21.sAM. pra. bhA. bhUmikA 22. sA. pra. bhA. maMgalAcaraNa zlo. 3-4; sAM. pra. bhA. 3.57 27. atra zAstre kAraNabrahma tu puruSasAmAnyaM nirguNameveSyate, IzvarAnabhyupagamAt / tatra ca kAraNazabdaH svazaktiprakRtyupAdhiko vA nimittakAraNatAparo vA puruSArthasya prakRtipravartaka tvAditi mantavyam / sAM. pra. bhA. 24. sAMkhyasAra 2.5 25. prasaGkhyAne'pyakusIdasya sarvathA vivekakhyAtedharmameghasamAdhiH / yogasUtra 4.29 26. tataH klezakarmanivRttiH / yogasUtra 4.30 27. klezakarmanivRttau jIvanneva vidvAn vimukto bhavati / yogabhASya 4.30
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 28. klezamUlaH karmAzayaH... | yogasUtra 2.12 29. sati mUle tadvipAkaH... | yogasUtra 2.13 30. tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasya AnantyAt jJeyamalpam / yogasUtra 4. 31 31. 52 4 sUtra mo. 32. tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam / yogasUtra 3.54 33. kSaNatatkramayoH saMyamAt vivekajaM jJAnam / yogasUtra 3.52 3 4 . tataH kRtArthAnAM pariNAmakramasamAptirguNAnAm / yogasUtra 4. 32 35. kuzalasya ( = dharmameghasamAdhisampannasya vivekinaH ) saMsAracakrasamAptiH, netarasyeti / yogabhASya 4.33 35. 'guNAnAM pariNAmakramasamAptiH' me 'guNAnAM pratiprasavaH' thI lina. che. guzono pratiprasava to jyAre vivekIno deha paDe che tyAre thAya che. 37. jIvanmuktasyaiva upadeSTRtvasambhavAt / sAM. pra. bhA. 3.79 38. te ca manasi vartamAnAH puruSe vyapadizyante, sa hi tatphalasya bhokteti / yo hi anena bhogenAparAmRSTaH sa puruSavizeSa: IzvaraH / yogabhASya 1.24 38. kaivalyaM prAptAstarhi santi ca bahavaH kevalinaH / te hi trINi bandhanAni chittvA kaivalyaM prAptAH / Izvarasya ca tatsambandho na bhUto na bhAvI yogabhASya 1.24 40. sa tu sadaiva muktaH sadaivezvaraH / yogabhASya 1.24 I 41. yo'sau prakRSTasattvopAdAnAdIzvarasya zAzvatika utkarSaH sa kiM sanimitta Ahosvinnirnimitta iti ? tasya zAstraM nimittam / zAstraM punaH kiMnimittam ? prakRSTasattvanimittam / etayoH zAstrotkarSayorIzvarasattve vartamAnayoranAdisambandhaH / yogabhASya 1.24 119 42. tacca tasyaizvaryaM sAmyAtizayavinirmuktam / na tAvadaizvaryAntareNa tadatizayyate / yadevAtizAyi syAt tadeva tat syAt / tasmAt yatra kASThAprAptiraizvaryasya sa IzvaraH / na ca tatsamAnamaizvaryamasti / yogabhASya 1.24 4 u. kasmAt ? dvayostulyayorekasmin yugapat kAmite'rthe navamidamastu purANamidamastvityekasya 'kAmitArthaprAptirnAstyarthasya viruddhatvAt / yogabhASya 1.24 44. yogabhASya 1.25 45. tasyAtmAnugrahAbhAve'pi bhUtAnugrahaH prayojanam / yogabhASya 1.25 41. yogabhASya 1. 26 47. na cezvarasya cittasattvaM mahApralaye'pi prakRtisAmyaM nopaitIti vAcyam / tattvavai. 1.24
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 bhAratIya tattvajJAna 48. sargArantarasamutpannasaMjihIrSAvadhisamaye pUrNe mayA sattvaprakarSa upAdeya iti praNidhAnaM kRtvA bhagavAn jagat saMjahAra / tadA cezvaracittasattvaM praNidhAnavAsitaM pradhAnasAmyamupagatamapi paripUrNe mahApralayAvadhau praNidhAnavAsanAvazAt tathaivezvaracittaM sattvabhAvena pariNamate / tattvavai. 1.24 48. yasya hi na kadAcidapi pradhAnasAmyaM na tat prAdhAnikam, nApi citizaktirazatvA dityarthAntaramaprAmANikamApadyeta / tattvavai. 1.24 50. taccAyuktam / tasya heturavidyA' ityAgAmisUtreNAvidyAyA buddhipuruSasaMyogahetutvavacanenezvara syApyavidvattvApatteH...IzvaropAdhau saMskArasya pratiSiddhatvAt tadabhyupagamo'pi teSAmapasiddhAnta eva / yogavArtika 1.24 5.1. IzvarasyApi dharmAdhiSThAnArthaM pratibandhApanaye eva vyApAro veditvyH| tattvavai. 4.3 52. Izvarasya tu paraduHkhaprahANecchA vidyamAnA'pi bhaktavazatayA kuNThitA svakAryAya vilambata iti sarvaM samaJjasam, yacca sarvezvarasya karmasApekSatayA vaiSamyaM nairghaNyaM ca brahmamImAMsA sUtreNApAkRtaM tatrApyayamevAzayaH / yogavArtika 1.25 53. bhagavAn jagat saMjahAra / tattvavai. 1.24 54. prakRtervaiSamyahetuH kSobho'pIzvarecchAta eva / yogavArtika 1.24 55. nanu prakRtizcet svatantrA kena prakAreNa tarhi dharmezvarayogisaGkalpAdInAM prakRtipariNAmahetutvamiti pRcchati - kathaM tahIti / sUtrAnottaramAha - varaNabhedastu tataH kSetrikavaditi |...tthaiv prakRtireva jagatkAraNaM kAlakarmezvarAdayastu prakRteH kAryajananazaktyubodhakAH, Izvarastu saamyprinnaamaadiruupaakhilaavrnnbhnggenodvodhkH...| yogavArtika 4.3 / 56.atrocyate-jIvezvarayoraMzAzinostAvat...nyAyAnugraheNa balavadbhiramisphuliGgAdibhiH sAMzadRSTAntaiH... / yogavArtika 1.24 57. sAhityaM sahakAritvAdetayoH kalpite ca yat / tatsyAdatizayAdhAnAdekArthakriyayApi vA // 95|| 58. na yuktA kalpanA''dyasya nirvikAratayA tyoH| . na dvitIyasya kAryANAM yogapadyaprasaGgataH / / 96 / / 58, athocyate pradhAnasya trirUpatvaM vyavasthitam / tatrAyaM rajasA yuktaH sargaheturmahezvaraH / / 97 / / udbhUtavRttisattvaM tu yadA saMzrayate punH| tadA sarvasya lokasya sthiteryAti nimittatAm // 98 //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 121 udbhUtazaktirUpeNa tamasA yujyate ydaa| pralayaM sarvajagatastadA kila karotyayam // 99|| 'rajaHsattvAdirUpAdi tadevaM shkaarinnH| krameNaivAsya vartante kAryANAM nAkramastataH // 10 // 10. ihocyate tayorekakriyAkAle samasti kim / tadanyakAryaniSpattisAmarthya yadi