Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
-
MAHAPA-AAP
-
-
-
PHILE
OverseTUrlscovereswwwewe:पुस्त मुं. विम संवत् १८६७. मासा. 23 ३. Rrrrrrrrrrrrrrrnannn
શ્રીમદ હેમચંદ્ર સૂરિકૃત શ્રી મદ્દાવર જિન સ્તોત્ર
(व्याच्या सहित.) (લેખક મુનિરાજ શ્રી કરવિજયજી મહારાજ) अगम्यमध्यात्मविदामवाच्यं वचस्विनामश्वतां परोक्षम् । श्रीवर्धमानानिधमात्मरुपमहं स्तुतेर्गोचरमानयामि ॥१॥ स्तुतावशक्तिस्तव योगिनां न किं गुणानुरागस्तु ममापि निश्चमः। इदं विनिश्चित्यतवस्तवंवदन बानिशोऽप्येष जनोऽपराध्यति ॥२॥ क सिघसेनस्तुतयोमहार्था अशिक्षितालापकमा कचैषा । तथापि युयाधिपतेः पथस्यः स्खन्नातिस्तस्यशिशुनेशोच्यः॥३॥ जिनेन्द्रयानेव विवाधसे स्म दुरन्तदोषान्विविधैरुपायैः। त एवचित्रं त्वदसूययेव कृताः कृतार्थाः परतीर्थनाथैः ॥४॥ यथा स्थितंवस्तु दिशभधीश न तादृशं कौशलामाश्रितोऽसि । तुरंगशृङ्गाएयुपपादयद्भयो नमः परेन्यो नवपालतेन्यः ॥ ५॥ जगत्यनुध्यानरमेन शश्वत्कृतार्थयत्सु प्रसनं भवत्सु । किमाश्रितोऽन्यैःशरणं त्वदन्यः स्वमांसदानेन वृथा कृपाळुः ॥६॥
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
હર્
આત્માનંદ પ્રકાશ.
स्वयं कुमार्ग अपतां नु नाम प्रलम्नमन्यानपि सम्जयन्ति । सुमार्गगं तदिमादिशन्तमसूययान्धा अवमन्वते च ॥ ७ ॥ प्रादेशिकेच्यः परशासनेन्यः पराजयो यत्तव शासनस्य । खद्योतपोत तिडम्बरेज्यो विरुम्बनेयं हरिमएकस्य ॥ ८ ॥ शरण्य पुण्ये तव शासनेऽपि संदेग्धि यो विप्रतिपद्यतेवा । स्वादसतथ्ये स्वहिते च पथ्ये संदेग्धि वा विप्रतिपद्यतेत्रा ॥ ५ ॥ हिंसायसत्कर्मपथोपदेशादसर्व विन्मूलतया प्रवृत्तेः । नृशंसर्बुद्धि परिग्रहाच ब्रूमस्त्वदन्यागममप्रमाणम् ॥ १० ॥
ભાવાર્થ.૧ અધ્યાત્મી પુરૂષોને પણ જે અગમ્ય છે,બૃહસ્પતિ જેવા સમર્થ વિદ્વાનેાવડે પણ અવાચ્ય છે,અને છદ્મસ્થ જનેને પરોક્ષ છે એવા શ્રી વર્ધમાન નામના ચરમ તીર્થકર મહારાજની હું તુતિ કરૂ છુ.
૨ હું પ્રભા ! તારી સ્તુતિ કરવાને તો ચેાગી પુરૂષો પણ અશક્ત છે, તેમ છતાં કેવળ ભક્તિભરથી પ્રેરાયેલા તે તારી સ્તુતિ કરે છેકરી શકે છે. તેવી રીતે ગુણાનુરાગ યા ભિકતભાવ તો મારે પણ દ્રઢ નિશ્ચળ છે, એમ સમજીને તારી સ્તુતિ કરતા હુ મૃખ છતા કાંધ ભૂલ કરતા નથી. અર્થાત્ ભક્તિ ભાવથી પ્રેરાયેલા હુ આપની સ્તુતિ કરવી ઝીક માનું છું,
૩ શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ જેવા સમર્થ વિદ્વાને કરેલી ગભીર અ વાળી સ્તુતિ કયાં ? અને જેને ખેલતાં પણ પુરૂ' આવડતું નથી એવા મારી જેવા મૂર્ખ બનાવેલી સ્તુતિ કયાં ? તેમાં અંતર તે સ્વભા વિક રીતે ઘણું મોટુ જ છે, તે પણ હસ્તીરાજના પગલે ચાલનાર એવુ' તેનું બચ્ચું' માર્ગમાં કવચિત્ કિંચિત્ સ્ખલાયમાન થાય તે કઇ શાચ કરવા ચેાન્ય નથી.