vA na tat // 101 // yadyasti sargakAle'pi dvayamapyavaraM bhavet / evamanyasya sadbhAve dvayamanyat prasajyate // 102 / / 11.na hi tat pararUpeNa punaranyasya kArakam / svarUpaM ca tadevAsya takriyAviratiH kutaH // 103|| 12. tatsAmarthya viyoge tu naiva tajjanakaM bhavet / anyadA zaktizUnyatvAd viyadambhoruhAdivat / / 104 / / 13. utkaTaM zaktirUpaM ca yadi tanmAtrakAraNam / sarvadA tad bhaveddhetonityarUpasya sannidheH / / 105 / / na cAparaM parairiSTamato naivAnyato'pi tat / nApi svatantramevedaM kAdAcitkatvasambhavAt // 106|| svato bhAva hyahetutvaM svakriyAyA virodhtH| - apekSayA hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH // 107 // 64. upalabdha vaizeSikasUtrono mULa garbha lagabhaga I.sa. pUrva trIjI zatAbdIno che. vakhata jatAM te garbhamAM ghaNAM parivartano ane navAM umeraNo thayAM che. atyAre upalabadha vaizeSikasUtrono moTo bhAga I.sa. trIjI zatAbdIno che. sAmAnya rIte vaizeSikasUtrone nyAyasUtro karatAM prAcIna mAnavAmAM Ave che. 15. "There is no reference to it (idea of God) in the Sutras of Kanada, though commentators profess to find it there." Outlines of Indian Philosophy, M. Hiriyanna, George Allen & Unwin Ltd., 1951, p. 142 11.AcAryeNa tu noktam, tasmAt sUtrakAramate nAstIzvaraH / yuktidIpikA, kA. 5.. 67.evaM kANAdAnAmIzvaro'stIti pAzupatopajJametat / yuktidIpikA (kalakattA, 1933) pR.85-88 18. "The Vaisesika Sutras...originally did not accept God." Philosophy of Ancient India, p. 23
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 bhAratIya tatvajJAna se. qui eis?ftu( S. 21. 98241-LaR(474 uzail ell EUR47513, 4..3 taditi hiraNyagarbhaparAmarzaH, hiraNyaM reto'syeti kRtvA bhagavAn mahezvara evocyate / Shqia, 8.8.7 90. A History of Indian Philosophy, Vol. I, Cambridge, 1957, p. 282 fn. 3 99. Erich Frauwallner's Posthumous Essays, translated from German by Jayandra Soni, Pub. Aditya Prakashan, Delhi, 1994, pp. 37-38 12. A History of Indian Philosophy, Dasgupta, Vol I, p. 288, fn. 1 3.yt, y. 29-RCC 74. buddhipUrvA vaakykRtide| vai0 sU0 6.1.1 194. A History of Indian Philosophy, Dasgupta, Vol I, p. 234. 95.278, 4.237 194. "The sutras (=Vaisesikasutras) do not as yet recognise the concept of God, nor even Candramati's Dasapadarthasastram. And in his Nyayavarttikam Uddyotakara still deals with the Vaisesika polemic against Isvara.... That it was still known at that time that this was a later interpolation into the old system, is evident from the polemic in the commentary to the Sankhyakarika called Yuktidipika, which belongs more or less to the same period. After showing in detail that the author of the Vaisesika Satras does not recognise Isvara, the author concludes with the words : evam kanadanam Isvaro'stiti pasupatopajnam etat. According to him, then, the doctrine of the supreme God was introduced into the system by Siva devotees." Erich Frauwallner's Posthumous Essays, p. 36. 78.vAyasUtramAM judA judA staro che. sauthI prAcIna starano kALa Azare I.sa. pUrva 300 che ane sauthI chellA starano kALa AkAre I.sa. 400 che. atyAre upalabdha nyAyasUtrano moTo bhAga Azare I.sa. 400nA samayano che. 96. Outlines of Indian Philosophy, M. Hiriyanna, p. 242 co. "Human Effort Versus God's Effort in the early Nyaya (NS 4.1.19-21)' by Prof. Daniel H: H. Ingalls, Dr. S. K. Belvalkar Felicitation Volume, Motilal Banarasidass, Varanasi, 1957, p. 232. (1.28th, Y. 234
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 bhAratIya darzanomAM Izvara 82. 'prati'grahaNena cendriyArthasanikarSasUcanAt... / sAGkhyatattvakaumudI, kA. 5 / pratirAbhimukhyena vartate / nyAyamaJjarI, bhAga 1, pR. 103 83. prA. InzAlsano uparinirdiSTa lekha, pR. 232 84, '....and the final systematizer of the school, Prasastapada or Prasastadeva, sporadically also named Prasastakara, who lived about the second half of the sixth century...' A History of Indian Philosophy, Vo. I, E. Frauwallner, p. 4. 85. tataH punaH prANinAM bhogabhUtaye mahezvarasisRkSAnantaraM sarvAtmagatavRttilabdhAdRSTA pekSebhyastatsaMyogebhyaH pavanaparamANuSu karmotpattau teSAM parasparasaMyogebhyo dvacaNukAdiprakrameNa mahAn vAyuH samutpanno nabhasi dodhUyamAnastiSThati / ... evaM samutpanneSu caturSu mahAbhUteSu mahezvarasyAbhidhyAnamAtrAt taijasebhyo'NubhyaH pArthivaparamANusahitebhyo mahadaNDamArabhyate / tasmizcaturvadanakamalaM sarvalokapitAmahaM brahmANaM sakalabhuvanasahitamutpAdya prajAsarge viniyuGkte / sa ca mahezvareNa viniyukto brahmA atizayajJAnavairAgyaizvaryasampannaH prANinAM karmavipAkaM viditvA karmAnurUpajJAnabhogAyuSaH sutAn prajApatIn...sRSTvA AzayAnurUpairdharmajJAnavairAgyazvaryaiH saMyojayatIti / padArthadharmasaM. pR. 127-131 / 81....brahmaNo'pavargakAle saMsArakhinnAnAM sarvaprANinAM nizi vizrAmArtha sakalabhuvanapatermahezvarasya saJjihIrSAsamakAlaM...AparamANvanto vinAzaH |...ttH pravibhaktAH paramANavo'vatiSThante dharmAdharmasaMskArAnuviddhA AtmAnastAvantameva kAlam / padArthadharmasaM. pR. 122-126 / 87. "Just as Prasastapada introduced Isvara into the system..." Erich Frauwallner's Posthumous Essays, p. 40. 