૪ હૈ જિનેશ્વર ! તપ સયમાદિક વિવિધ ઉપાચાય જે રાગ દ્વેષાદિક દુષ્ટ દોષોને આપે ક્ષય કર્યો છે તે દોષોનાજ અન્ય લાકિ
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી મહાવીર જિન સ્તંત્ર.
૭૩
વેએ આપની ઇર્ષાથીજ હાય નહિ ! તેમ સ્વીકાર કર્યેા છે તે આશ્ચર્યકારક વાત છે.
૫ હે નાથ ! યથાસ્થિત વસ્તુ સ્વરૂપને કથન કરતા આપ અસમ’જસ ભાષી એવા આધુનિક પડિતા જેવી કુશળતા બતાવતા નથી. શશલાને પણ શીંગડા લાવનાર એવા અન્ય મતાંતરીય નવીન પડિતાને નમસ્કાર !
- હે શરણ્ય ! જગતમાં સદ્ગુમ દેશના બળથી આપ સદા અત્યંત અનુગ્રહ કરતા છતાં અન્ય જનેએ સ્વમાંસ દેવા ઇચ્છા ખતાવનારા બુદ્ધ દેવને કેમ આશ્રય કર્યા; આ વાત જગતમાં ભારે ભ્રમ પેદા કરનાર નથી ? છે જ. કિંતુ ખારીકીથી બુદ્ધદેવનુ ચરિત્ર જોતાં તથા તનુયાયી જતાનું વર્તન નિહાળતાં સમદ્રષ્ટિના મનનું સહજ સમાધાન થઇ શકે છે કે કૃપાના ડાળ રચીને લોકોને ભ્રમજાળમાંજ નાખીને તેણે સ્વમતના વિસ્તાર કરવા પ્રયત્ન કયા છે.
૭ ગુણદ્વેષી-પાલુ લેાકેા કુમાર્ગને લવી પાતે તા એ છે જ, પરંતુ અન્ય જનેને પણ કુમાર્ગમાં પ્રવતાવી ભવસાયરમાં આવે છે. વળી પ્રખળ મેહુ—મિથ્યાત્વના યોગે અંધ બનીને, સન્માર્ગગામીની, સન્માર્ગના જાણની અને સનમાર્ગ અનાવનારની અવગણના—હેલના કરે છે.
૮ જેમ ખતૃઆની કાંતિથી સૂર્યમ’ડળના પરાભવ થવે. અશકય છે. તેમ એકાંતવાદી એવા અન્ય દર્શને પણ હું પ્રભા ! તારા શાસનનો પરાભવ કદાપિ કરી શકે જ નહિં તારૂ અનેકાંત શાસન સદા વિજયવત છે.
ટ
૯ શરણ કરવા લાયક અને પવિત્ર એવા આપના શાસનમાં મુગ્ધ આત્મા સશય ધરે છે અથવા અશ્રદ્ધા કરે છે તે હતભાગ્ય રવાદિષ્ટ,સત્ય અને વહિતકારી પશ્ન ભાજનમાં સ`શય અથવા અન્નહ્રા કરવા જેવુ જ કરે છે. તેવા મ ભાગ્ય જને કદાપિ આત્માતિ સાધી શકતાજ નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આત્માનંદ પ્રકાશ,
૧૦ હિંસાદિક અસત્ કર્મકાંડ બતાવવાથી અનામ-અસર્વિસ જનેએ પ્રવર્તાવ્યાથી અને નિર્દય એવા દુબુદ્ધિ જનેએજ સ્વીકારવાથી અન્ય કપલકલ્પિત આગમે અપ્રમાણ છે. એથી ખરી આત્મતિ સાધી શકાતી જ નથી.
“કુધારામાં નિંદ્રાવશ મનુજની જાગૃતિ.