88. Izvarazcejagato nimittaM jagataH sAkSAdupAdAnakAraNaM kim ? uktaM pRthivyAdi paramasUkSma paramANusaMjJitaM dravyamiti / nyAyavA. 4.1.21 / 86.na brUmaH karmAdyanapekSa IzvaraH kAraNamiti / nyAyavA. 4.1.21 / 80.ko'nugrahArthaH ? yad yathAbhUtaM yasya ca yadA vipAkAlaH tat tathA tadA viniyukta iti / nyAyavA. 4.1.21 / 81..atha nityamaizvaryaM dharmavaiyarthyam, na tad dharmAd bhavatIti / nityamiti brUmaH |...n cezvare dharmo'stItyacodyametat / nyAyavA. 4.1.21 / 62. saGkhyA-parimANa-pRthaktva-saMyoga-vibhAga-buddhaya eva tasya guNAH / nyAyavA. 4.1.21 / 83. icchA tu vidyate'kliSTA'vyAhatA sarvArtheSu yathA buddhiriti / nyAyavA. 4.1.21 / 64. yadi punardharmAdharmAbhyAmevAdhiSThitAH paramANavaH pravarteran na yuktametadacetanatvAt, na hi kiJcidacetanaM svatantramadhiSThAyakaM dRSTamiti / abhyupagamyApi ca dharmAdharmayoH
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 bhAratIya tattvajJAna. paramANupravRttisAmarthyam, na, karaNasya kevalasya kriyAnirvRttAvasAmarthyam, na hi karaNaM kevalaM kriyAM nirvartayadupalabhyate / atha paramANvapekSAbhyAM dharmAdharmAbhyAM kriyate, tadapi na yuktamadRSTatvAt, na hi karmakaraNAbhyAM kriyAM janyamAnAM kvacidapi pazyAma iti / AtmA kartA bhaviSyatIti, uktmetdjnytvaaditi| akAraNotpattirbhaviSyatIti, na yuktamadRSTatvAditi / na cAnyA gatirasti / tasmAd buddhimatkAraNAdhiSThitA: paramANavaH karmANi ca pravartanta iti / nyAyavA. 4.1.21 // 65. na kAraNamIzvaraH vikalpAnupapatteH - kartA cedIzvaraH, kiM sApekSaH karoti uta nirapekSa iti / ki cAtaH ? yadi sApekSaH yena karoti tasyAkartA, evamanyatrApi prasaGgaH, tadapi sAdhanaM yena karoti tasyAkarteti / athAyaM kiJcidanapekSya karoti tadvadanyatrApi prasaGgaH / athAyaM sarvamanapekSya karoti, evamapi puruSakarmAphalaM bhavet anirmokSazca prasajyeta / nyAyavA. 4.1.21 / 86. nirapekSakartRtvasyAnabhyupagamAt dharmAdharmaviphalatvAdidoSo nAsti na cAkarmanimitte sarge doSa iti / yena karoti tasyAkarteti cet, nAnekAntAt, nAyamekAnto'sti yo yena karoti sa tanna karotIti, yathA'nekazilpaparyavadAtaH puruSaH karaNAntaropAdAno vAsyAdi karoti, vAsyAdyupAdAno daNDAdi karoti, tadupAdAno ghaTAdi na ca paryAyakartRtve sati akartRtvam, tathezvaro'pi dharmAdharmopAdAnaH zarIrasukhaduHkhAdi, AtmamanaHsaMyogazuddhAzuddhAbhisandhisAdhanazca dharmAdharmoM, sukhaduHkhasmRtyapekSaH tatsAdhanAdyapekSazca zuddhamazuddhaM cAbhisandhimiti / yadA karoti tadA sAdhanasthAkarteti cet -- atha manyase yadA'yaM sAdhyaM kizcid dRSTaM nivartayati tadA yena sAdhayati tasyAkartA prasajyata iti ? naitadevam na brUmaH sarvAnarthAnayamekasmin kAle karotIti, api tu paryAyeNa, paryAyakartRtve cAyamadoSaH / yadAdau karoti tasyAsAdhanotpattiriti cet - atha manyase yadi zarIrAdikartRtvaM dharmAdharmAdyapekSasya, adha yadAdI karoti kathaM tat ? AderanabhyupagamAdadezyametat - anAdiH saMsAra iti, pratipAditametat, dharmAdharmasAphalyaM caivam - yadi cAnAdiH saMsAraH sApekSazca kartA, evaM prANyantarasamavAyinAM dharmAdharmANAM sAphalyam / nyAyavA. 4.1.21. / 87.athAyamIzvaraH kuvArNaH kimarthaM karoti ? loke hi ye kartAro bhavanti te kiJciduddizya pravartante idamApsyAmi idaM hAsyAmi ceti, na punarIzvarasya heyamasti duHkhAbhAvAt, nopAdeyaM vazitvAt / krIDArthamityeke - eke tAvad bruvate krIDArthamIzvaraH sRjtiiti| nanvetadayuktam, krIDA hi nAma ratyarthaM bhavati, vinA krIDayA ratimavindatAm, na ca ratyarthI bhagavAn duHkhAbhAvAditi / duHkhinazca sukhopagamArtha krIDanti / vibhUtikhyApanArthamityapare - jagato vaizvarUpyaM khyApanIyamityapare manyante / etadapi tAdRgeva - na hi vibhUtikhyApanena kazcidatizayo labhyate na cAsyAkhyApanena kizciddhIyata iti / kimartha tarhi karoti ? tatsvAbhAvyAt kurvanti tathezvaro'pi tatsvAbhAvyAt pravartate iti pravRttisvabhAvaka tattattvamiti / nyAyavA. 4.1.21 /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 125 78. tatsvAbhAvyAt satatapravRttiriti cet -- atha manyase yadi pravRttisvabhAvakaM tattvaM pravRttinivRttI na prApnutaH, na hi pravRttisvabhAvake tattve nivRttiryujyata iti krameNotpattirna prApnoti tattvasyaikarUpatvAt / nyAyavA. 4.1.21 // 78. naiSa doSa: buddhimattvena vizeSaNAt - buddhimattattvamiti pratipAditam / buddhimattayA ca viziSyamANaM sApekSaM ca na sarvadA pravartate, na sarvamekasmin kAle utpAdayati yasya kAraNasAnnidhyaM tad bhavati yadasannihitakAraNaM tanna bhavati, na ca sarvasya yugapatkAraNasAnnidhyamasti, ataH sarvasya yugapadutpAdo na prasaktaH, sa khalu pravartamAno dharmAdharmayoH paripAkakAlamapekSate / nyAyavA. 4.1.21 / 100. na ca buddhimattayA vinezvarasya jagadutpAdo ghaTata iti / sA ca buddhiH sarvArthA'tItAnAgatavartamAnaviSayA pratyakSA, nAnumAnikI nAgamikI, na tatrAnumAnaM nAgama iti / jJAnanityatvAcca na saMskAraH nityaM vijJAnamIzvarasyeti na tatra saMskAro vidyata iti, saMskArAbhAvAd buddhinityatvAcca na smRtiH smRtyabhAvAcca nAnumAnam / na duHkhamadharmasyAbhAvAt / ata eva na vairAgyamiti, duHkhAbhAvAnna virajyata iti / ata eva na dveSo duHkhabhAvAditi / icchA tu vidyate'kliSTA'vyAhatA sarvArtheSu yathA buddhiriti / nyAyavA. 4.1.21 / 101. atha kimayaM baddho mukta iti ? na baddho duHkhAbhAvAdeva, abaddhatvAnna mukta iti - bandhavAn mucyata iti, na ca bhagavati bandhanamastIti ato na mukta iti / nyAyavA 4.1.21 / - 1 0 2.AtmAntarANAmasambandhAdadhiSThAtRtvamanupapannamiticet - atha manyase arthAntarasamavAyino ye dharmAdharmAH te na sAkSAdIzvareNa sambadhyante na pAramparyeNa na cAsambaddhamanuSThAtuM zakyate, na cAradhiSThitayordharmAdharmayoH pravRttiryuktA / nyAyavA. 4.1.29 / 1.03. tacca na, ajasambandhopapatteH / nyAyavA. 4.1.21 // 104. ye'pyajaM saMyogaM necchanti teSAmapyaNumanaH saMyogopapatterasti sambandhaH / nyAyavA 4.1.21 / 105. sa punarAtmezvarasambandhaH kiM vyApakosvyApako vA iti arthAbhAvAdavyAkaraNIyaH praznaH / Atmezvarasambandho'stItyetadeva zakyate vaktum / nyAyavA. 4.1.21 / 109. nyAyavA. 4.1.21 / 107....tasmAdvinAzitvenApi kAryatvAnumAnAt... athavA sannivezaviziSTatvameva hetumbhiddhmhe...| nyAyamaM. bhA0 1, pR0 180 / 108. adRzyasya ca kartRranupalabdhito nAstitvanizcayAnupapatteH... nAkRSTajAtavanaspatInAmakartRtvamiti na vipakSatA / nyAyamaM. bhA0 1, pR0 180 /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 bhAratIya tattvajJAna 106. paralokavAdibhiradRzyamAnAnAM karmaNAmapi kAraNatvAbhyupagamAt...atha jagadvaicitryaM karmavyatirekeNa na ghaTata iti karmaNAmadRzyamAnAnAmapi kAraNatvaM kalpyate tatra; yadyevamacetanebhya: kAryotpAdAnupapatteH kartA'pi cetanasteSAmadhiSThAtA kalpyatAm / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 180 / 1.10.na cetaretarAzrayam AgamaikazaraNatvAbhAvAdIzvarasiddheH / nyAyamaM0 bhA01, pR0 183 / 11.1. yathA candanadhUmamitaradhUmavisadRzamavalokya cAndana eva vahniranumIyate tathA vilakSaNAt ___ kAryAt vilakSaNa eva kartA'numAsyate / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 183 11.2. na hIdRzaM paridRzyamAnamanekarUpamaparimitamanantaprANigatavicitrasukhaduHkhasAdhanaM bhuvanAdikAryam anatizayena puMsA kartuM zakyamiti / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 183 113. tatheyatastrailokyasya niravadhiprANisukhaduHkhasAdhanasya sRSTisaMhArasaMvidhAnaM saprayojanaM bahuzAkhaM jAnaneva sraSTA bhavitumarhati mahezvaraH / tsmaatsrvjnyH| nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 184 / 1.14. api ca yathA niyataviSayavRttInAM cakSurAdIndriyANAmadhiSThAtA kSetrajJaH tadapekSayA sarvajJaH evaM sakalakSetrajJakarmaviniyogeSu prabhavanIzvaraH tadapekSayA srvjnyH| nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 184 / .115. puMsAmasarvavittvaM hi rAgAdimalanibandhanam / na ca rAgAdibhiH spRSTo bhagavAniti sarvavit / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 184 / 11.1.nityaM tajjJAnaM kathamiti cet -- tasmin kSaNamapyajJAtari sati tadicchApreryamANakarmA dhInanAnAprakAravyavahAraviramaprasaGgAt / pralayavelAyAM tarhi kutastannityatvakalpaneti cet -- maivam - ApralayAtsiddhe nityatve tadA vinAzakAraNAbhAvAt asya Atmana iva tajjJAnasya nityatvaM setsayati / punazca sargakAle tadutpattikAraNAbhAvAdapi nityaM jJAnam / nyAyamaM0, mA0 1, pR0 184 / 117.evaM ca tadatItAnAgatasUkSmavyavahitAdisamastavastuviSayaM na bhinnam, kramayoga padyavikalpAnupapatteH / kramAzrayaNe kvacidajJAtRtvaM syAditi vyavahAralopaH / yaugapadyena sarvajJAtRtve kutastyo jJAnabhedaH ? nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 184 / 118. pratyakSasAdharmyAca tajjJAnaM pratyakSamucyate, na punarindriyArthasannikarSotpannatvamasyAsti, ajanakAnAmevArthAnAM savitRprakAzeneva tena grahaNAt / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0184 / 1.16. jJAnavadanye'pyAtmaguNA ye'sya santi, te nityA eva; manassaMyogAnapekSajanmatvAt / duHkhadveSAstasya tAvanna santyeva / bhAvanAkhyena saMskAreNApi na pryojnm| sarvadA sarvArthadarzitvena smRtyabhAvAt / ata eva na tasyAnumAnikaM jJAnamiSyate / dharmastu bhUtAnugrahavato vastusvAbhAvyAd bhavanna vAryate, tasya ca phalaM parArthaniSpattireva / sukhaM tvasya nityameva, nityAnandatvenAgamAt pratIteH / asukhitasya caivaMvidhakAryArambhayogyatA'bhAvAt / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 185 /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 127 120. naiSa doSaH - anAtmamanassaMyogajatvAdicchA svarUpamAtreNa nityApi kadAcitsargeNa kadAcitsaMhAreNa vA viSayeNAnurajyate / sargasaMhArayorantarAle tu jagataH sthityavasthAyAM asmAtkarmaNa idamasya saMpadyatAmitIcchAbhavati prjaapteH||nyaaymN0, bhA0 1, pR0 185 / 121. prayatnastasya saMkalpavizeSAtmaka eva / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 185 / 122. tadevaM navabhya AtmaguNebhyaH paJca jJAnasukhecchAprayatnadharmAH santIzvare / catvArastu duHkhadveSAdharmasaMskArA na santItyAtmavizeSa evezvaro na dravyAntaram / nyAyamaM0, mA0 1, pR0 185 / 1.2 3. ucyate - jJAnacikIrSAprayatnayogitvaM kartRtvamAcakSate / taccezvare vidyata evetyuktametat / svazarIpreraNe ca dRSTamazarIrasyApyAtmanaH kartRtvam, icchAmAtreNa ca tasya kartRtvAt anekavyApAranirvartanopAttadurvahaklezakAluSyavikalpo'pi pratyuktaH / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 185 / 1.24. yathA hyacetanaH kAyaH AtmecchAmanuvartate / tadicchAmanuvaya'nte tathaiva paramANavaH / / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 185 / 125. yastu prayojanavikalpaH - kimarthaM sRjati jaganti bhagavAn ? iti - so'pi na pezalaH / svabhAva evaiSa bhagavataH yat kadAcit sRjati, kadAcica saMharati vizvamiti / kathaM punarniyatakAla eSo'sya svabhAva iti cet AdityaM pazyatu devAnAMpriyaH yo niyatakAlamudetyastameti ca / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 186 / 126. krIDArthe'pi jagatsarge na hIyate kRtArthatA / pravartamAnA dRzyante na hi krIDAsu duHkhitA / / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 186 / 1.27. athavA anukampayaiva sargasaMhArAvArabhatAmIzvaraH / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 186 / 1.28. zubhAzubhasaMskArAnuviddhA evAtmAnaH / te ca dharmAdharmanigaDasaMyatatvAdapavarga puradvApravezamalabhamAnAH kathaM nAnukampyA: ? anupabhuktaphalAnAM karmaNAM na. prakSayaH / sargamantareNa ca tatphalopabhogAsaMbhava iti zubhaphalopabhogAya svargAdisarga, azubhaphalopabhogAya narakAdisRSTimArabhate dayAlureva bhagavAn / upamogaprabandhena parizrAntAnAmantarA'ntarA vizrAntaye jantUnAM bhuvanopasaMhAramapi karotIti sarvametatkRpAnibandhanameva | nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 186 / 126. nanu ca yugapadeva sakalajagatpralayakaraNamanupapannam, avinAzinAM karmaNAM phalopabhoga pratibandhAsaMbhavAditi coditm| nayuktametat, IzvarecchApratibaddhAnAM karmaNAM stimitazaktInAmavasthAnAt / tadicchApreritAni karmANi phalamAdadhati, tadicchApratibaddhAni ca tatrodAsate / kasmAdevamiti cet, acetanAnAM cetanAnadhiSThitAnAM svakAryakaraNAnupalabdheH / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 186 /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 . bhAratIya tatvajJAna 170. nanu evaM tarhi Izvarecchaiva bhavatu kI saMhIM ca, kiM karmabhiH ? maivam, karmabhirvinA jagadvaicitryAnupapatteH / karmanarapekSyapakSe'pi trayo doSA darzitA eva -- Izvarasya nirdayatvaM, karmacodanAnarthakyam, anirmokSaprasanazceti / tasmAt karmaNAmeva niyojane svAtantrya mIzvarasya, na tannirapekSam / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 187 / 1.31.. vedasya puruSaH kartA...trailokyanirmANanipuNaH paramezvaraH / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 175. / . 132. AptopadezaH zabdaH / nyAsU0 1.1.8 / mantrAyurvedaprAmANyavacca tatprAmANyamAbhaprAmANyAt / nyAyasU0 2.1.68 / 1.33. ya eva AtA vedArthAnAM draSTAraH pravaktArazca te... / nyAyabhA0 2.1.68 / 134. parArthaM pravRtto'pi na sukhamayImeva karoti, vicitrakarmAzayasahAyasya kartRtvAdityarthaH / na caivaM sati karuNAvirodhaH, duHkhotpAdasya vairAgyajananadvAreNa paramapuruSArthahetutvAt / kandalI pR0 132 / 135. sa hi sarvaprANinAM karmAnurUpaM phalaM prayacchan kathamanIzvaraH syAditi bhAvaH / nahi yogyatAnurUpyeNa bhRtyAnAM phalavizeSapradaH prabhuraprabhurbhavati / kandalI pR0 133 / 131. sarvo'pi kartA kArakasvarUpamavaghArayati, tata icchatIdamahamanena nirvartayAmIti, tataH prayatate, tadanu kArya vyApArayati, tataH kAraNAnyadhitiSThati, tataH karoti, anavadhArayannamicchannaprayatamAnaH kAyamavyApArayat na karotItyanvayavyatirekAbhyAM 'buddhivaccharIramapi kAryotpattAvupAyabhUtam / kandalI pR0 137 / / 137. prabhAvAtizayAdazarIravadabuddhimAnevAyamIzvaraH kariSyati / upAdAnopakaraNAdisvarUpAnabhijJo na zaknotIti cet / kuta etat ? tathAnupalambhAditi cet ? phalitaM mamApi manoratha drumeNa / kandalI pR0 137 / 138. atra pratisamAdhiH / kiM zarIritvameva kartRtvamuta paridRSTasAmarthyakArakaprayojakatvam ? na tAvaccharIritvameva kartRtvam, suSuptasyodAsInasya ca kartRtvaprasaGgAt, kintu paridRSTasAmarthyakArakaprayojakatvam tasmin sati kAryotpatteH / taccAzarIrasyApi nirvahati yathA svshriiprernnaayaamaatmnH| asti tatrApyasya svakarmopArjitaM tadeva zarIramiti cet satyamasti, paraM preraNopAyo na bhavati, svAtmani kriyAvirodhAt preryatayA'stIti cet IzvarasyApi preryaH paramANurasti / nanu svazarIre preraNAyA icchAprayatnAbhyAmutpattericchAprayatnayozca sati zarIre bhAvAdasatyabhAvAd asti tasya svapreraNAyAmicchAprayatnajananadvAreNopAyattvamiti cenna, tasyecchAprayatnayorupajananaM pratyeva kArakatvAt, labdhAtmakayoricchAprayatnayoH preraNAkaraNakAle tu tadanupAyabhUtameva zarIraM karmatvAditi vyabhicAraH, anapekSitazarIravyApArasyecchAprayatnamAtrasacivasyaiva cetanasya kadAcida
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 126 cetanavyApAra prati sAmarthyadarzanAt, buddhimadavyabhicAri tu kAryatvamitIzvarasiddhiH / icchAprayatnotpattAvapi zarIramapekSaNIyamiti cet apekSatAM yatra tayorAgantukatvam, yatra punarimau svAbhAvikAvAsAte tatrAsyApekSaNaM vyartham / na ca buddhIcchAprayatnAnAM nityatve kazcid virodhaH / dRSTA hi rUpAdinAM guNAnAmAzrayabhedena yI gatiH nityatAnityatA ca / tathA buddhyAdInAmapi bhaviSyatIti / seyamIzvaravAde vAdiprativAdino: parAkASTA / ataH paraM prapaJcaH / kandalI pR0 138-140 / 138. AtmAdhiSThitAH paramANava pravartiSyanta iti cenna, teSAM svakarmopArjitendriyagaNAdhInasaMvidA zarIrotpatteH prAk sarvaviSayAvabodhavirahAt / ...tebhyaH paraH sarvArthadarzisahajajJAnamayaH kartRsvabhAvaH ko'pyadhiSThAtA kalpanIyaH, cetanamadhiSThAtAramantareNAcetanAnAM pravRttyabhAvAt / kandalI pR0 140-141 / 140.sa kimeko'neko vA ? eka iti vadAmaH / bahUnAmasarvajJatve'smadAdivadasAmarthyAt, sarvajJatve tvekasyaiva sAmarthyAdapareSAmanupayogAt / na ca samapradhAnAnAM bhUyasAM sarvadaikamatye heturastIti kadAcidanutpattirapi kAryasya syAt, ekAbhiprAyAnurodhena sarveSAM pravRttAvekasyezvaratvaM nApareSAm, maThapariSadAmiva kAryotpattyanurodhena sarveSAmavirodhe pratyekamanIzvaratvam / kandalI pR0 141 / 141. sarvajJatvAnna kutracidvastuni vizeSAnupalambhaH / ato na tannibandhanaM mithyAjJAnam, mithyAjJAnAbhAve ca na tanmUlI rAgadveSau, tayorabhAvAnna tatpUrvikA pravRttiH, pravRttyabhAve ca na tatsAdhyau dharmAdharmoM, tayorabhAvAt tajayorapi sukhaduHkhayorabhAvaH, sarvadaiva cAnubhavasadbhAvAt smRtisaMskArAvapi nAsAte ityaSTaguNAdhikaraNo bhagavAnIzvara iti kecit / anye tu buddhireva tasyAvyAhatA kriyAzaktirityevaM vadanta icchAprayatnAvapyaraGgIkurvANAH SaDguNAdhikaraNo'yamityAhuH / sa kiM baddho mukto vA ? na tAvad baddhaH, bandhanasamAjJAtasya bandhahetoH klezAderasambhavAt / mukto'pi na bhavati, bandhavicchedaparyAyatvAnmukteH / nityamuktastu syAt / kandalI pR0 142 / / 142. kAryAyojanadhRtyAdeH padAt pratyayataH zruteH // vAkyAt saMkhyAvizeSAcca sAdhyo vizvavidavyayaH / / nyAyakusumAJjali 5.1 / 1.43. nanu yadi paramANuSu karma syAt tarhi saMyogasyAvarjanIyatvAd dvayaNukAdikrameNa tadAnImeva vizvaM jagadutpadyeta, ata uktaM pracaya iti / pracayAkhyameva saMyogaM tadA kArabhate na tu kAryArambhakam... / bodhanI, nyAyakusumAJjali 2.3 / 1.44. dhRteH khalvapi / kSityAdibrahmANDaparyantaM hi jagat sAkSAt paramparayA vA vidhArakaprayatnAdhiSThitaM gurutve satya'patanadharmakatvAd viyati vihAmazarIravat tatsaMyuktadravyavacca / nyAyakusumAJjali 5.4
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 bhAratIya tattvajJAna 1. 45. saMharaNAt khalvapi / bahmANDAdidvayaNukaparyantaM jagat ! prayatnavadvinAzyaM vinAzyatvAt pATyamAnapaTavat / nyAyakusumAJjali 5.4 146. mahAbhUtasaMplavasaMkSobhalabdhasaMskArANAM paramANUnAM... / nyAyakusumAJjali, 2.3 / 147. padazabdenAtra padyate gamyate vyavahArAGgamartho'neneti bRddhavyavahAra evocyate / ato'pIzvarasiddhiH / tathAhi - yadetat paTAdinirmANanaipuNyaH kuvindA''dInAM, vAgvyavahArazca vyaktavAcAM, lipitatkramavyavahArazca bAlAnAM, sa sarvaH svatantrapuruSavizrAnto vyvhaartvaat| nyAyakusumAJjali 5.5 / / 148. gRhNAti hi Izvaro'pi kAryavazAccharIramantarAntarA, darzayati ca vibhUtimiti / - nyAyakusumAJjali 5.5 / . 146. IzvarasyAdRSTAbhAve'pi taccharIrasAdhyahetukAsmadAdibhogasampAdakA'dRSTAdevezvarasya zarIro tpattiriti bhAvaH / prakAza, nyAyakusumAJjali 5.5 / 150. sA apekSAbuddhijanyA, anekasaMkhyAtvAt / na cAsmadAdInAmapekSAbuddhiH paramANuSu sambhavati / tad yasyAsau sarvajJaH / anyathA apekSAbuddherabhAvAt saMkhyA'nutpattau tadrataparimANAnutpAde'parimitasya dravyasyAnArambhakatvAt tryaNukAnutpattau vishvaanutpttiprsaaH| nyAyakusumAJjali 5.5 / 151. kimidaM zarIratvaM yat prasajyate ? yadi sAkSAt prayatnavadadhiSTheyatvaM tadiSyata eva / nyAyakusumAJjali 5.2 / 15.2....paramANunAM...karmasantAnasyezvaraniHzvasitasya... nyaaykusumaanyjli2.3|prmaannvo hIzvarazarIraM sAkSAt prayatnAdhiSTheyatvAt, tena tadAzrayaM karma IzvaraniHzvasitaM bhavati / bodhanI ttiikaa| 15.3.asmAkaM tu nisargasundara ! cirAcceto nimagnaM tvayItyaddhA''nandanidhau tathApi taralaM nAdyApi santRpyate / nyAyakusumAJjali 5.19 / 154. prayatnasya dvidharmakatvAt / sa hi jJAnakAryoM jJAnaikakaviSayazca / Atmatattvaviveka pR0 381 / 155. tatra kAryatvanivRttau kAraNatayA jJAnaM mA'pekSiSTha viSayA) tu tadapekSA kena vAryate ? Atmatattvaviveka pR0 381 . 156. na ca tasya svarUpeNaiva viSayapravaNatvam, jJAnatvaprasaGgAt / ayameva hi jJAnAt prayatnasya bhedo yadayamApravaNa iti / na ca nirviSaya evAstviti vAcyam, akAraNatvaprasaGgAt / Atmatattvaviveka pR0 381 / 157. jIvanapUrvakaprayatnavad viSayavyavasthA bhaviSyatIti cet, na, tasya jAtyantaratvAt / Atmatattvaviveka pR0 381 /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 131 1.58. tathA'kRSTaprabhavaistarutRNAdibhirvyabhicAryayaM hetuH / dvividhAni kAryANyupalabhyante, kAnicid buddhimatpUrvakAni yathA ghaTAdIni kAnicittu tadviparItAni yathA'kRSTaprabhavatRNAdIni / teSAM pakSIkaraNAdavyabhicAre,... na kazcid heturvyabhicArI syAt, vyabhicAraviSayasya sarvatrApi pakSIkartuM zakyatvAt / SaDdarzanasamuccaya-tarkarahasyadIpikA, saM. mahendrakumAra jaina, bhAratIya jJAnapITha, 1969, pR0 178-9 158. tathA kAlAtyayApadiSTazcAyaM, akRSTaprabhavAGkurAdau kartrabhAvasyAdhyakSeNAdhyavasAyAt / aranuSNatve sAdhye dravyatvavat / nanu tatrApyadRzya Izvara eva karteti cet, tanna / yasta tatsadbhAvo'smAdevAnyato vA pramANAt sidhyet / prathamapakSe cakrakam / ato hi tatsadbhAve siddhe'syAdRzyattvenAnupalambhasiddhiH, tatsiddhau ca kAlAtyayApadiSTatvAbhAvaH, tatazcAsmAt tatsadbhAvasiddhiriti / dvitIyapakSo'pyayuktaH, tatsadbhAvAvedakasya pramANAntarasyaivAbhAvAt / tarkarahasyadIpikA, pR0 179-180 150. vyabhicAriNazcAmI buddhimantamantareNApi vidyudAdInAM prAdurbhAvavibhAvanAt, svapnAdyavasthAyAmabuddhimatpUrvasyApi kAryasya darzanAcceti / tarkarahasyadIpikA, pR0 184 11. tarka rahasyadIpikA, pR0 184 152. tarka rahasyadIpikA, pR0 185 15 3. sannivezaviziSTatvaM yAdRgdevakulAdiSu / kartaryanupalabdhe'pi yadRSTI buddhimadgatiH ||61 || tAdRgeva yadIyeta tanvagAdiSu dharmiSu / yuktaM tatsAdhanAdasmAd yathA'bhISTasya sAdhanam // 62 // anvayavyatirekAbhyAM yatkAryaM yasya nizcitam / nizcayastasya taddRSTAviti nyAyo vyavasthitaH ||63zA sannivezavizeSastu naivAmISu tathAvidhaH / na tu tanvAdibhedeSu zabda eva tu kevalam 64 / / tAdRzaH procyamAnastu saMdigdhavyatirekatAm / AsAdayati valmIke kumbhakArakRtAdiSu ||65|| tattvasaGgraha sarakhAvo dharmakIrtinI nIcenI kArikA anyathA kumbhakAreNa mRdvikArasya kasyacit / ghaTAdeH kAraNAt siddhyet valmIkasyApi tatkRtiH // pra0 vA0 1.15 1. 