(રાગ ગીરધારી-). બાઈ ભાઈ પૈસો લે કન્યા આપી, તેમાં સુખ મળે ન કદાપી. દેઈ દીકરી પસે લીધેરે, જગદીશ્વરથી નવ બીધેરે, થયે લેભી વિચાર નહિ કરે, વેચી તેને, નિશાસાની ધખની વ્યાપી; જે બાર વરસની બાળારે, જુવે સ્વામી જરાવસ્થા વાળારે, થાય દુરાચારીશું. તે દારારે, ભવબળે રે, હશે કોઈ પીતા પાપી, શ્વાન કરણે કીટક પડે, તેમ તનયા પાસે નડેરે, દુખ પડે વિમાશી રડે રે, નીજ સ્વાર્થેરે, ઉછળતી કુંપળ કાપી –
લેખક નાથાલાલ અંબાલાલ જૈન,
રંગુન. નીવાસી–નારદીપુર,
આત્મ શાનનો સરલ-માર્ગ
(આત્મબંધ)
(ગતાંક પૃષ્ઠ ૪૭થી શરૂ). સમ્યકત્વ સ્વ- હવે જયારે આત્મબોધ પ્રાપ્ત કરવામાં સમ્યકત્વજ રૂપને પ્રતિપા- છેતે તેનું સ્વરૂપને પ્રતિપાદન કરવાને તેની ઉત્પકન કરવાને ત્તિની રીતિ આ પ્રમાણે છે. તેની ઉત્પત્તિ કોઈ અનાદિ કાલનો મિથ્યાષ્ટિ જીવ મિરીતિ ધ્યાને લઈને અનંત પુદ્ગલ પરાવર્તન સુધી
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આત્મજ્ઞાનના સરલ–શુદ્ધ મા
૭૫
આ અપાર સંસાર રૂપી ગહનમાં ભમી ભમી ભવ્યપણાના પરિપાકને પામી તેને લઈ પર્વતની નદીના જલના વેગમાં ઘસડાતા પાષાણુના ઘસારાની જેમ માંડ માંડ અનાભાગથી નિવૃત્તિ એવા યથાપ્રવૃત્તિ કરણરૂપ પરિણામ વિશેષથી ઘણાં કર્મીની નિરા કરતા અને ચેાડા કર્મને બાંધતા સંજ્ઞી જીવપણું પ્રાપ્ત કરે છે. પછી પક્ષેપમના અસંખ્યેય ભાગથી ન્યુન એવા એક સાગરોપમ કેાટીની સ્થિતિવાલા આયુષ્ય શિવાયના સાત કર્મોને કરે છે.જીવને પેાતાના દુષ્કર્મથી ઉસન્ન થયેલ ઘાટા રાગ દ્વેષના પરિણામ રૂપ,કઠોર અને ઘાટા લાંબા ઢાલની લાગેલ ગેાપાએલ વક્રુગ્રંથિ ( ગાંઠ ) ના જેવા દુર્ભેદ્ય અનેપૂર્વ કદિ નહીં ભેદાએલ ગ્રંથિ છે,એ ગ્રંથિ સુધી અભવ્ય જીવા પણુયથાપ્રવૃત્તિકરણુવડે કર્મને ખપાવી અનેતવાર આવે છે. અને તે ગ્રથિ દેશમાં રહેલ અભવ્ય જીવ અથવા ભવ્ય જીવ સÅય અથવા અસ’ચૈય કાલ સુધી રહે છે.તેમાં કોઇ અભવ્ય જીવ ચક્રવતી વગેરે અનેક રાજાઓએ જેમને શ્રેષ્ઠ પુજા, સત્કાર, અને સન્માન આપેલ છે, એવા ઉત્તમ સાધુઓને લેવાથી, અથવા જીન સમૃદ્ધિના દેખવાથી અથવા સ્વર્ગના સુખ વગેરેના પ્રત્યેાજનથી દીક્ષા ગ્રહણુ કરી દ્રવ્ય સાધુપણાને પ્રાપ્ત કરી પેાતાની મહત્તા વગેરેની અભિલાષાથી ભાવસાધુની જેમ પ્રતિલેખનાદિ ક્રિયાના કલાપને આચરે છે. અને તે ક્રિયાનાબલથી ઉત્કૃષ્ટા નવમા ત્રૈવેયક સુધી પણ જાય છે, અને કોઇ નવમા પૂર્વ સુધી માત્રસૂત્રપાઠ જાણે અર્થ જાણતા નથી,કારણ કે,અભવ્ય વાને પૂર્વધર લબ્ધિના અભાવ છે,તેથી તે માત્ર દ્રવ્યશ્રુત મેલવે છે.ક્રાઇ મિથ્યાત્વી ભવ્ય જીવ તા થિદેશમાં રહી કાંઇક ઉણા દેશ પૂર્વ સુધી દ્રવ્યશ્રુત મેલવે છે.એથીજ કાંઇક ઉણા દશપૂર્વસુધી શ્રુત પણ મિથ્યાશ્રુત થઈ જાય. કારણ કે,તે મિથ્યાત્વીએ ગ્રહુણ કરેલ છે અને જેને પૂર્ણ દશપૂર્વ શ્રુત થાય તેને નિશ્ચે સમ્યક્ત્વ થાય છે, અને ખાકીના કાંઠે ઉણા દશપૂર્વધર વગેરેમાં સમ્યકત્વ થવાની ભજના છે એટલે સમ્યકવ થાય અથવા ન પણ થાય. તેને માટે પભાષ્યમાં નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે—
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૭૬
આત્માનઃ પ્રકાશ,
46
जिन्ने, नियमा सम्मं तु सेसए जयणा. "
चदस दस એ પછી કોઇ મહાત્મા કે જેને પરમ નિવૃત્તિ-મેાક્ષનું સુખ નજીક છે અને જેના અનિવાર્ય વીર્યના વેગ ઘણી રીતે ઉલ્લાસ પામેલા છે, તે મહાત્મા તીક્ષણ ખડ્ગની ધારાની જેમ પરમ શુદ્ધ અધ્યવસાય વિશેષ રૂપ અપૂર્વ કરવડે જેનુ` રવરૂપ કહેવામાં આવ્યું છે, એવા ગ્રંથિના ભેદ કરી અનિવૃત્તિકરણમાં પ્રવેશ કરે છે. ત્યાં પ્રતિસમયે શુદ્ધ થતા તે તેજ કર્મોને નિરંતર ખપાવતા અને ઉદય આવેલા મિ થ્યાત્વને વેદતા તે જે ઉડ્ડય આવેલ નથી તેને ઉપશમ કરવારૂપઅંતમુહૂર્ત કાલના પ્રમાણવાલા અ‘તરકરણમાં પ્રવેશ કરે છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રવેશ કરવાના વિધિ.