14 . zarIrAbhAve ca jJAnAdyAzrayatvamapyasaMbhAvyaM, tadutpattAvasya nimittakAraNatvAt, anyathA muktAtmano'pi tadutpattiprasakteH / tarkarahasyadIpikA, pR0 180
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna 1.15. astu vA dRzyo'dRzyo vAsau, tathApi ki sattAmAtreNa 1, jJAnavattvena 2, jJAnecchA. prayatnavatvena 3, tatpUrvakavyApAreNa 4, vA kSityAdeH kAraNaM syAt / tatrAdhapakSe kulAlAdInAmapi jagatkartRtvamanuSajyate, sattvAvizeSAt / dvitIye tu yoginAmapi krtRtvaapttiH| tRtIyo'pyasAMprataH, azarIrasya pUrvameva jJAnAdyAzrayatvapratiSedhAt / caturtho'pyasaMbhAvyaH, azarIrasya kAyavAkRtavyApAravattvAsaMbhavAt / tarkarahasyadIpikA, pR0 181 1.11.yathA tatkAraNaM vastu tathaiva tadakAraNam / yadA tatkAraNaM kena mataM neSTamakAraNam // pra0 vA0 1.22 167. svabhAvabhedena vinA vyApAro'pi na yujyate / nityasyAvyatirekitvAt sAmarthyaM ca duranvayam // pra0 vA0 1.24 1.18. pRthak pRthagazaktAnAM svbhaavaatishye'sti| / __ saMhatAvapyasAmarthya syAt siddho'tishysttH||1.29|| tasmAt pRthagazakteSu yeSu saMbhAvyate gunnH| // 1.30 / pra0vA0 169. tarkarahasyadIpikA, pR0 187 170.ye vA krameNa jAyante te neshvrhetukaaH| yathoktasAdhanodbhUtA jaDAnAM pratyayA iva / / 88 // teSAmapi tadudbhUtau viphalA sAdhanAbhidhA / nityatvAdacikitsyasya naiva sA sahakAriNI // 89 // tattvasaGgraha 1.71. kartRtvapratiSedhAcca sarvajJatvaM nirAkRtam / boddhavyaM tadbalenaiva sarvajJatvopapAdanam / / 91 // tattvasaGgraha 1.72. viSayANAM kramikatvena tajjJAneSvapi ca kramaH // 76 // tattvasaMgraha 1.73. mo tattvasaMASR156-170, 2 , 50 182-83, syAdvAdamaMjarI, zloka 6 upara. 298. "The law of karma is thought sufficient to guide the formation of objects...There is neither creation nor total destruction. The world is eternally there." An Introduction to Indian Philosophy, S. C. Chatterjee & D. M. Datta, 1954, p. 339. 175.na hi atIndriyArthe vacanamantareNa avagatiH sambhavati, tadidamuktam - azakyaM hi tat puruSeNa jJAtumRte vacanAt / zAbarabhASya 1.1.2 1.76. mImAMsAsUtra 1.1.27-32 (zAbarabhASya sahita)
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 3 bhAratIya darzanomAM Izvara 177.ra lakhi pramANe cAt sarva kena vAryate | ekena tu pramANena sarvajJo yena kalpyate // nUnaM sa cakSuSA sarvAn rasAdIn prtipdyte| zlokavArtika codanAsUtra zloka 110-112 arthAt sarvajJatAnA niSedhano artha che sAkSAt dharmajJatvano niSedha. eTale ke koI paNa puruSa dharmane pratyakSathI jANIne sarvajJa na banI zake. dharma sivAya anya badhA padArthonuM jJAna ja te karavA mAgato hoya to bhale kare, amane koI vAMdho nathI. A rIte dharmane to veda dvArA ja ane anya padArthone pratyakSa, anumAna, upamAna, arthopatti ane abhAva Adi pramANothI yathAyogya jANIne koI ja ADakatarI rIte sarvajJa banavA Icchato hoya to paNa eka pratyakSa pramANa dvArA ja je sarvajJa banI dharmane paNa jANavA icche che te to enA jevo che je kevaLa AMkha vaDe ja rasa, gaMdha, sparza, zabda badhAne jANavA icche che. 178.gha iinarata rava graha sUtra rU.2.40 179.vivekapUDA , hovA 220 180. lokavattu lIlAkaivalyam / vedAntasUtra 2.1.33 zAMkarabhASya sahita 181. bhAratIya rana, mAvA vava 35AdhyAya, 2284, pR. 360 182. zaktidvayaM hi mAyAyA vikSepAvRtirUpakam / dRgdRzyaviveka, zloka 13 1. 8 3. parAyatte'pi hi kartRtve karotyeva jIvaH / kurvantaM hi tamIzvaraH kArayati / ve0sU0 2.3.41-42 zAMkarabhASya 168. An Introduction to Indian Philosophy, S. C. Chatterjee & D. M. Datta, 1954, p. 404 405 185. bhAratIya Tana, mAvA nava rUpAdhyAya, pR. 363, 647-648 165. "Sankara also speaks of Maya as the power of God, but this creative power, according to him, is not a permanent character of God, as Ramanuja thinks, but only a free will which can, therefore, be given up at will." An Introduction to Indian Philosophy, S. C. Chatterjee & D. M. Datta, p. 378. 9. "It will be quite clear now that Sankara does not deny the world in the second or practical aspect, like a subjective idealist who reduces it to a mere idea of the perceiving individual, and who does not allow it an extra-mental existence. This will be further evident from the way in which he refutes the subjectivism of the Vijnanavadin.' ejana, pR0 393