અંતકરણની સ્થિતિના મધ્યમાંથી દલિયા લઇ જ્યાંસુધી અંતરકÁના નલીયા સઘળા ક્ષય પામે ત્યાંસુધી પ્રથમની સ્થિતિમાં નાંખે છે,એવી રીતે અ ંતર્મુહત્તના કાલે કરી સર્વ દલિયાના ક્ષય થઇ જાયછે. તે પછી જ્યારે તે અનિવૃત્તિકરણ સમાપ્તથાય અને ઉદીરણા કરેલ મિથ્યાત્વને ભાગવવાથી ક્ષીણ થતાં, અને નહીં ઉદીરણા કરેલ મિથ્યાત્વને પરિણામ વિશેષથી રોકતાં ખારી જમીનની જેમ મિથ્યાત્વતા વિવર પામીને એટલે જેમ સ`ગ્રામને વિષે મેટા સુભટ વરીને જય કરીને અત્યંત આહ્વાદને પામે તેમ કર્મ આપેલા માર્ગને પા મીને પરમ ઉત્કૃષ્ટ આનંદમય અને અપાગલિક એવા ઉપશમ સમ્યકત્વને પામે છે. જ્યારે જવ ઉપશમ સમ્યકત્વને પામ્યા તે વ. ખતે જેમ ઉન્હાળાના તાપમાં તપાઇ ગયેલા કેઇ જીવ બાવનાચઢ નથી અત્યંત શીતળતાને પામે છે,તેમ તે જીવને ઉપશમ સમ્યકત્વના રસથી પેાતાના આત્માની અંદર અત્યત શીતળતા પ્રગટ થાય છે. તે પછી ઉપશમ સમ્યકત્વને વિષે વત્તતા જીવ સત્તાને વિષે વર્તતા એવા મિથ્યાત્વને શોધી તેની ત્રણ પુજ રૂપે વ્યવસ્થા કરે છે. જેમ કોઇ મેણાના કાદરાને શોધે છે,તે શોધતાં કેટલાએક શુદ્ધ થઇ જાયછે, કેટલાએક અર્ધા શુદ્ધ થાયછે અને કેટલાએક તેવા ને તેવા જ રહેછે. એમ જીવ પણુ અધ્યવસાયે કરીને જિનવચનની રૂચિને રોકનારા દૃષ્ટસના ઉચ્છેદ કરી મિથ્યાત્વને શેાધે છે, તે શોધતાં છતાં શુદ્ધ,અર્ધ શુદ્ધ અને અશુદ્ધ, એમ ત્રણ પ્રકારે થાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આત્મજ્ઞાનના સરલ-શુદ્ધ મા,
Ge
આ ત્રણ પુજમાં જે શુદ્ધ પુંજ છે, તે સર્વજ્ઞ ભગવંતના ધર્મને વિષે સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિમાં રોકવાવાળા નથી; તેથી તે સમ્યકત્વ પુજ કહેવાય છે, અને બીજો જે અર્થ શુદ્ધ પુજ છે, તે મિશ્રપુ'જ કહેવાય છે. તે મિશ્રપુજના ઉદય થવાથી જિન ધર્મને વિષે ઉદાસીનતા હાય છે, અને અશુદ્ધ પુજના ઉદયથી અરિહંત—સિદ્ધાદિકને વિષે મિથ્યાત્વપણાની પ્રાપ્તિના ઉદય થાય છે, તેથી તેમિથ્યાત્વપુ જ કહેવાય છે, એટલે શુદ્ધદેવ અરિહંતને કુદેવ માને અને શુદ્ધ ગુરૂને કુરૂ માને તે મિથ્યાત્વ કહેવાય છે. તેજ અતરકરણે કરી અ’તમુહર્ત્ત કાલ પર્વત આપશમિક સમ્યકત્વ અનુભવ્યા પછી તરતજ નિશ્ચયથી શુદ્ધ પુજના ઉદયથી ક્ષયે પશમ સભ્યષ્ટિ થાય છે અને અર્ધ શુદ્ધ પુજના ઉદયથી મીશ્ર અને અશુદ્ધ પુજના ઉયથી સાસ્વાદન ગુણુસ્થાન ક્રસવાપૂર્વક મિથ્યાદષ્ટિ થાય છે. તે સાસ્વાદન ગુણસ્થાન જઘન્યપણે એક