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 bhAratIya tatvajJAna 188. "There are two problems that appear in the human mind as to . , the world. One of them is : What is the ultimate ground, substance, or reality logically presupposed by the world ? The other is : Why or how the world originates from what is accepted as the ultimate ? The solution of the first is the primary business of philosophy. ... The soultion of the second problem is the business of mythology which starts with God (or some other ultimate) and gives an imaginary account of why and how the world is created. Imagination is the chief instrument here, and no logical rigour can be expected in its work." 2784, 4o 7oz 188. sarvapramANasya savizeSaviSayatayA nirvizeSavastuni na kimapi pramANaM samasti / nirvikalpakapratyakSe'pi savizeSameva vastu pratIyate / sarvadarzanasaMgraha, pR0 43 160. nirguNavAdAzca parasya brahmaNo heyaguNasambandhAdupapadyate / zrIbhASya, pR0 83 161. bhAratIya darzana, AcArya baladeva upAdhyAya, pR0 392, 394-395 182. An Introduction to Indian Philosophy, S. C. Chatterjee & D. M. Datta, p. 419-420 183. sthUlasUkSmacidacitprakArakaM brahmaiva kAraNaM ceti brahmopAdAnaM jagat / sUkSmacidacito. sarvAvasthAsthitayoH paramapuruSazarIratvena tatprakAratayA padArthatvAt tatprakAra: paramapuruSaH sarvadA sarvazabdavAcya iti vizeSaH / zrIbhASya, 1.1.1 (pR. 82). bhAratIya darzana, A0 baladeva upAdhyAya, pR0 393-394 164. vastvantaraviziSTasyaiva advitIyatvaM zrutyubhaprAyaH / sUkSmacidacidviziSTasya brahmaNaH tadAnIM siddhatvAt viziSTasyaiva advitIyatvaM siddham / vedAntatattvasAra 145. zrIbhASya 1.1.1 (pR.88) 1.81. bhAratIya darzana, A0 baladeva upAdhyAya, pR0 393 197, ejana, pR. 396-397 168. ubhyprikrmitsvaantsyaikaantikaatyntikbhktiyoglbhyH| yAmunAcArya rAmAnu4 zAna' 22-6no artha GIsana (ti) 3 cha. gubho : "ato...dhyAnopAsanAdivAcyaM jJAnam"; "vedanam upAsanaM syAt"; "upAsanA paryAyatvAt 'bhakti'zabdasya" zrIbhASya 1.1.1. 1.88. zrIvaikuNThamupetya nityamajaDaM tasmin prbrhmnnH| sAyujyaM samavApya nandati samaM tenaiva dhanyaH pumAn // varadaguru
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanomAM Izvara 200. evaM guNAH samAnAH syurmuktAnAmIzvarasya ca / sarvakartRtvamevaikaM tebhyo deve viziSyate // sarvadarzanasaMgraha, pR0 47 201. svalIlAvazAdarcAvibhavavyUhasUkSmAntaryAmibhedena paJcadhAvatiSThate / tatra arcA nAma pratimAdayaH / rAmAdyavatAro vibhavaH / vyUhazcaturvidho vAsudevasaMkarSaNapradyumnAniruddhasaMjJakaH / sUkSmaM saMpUrNa SaDguNaM vAsudevAkhyaM paraM brahma / antaryAmI sakalajIvaMniyAmakaH / sarvadarzanasaMgraha, rAmAnujadarzana, pR0 223-225 202. 'brahma' zabdena ca svabhAvato nirastanikhiladoSaH anavadhikAtizayAsaMkhyeyakalyANaguNagaNaH puruSottama abhidhIyate / sarvatra bRhatvaguNayogena hi 'brahma'zabdaH / bRhatvaM. . ca svarUpeNa guNaizca yatrAnavadhikAtizayaM so'sya mukhyArthaH / sa ca sarvezvara eva / ato 'brahma'zabdaH tatraiva mukhyavRttaH / zrIbhASya 1.1.1. 203. bhAratIya tattvavidyA, 1958, pR0 75 204. avatArAdayo viSNoH sarve pUrNAH prakIrtitAH / mAdhvabRhadbhASya 205. paramAtmabhinnA tanmAtrAdhInA lakSmI / madhvasiddhAntasAra pR0 26 20 5 . ghyAnaM ca itaratiraskArapUrvakabhagavadviSayakAkhaNDasmRtiH / 48, pR0 157 207. muktAH prApya paraM viSNuM taddehaM saMzritA api / tAratamyena tiSThanti guNairAdanandapUrvakaiH / / gItAmadhvabhASya 208. jIvasya tAdRzatvaM ca cittvamAtraM na cAparam / madhvasiddhAntasAra, pR0 30 niraJjanaH paramaM sAmyamupaiti | muNDaka 3.1.3. bhuMDanAmA vAyane khAnA samarthanamAM uSkRta karavAmAM Ave che. 208. sAyujyaM nAma bhagavantaM pravizya taccharIreNa bhogaH / madhvasiddhAntasAra 210. bhAratIya darzana, A. baladeva upAdhyAya, pR0 403- 409; tathA madhvasiddhAntasAra 211. dazazlokI / vedAntapArijAtasaurabha / 212. bhAratIya tattvavidyA, pR. 84 21.3. 214. aMzo hi zaktirUpo grAhyaH / kaustubha, 2.3.42 svabhAvato'pAstasamastadoSamazeSakalyANaguNaikarAzim / dazazlokI, 215. dazazlokI, 2 21.5. dazazlokI navama padya para vedAntaratnamaJjUSA 21.7. bhAratIya darzana, A0 baladeva upAdhyAya, pR0 409-412 218. ejana, pR0 410 218. bhAratIya tattvavidhA 50 17, 82 220. bhAratIya darzana, A0 baladeva upAdhyAya, pR0 414 135 4
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya tattvajJAna 221. zuddhAdvaitapade jJeyaH samAsaH krmdhaaryH| advaitaM zuddhayoH prAhuH SaSThItatpuruSa budhaH / / mAyAsambandharahitaM zuddhamityucyate budhaiH| kAryakAraNarUpaM hi brahma na mAyikam / / zuddhAdvaitamArtaNDa, 27-28 222. anubhavaviSayatvayogyatA AvirbhAvaH, tadaviSayatvayogyatA tirobhaavH| vidvanmaNDana, pR07 223. tad brahmaiva...samavAyikAraNam / kutaH ? samanvayAt samyaganuvRttatvAt / . astibhAtipriyatvena saccidAnandarUpeNAnvayAt / aNubhASya 1.1.3 2 24. aNubhASya 3.2.5 (parAbhidhyAnAttu). 225. prameyaratnArNava, pR07-9 221. nRNAM niHzreyasArthAya vyaktirbhagavato nRp| bhAgavata, 10.29.14 ataH svaparaprayojanAbhAvAd yadisAdhananirapekSAMmuktiMnaprayacchet, tadAvyakti praadurbhaavHpryojnrhitaivsyaat|subodhinii 227. puruSaH sa paraH pArtha bhaktyA labhyastvananyayA / gItA 8.22 / tena jJAnamArgIyANAM na puruSottamaprAptiriti siddham / aNubhASya 3.3.33 228. poSaNaM tadanugrahaH / bhAgavata 2.10 226. prameyaratnAvarNava, pR0 19 / aNubhASya, 3.3.29 tathA 4.4.9. 230. muktirhitvA'nyathAbhAvaM svarUpeNa vyvsthitiH| bhAgavata 231. bhAratIya tattvavidyA, pR. 85