સમય પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટથી છ આવળી પ્રમાણુ છે, વળી પ્રથમનુ ઉપશમ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થતાં કેાઈ જીવ સભ્યકત્ત્વની સાથેજ દેશિવરતિપણાને પણ પામે છે અને કેાઇ જીવ પ્રમત્ત ભાવના છઠા ગુણસ્થાનને પામે છે અને કેાઇજીવ સારવાદનગુણસ્થાન પામી મિશ્ચાદ્રષ્ટિ પણ થાય છે.શતકની-અહુ ૢ ચૂર્ણીમાં તે વિષે કહ્યું છે-जवसम सम्म दिनी अंतरकरणो को देशविरईपि ॥ हर कोई पमत्तावपि सासायणो पुए न किंपि महे इति ॥ १ ॥
ખીન્નુ કાંઈ ન પામે એમ કર્મગ્રથને અભિપ્રાય હેલે છે. હુવે સિદ્ધાંતના અભિપ્રાય કહે છે
અનાદિ મિષ્પાટષ્ટિ કાઇ ગ્રંથિભેદ કરીને તેવી રીતના તીવ્ર પરિણામ સાથે અપૂર્વકરણમાં આરૂઢ થઇ મિથ્યાત્વના ત્રણ પુજ કરે છે, તે પછી અનિવૃત્તિ કરણના સામર્થ્યથી શુદ્ધ પુજના પુદ્ગલેને વેદત્તા ઉપશમ સમતિ પામ્યા વગરજ તેને પ્રથમથીજ ક્ષચે પશમ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થાય છે.
અન્ય આચાર્ય વળી આ પ્રમાણે કહે છે. “ યથાપ્રવૃત્તિ વગેરે
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૭૮
આત્માનંદ પ્રકાશ,
ત્રણ કરણ કરીને અંતરકરણને પહેલે સમયે ઉપશમ સમ્યકત્વ પામેછે, પણ તે ત્રણ પુંજને કરતે નથી અને તે પછી ઉપશમ સમ્યકત્વથી પડી અવશ્ય મિથ્યાત્વમાંજ જાય છે. ” આ વિષે તત્વ શું છે? તે કેવળી ભગવાન જાણે છે. - હવે ક૯૫ ભાષ્યને વિષે કહેલ ત્રણ પુંજને સંક્રમણ વિધિ બતાવે છે–મિથ્યાત્વના દલિયા રૂપ જે પગલે છે, તેમને ખેંચીને જે સમ્યગ્દષ્ટિ તે જેના પરિણામ વિશેષ વધતા છે તે સમ્યકત્વ અને મિશ્ર એ બંનેની મધ્યે સંક્રમાવે છે, અને સમ્યગ્દષ્ટિ મિશ્ર પુદ્ગલેને સમ્યકત્વમાં સંક્રમાવે છે, અને મિથ્યાત્વી મિશ્ર પુદ્ગલેને મિથ્યાત્વમાં સંક્રમાવે છે અને સમ્યકત્વના પુદ્ગલેને મિથ્યાષ્ટિ મિથ્યાત્વને વિષે સંકમાવે છે પણ મિશ્રમાં સંક્રમાવે નહી-એ પ્રકારે પણ મિથ્યાત્વ ક્ષીણ ન થયું હોય ત્યાં સુધી સમ્યદ્રષ્ટિએ નિયમાએ ત્રણ પંજવાલાય છે. મિથ્યાત્વનો ક્ષય થતાં નિચે બે પુજવાલા હાય છે, અને મિશ્રને ક્ષય થતાં એક પંજવાલા હોય છે, અને સમ્યકત્વને ક્ષય થતાં ક્ષાયિક સમકિતી હોય છે, ઉપર જ્યાં જયાં સમ્યકત્વ, મિશ્ર અને મિથ્યાત્વ એ ત્રણ શબ્દ જવામાં આવ્યા છે, ત્યાં ત્યાં મેહનીય સબ્દ સાથે જોડવાથી સમ્યકત્ત્વ મેહનીય, મિશ્ર મેહનીય અને મિથ્યાત્વ મેહનીય એમ જુદા નામ પડે છે.
વલી કર્મગ્રંથના અભિપ્રાયે એમ છે કે, “પહેલેવેલે સમ્યકત્વ પામેલ છવ સમ્યકત્વમાંથી પતિત થઈ મિથ્યાત્વને પામ્યા છતાં ફરીથી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાલી કર્મ પ્રકૃતિને બાંધે છે, અને સિદ્ધાંતના અભિપ્રાય પ્રમાણે એમ છે કે, જેણે ગ્રંથિભેદ કરી સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરેલ છે, એ જીવ સમ્યકત્વથી પતિત થઈ પુનઃ કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બાંધતા નથી. આ સ્થલે સમ્યકત્વના વિચારને માટે ઘણું ચર્ચા છે, પણ તે બીજા ગ્રંથેથી જાણી લેવું. સમ્યકત્વ કેટલા પ્રકારનું છે? તેવી શંકા થતાં તેને દૂર કરવાને
સમ્યકત્વના ભેદ બતાવવામાં આવે છે–સમ્યકત્વ સમ્યકત્વના ભેદ એક પ્રકારે છે, તેમ બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ અને
દશ પ્રકારે પણ છે, એમ અનંતજ્ઞાની શ્રીતીર્થકર ભગવાને કહેલું છે.
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
આત્મજ્ઞાનના સરલ શુદ્ધ મા
૭૯
સમ્યકત્વને એક પ્રકાર શી રીતે થાય ? તે કહે છે. તત્ત્વથધ્યાન એટલે તત્ત્વને વિષે શ્રદ્ધા તે સમ્યકત્વના એક પ્રકાર છે. શ્રી જિનભગવાને ઉપદેશ કરી બતાવેલા જીવ-અજીવ વિગેરે પદાર્થને વિષે સમ્યક્ પ્રકારે જે શ્રદ્ધા એટલે ધારણાની રૂચિ તે સમ્યકવના એક પ્રકાર છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સમ્યકત્વના દ્રવ્ય અને ભાવ એમ બે પ્રકાર થાય છે, જે પિણામની વિશુદ્ધિથી મિથ્યાતિના પુદ્ગલાને વિશુદ્ધિ કરવા તે “દ્રવ્યસમ્યકત્વ” કહેવાય છે, એટલે તેમાં પુદ્દગલ દ્રવ્યને શેાધી શુદ્ધ કરવાથી તે દ્રવ્ય શુધ્ધ થયું, માટે તે દ્રવ્ય સમ્યકત્ત્વ કહેવાયછે, અને જે તેના આધારભૂત થઇ જીવને જિનેશ્વરે કહેલા વચનને વિષે તત્ત્વશ્રદ્ધા થવી તે ખીજુ ભાવસમ્યકત્ત્વ કહેવાય છે.
66
,,
વી નિશ્ચય અને વ્યવહારના ભેદથી સમ્યકત્વ એ પ્રકારનું થાય છે. જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર રૂપ જે આત્માના શુભ પરિણામ તે “ નિશ્રયસમ્યકત્ત્વ ” કહેવાય છે, અથવા “જ્ઞાનાદ્ધિ પરિણામથી આત્મા અભિન્ન છે. એટલે જુદો નથી ” આવું જે શ્રદ્ધાથી માનવું તે “ નિશ્ચયસમ્યકત્ત્વ ” કહેવાયછે. તેને માટે કહ્યું છે કે
,,
“ आत्मैव दर्शनज्ञानचारित्राण्यथवा यतेः પત્તાત્મજ વૈવારીરમમિતિવ્રુતિ ’।।।
યતિને આત્માજ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર છે. કારણકે જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર રૂપજ આત્મા આ શરીરને વિષે રહેલા છે. કારણુકે જો તે આત્માથી ભિન્ન હેાય તે મુક્તિના હેતુ રૂપ થઈ શક્તા નથી. વળી નિશ્ચયથી પેાતાના જીવજ દેવ નિષ્પન્ન સ્વરૂપ વાલે છે તેમ પેાતાના આત્મા તત્ત્વ રમણુરૂપ ગુરૂ પણ છે અને પેાતાના જીવ ને જેજ્ઞાનદન સ્વભાવ તેજ ધર્મ છે. તે શિવાય કાઈ ખીજે નથી. આવું જે શ્રદ્ધાન તે નિશ્ચય સમ્યકત્ત્વ કહેવાય છે. આ સમ્યકત્ત્વજ મેાક્ષનું કારણ છે તેથી જીવને સ્વરૂપના જ્ઞાન વિના કર્મક્ષયરૂપ મેક્ષ થતાજ નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આમાનદ પ્રકાશ
અરિહંત ભગવાન તે દેવ છે, સુધર્મને ઉપદેશ આપી મોક્ષમાર્ગને દેખાડનાર તે ગુરૂ છે, અને કેવલી ભગવતે કહેલો દયામૂલ ધર્મ તે ધર્મ છે, ઈત્યાદિક પદાર્થ તરફ સાતનય ચાર પ્રમાણ અને ચાર નિક્ષેપવડે જે તત્ત્વશ્રદ્ધાન તે નિશ્ચયસમ્યકત્વનું કારણભૂત વ્યવહા૨ સમ્યકત્વ કહેવાય છે. અહિં કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, જેના રાગ, દ્વેષ, મેહ અને અજ્ઞાન ગયેલા છે, તે જ દેવ કહેવાય. તેવા દેવ તે શ્રી અરિહંત ભગવાનું છે. બીજા હરિ, હર બ્રહ્માદિક દેવ નથી, એટલે તે દેવેમાં દેવત્વ નથી, કારણ કે તેઓને વિષે સ્ત્રી, શસ્ત્ર, જપમાલા આદિ રાગાદિકના ચિન્હ પ્રગટપણે વર્તે છે.
અહિં કદાચ કઈ પ્રશ્ન કરે કે, ભલે કદિ તે દેવને મુક્તિના દાતાપણું ન હોય તે પણ તેમનામાં રાજ્ય-ધન દોલતનું દાતાપણું તેમજ રાગાદિક કણનું વારવા પડ્યું છે, તેથી આ જગતમાં કહેવાતા જે દેવ—તે નામ દેવને વિષે સાક્ષાત્ જોવામાં આવે છે. તેના જવાબમાં જણાવવાનું કે
એમ કહેવું યોગ્ય નથી. કારણ કે, જે એવા દેવ કહેવાતા હોય તે રાજા પ્રમુખ તથા વિદ્યામાં દેવપણું કેમ ન કહેવાય? પણ રાજા પ્રમુખ અને વિદ્યા સામા પુરૂષના કર્મને અનુસારેજ આપનારા છે, તેથી અધિક આપનારા નથી, કેમકે વધારે આપવાની તેમની શક્તિ જ નથી, તેમની તેટલીજ પ્રવૃત્તિ છે, વળી તે દેવના સર્વ ભક્ત રાજાઓ નીરોગી હેય, તે અનુભવથી પણ વિરૂદ્ધ છે. કહ્યું છે કે – જે પુરૂષ (જીવ) પોતે જેવા કર્મ કરે છે અથવા તેણે જેવાં કરેલાં છે, તે જીવ તેવા પ્રકારે કર્મનું શુભાશુભ ફલ ભેગવે છે એટલે તેવા પ્રકારના ભેગને પામે છે તે વિષે હવે વિશેષ કહેવાની જરૂર નથી.
આ જગતમાં જે દેવ કહેવાય છે, તે સર્વ દેવતત્ત્વને લાયક નથી. જે અઢાર દુષણથી રહિત તથા રાગ દ્વેષથી રહિત છે, તે દેવ કહેવાય છે અને તે જ મારા શુદ્ધ દેવ છે. જે પૃથવીકાય વગેરે છ કાય જીવની વિરાધનાથી નિવૃત્તિ પામ્યા છે અને ઉત્તમ જ્ઞાનવાન છે, તેજ મારા શુદ્ધ ગુરૂ છે. પરંતુ જેમની સર્વ આરંભમાં પ્રવૃત્તિ
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આત્મજ્ઞાનને સરલ–શુદ્ધ માર્ગ.
૮૧
છે અને જે નિરંતર છકાય જીવની હિંસા કરનારા છે, તેવા મારા ગુરૂ નથી, એમ નિશ્ચય દષ્ટિવંત ભવ્ય જીવને સમ્યકત્વ હોય છે.
તેથી સર્વમાં વિરતિ પ્રમાણભૂત છે. વિરતિભાવ વિના ગુરૂ પણું પણ તાર્ય તારકપણાને અગ્ય છે તે વિષે કહ્યું છે કે –
કુનિવિ વિષયારા કુત્રિવિ ધાંગા सीस गुरू समदोसा तारिज नणसु को केण" ॥१॥
ગુરુ અને શિષ્ય બંને વિષયમાં આસકત છે, બંને ધન તથા ધાન્યના સંગ્રહથી યુકત છે, તેથી બંને સરખા દેષવાલા છે તે તેમાં કોણ કેને તારે? તે કહે.” ૧
જેથી અઢાર દુષણવાળા અને રાગદ્વેષ યુક્ત જે હોય તે જેમ દેવગણતા નથી તેમ જેમની આરંભમાં પ્રવૃત્તિ છે, છકાય જીવની વિરાધનાથી જે વિરામ પામ્યા નથી અને ઉત્તમ જ્ઞાનવાન નથી તેમને પ્રરૂપેલ ધર્મ પણ પ્રમાણભૂત નથી. કારણ કે તેઓ સર્વ જ્ઞના વચનને અનુસારે ધર્મને કહેતા નથી, જે સર્વાના વચનને અનુસારે કહેવામાં આવે તે જ ધર્મ ગણાય છે તેથી કેવલી પ્રરૂપિત ધર્મજ શ્રેષ્ઠ છે, આ પ્રમાણે સમ્યક પ્રકારની શુદ્ધ રૂચિ-શ્રધા હોય તે વ્યવહાર સમ્યકત્વ કહેવાય છે, કારણ કે વ્યવહારનયને મત પણ પ્રમાણ છે.તે વ્યવહારનયના બળથી જ તીર્થની પ્રવૃત્તિ છે. જો તે નયને પ્રમાણભૂત ન માનીએ,તે તીર્થને ઉછેદ થઈ જાય. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે " जइ जिणमयं पवजह, तामा ववहार निच्चयं मुयहा ववहारननच्छए तिथ्थुच्छेओ जनवस्समिति" ॥१॥
જે તમારે જિનમત અંગીકાર કરવો હોય તે તમે નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંને નયને છેડશે નહીં. તેમાં વ્યવહારનયને છોડવાથી અવશ્ય તીર્થને ઉચછેદ થાય છે.
હવે સમ્યકત્વ બે પ્રકારે પણ શાસ્ત્રકારે બનાવેલું છે તે કહેવામાં આવશે.
અપૂર્ણ.
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આત્માનંદ પ્રકાશ. જૈનદર્શન અને તેનું સંક્ષિપ્ત
દિગ્દર્શન, “ગણિતાનુયોગ.” ગતાંક ૧ લા પૃષ્ટ થી શરૂ.
લેખક–success જૈનદર્શનસ્થિત દ્રવ્યાનુગ પછી તે મહા પ્રસાદના દ્વિતીય દ્વારરૂપ ગણિતાનુયોગના વિવેચનની આવશ્યકતા પૂર્વ નિયમાનુસાર સન્મુખ આવે છે. દ્રવ્યાનુગની વસ્તુ સ્થિતિ જેમ જૈન દર્શનની તલસ્પર્શી ગહનતાને સૂચવનાર છે તેમ ગણિતાનુ
ગની સંકળના એટલા બધા પ્રમાણમાં અને વિસ્તૃત મર્યાદામાં છે કે ગણિત જેવા તર્ક અને બુદ્ધિથી સાધ્ય થઈ શકે તેવા સામાન્ય વિષયમાં અન્ય દર્શનેને સરખામણમાં પાછળ રાખેલા છે. પ્રસ્તુત દર્શનવતી ગણિતાનુગ કૂપમંડૂકતાને તજી મહાસાગરની વિશાળ સીમાને લેકાંત સુધી દર્શાવનાર અદ્દભુત ગણિતયંત્ર (urithmetic machine) છે. હાથમાં રહેલા નિર્મળ જળની પેઠે સર્વ જગતને પ્રત્યક્ષ પણે દેખ્યું છે જેમણે એવા સર્વાવડે પ્રત થયેલું આ દર્શન હેવાથી તેમાં યૂરોપ એશિઆ આદિ વર્તમાન ચાર ખંડોનો સમાવેશમાત્ર ભારતક્ષેત્રના એક નાના વિભાગમાં થાય છે, તે ઉપરાંત બીજા અનેક ખડેક દેશો, નદીઓ અને પર્વતે જે અત્યારે વિદ્યમાન અવસ્થામાં દષ્ટિગેચર થઈ શકતા નથી તે ભરતક્ષેત્રમાં મેજુદ છે. આ અનુગના સારભૂત વિવેચનને માટે પણ એક મોટો ગ્રંથ તૈયારકર પડે તેવી સ્થિતિ હેવાથી સંક્ષિપ્તપણે અમુક વિભાગમાં દર્શાવી સમાપ્ત કરવામાં આવશે.
લેક અને અલેકરૂપ બે મુખ્ય વિભાગમાં લેકનું આખું નામ ચઉદ રાજક” એવા શબ્દોવાળું છે. રાજ એ અસંખ્યયોજન પ્રમાણુવાળું માપ છે. ચાદરાજલક કે જેમાં સર્વ પ્રાણી પદાર્થોને સમાવેશ થયેલ છે તેને સમગ્રપણે આકાર એક પુરૂષ જેણે પિતાના
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન દર્શન અનેતેનું સંક્ષિપ્ત દિગદર્શન.
૮૩
બંને પગાને પહેાળા કરેલ છે, મને હાથને કટીપ્રદેશ ઉપર રાખેલા છે, તેવી સ્થિતિવાળા છે. લેાકના આકારને દૃષ્ટાંતપણે મતાવનારા તે કલ્પિત પુરૂષના આકારવાળા શરીરના મધ્ય ભાગની નીચે અનુક્રમે પહેલી ખીજી વિગેરે સાત નરક પૃથ્વી રહેલી છે. મધ્ય ભાગથી નીચે અને નરક પૃથ્વીની ઉપર ભુવનપતિ તથા પરમાધાર્મિક વિગેરે દેવાના આવાસ સ્થાન છે. કલ્પિત પુરૂષના આકારવાળા લેાકના મધ્ય ભાગ રૂપ તીછાલાકમાં આપણે અને આપણુનેદ્રશ્ય અને અદ્રશ્ય પ્રાણી પદાથી રહેલા છે. અહીં પંદર કમ ભૂમિના ક્ષેત્રે, ત્રીશ અકર્મભૂમિનાક્ષેત્રે, છપ્પન અંતર દ્વીપા, જમૂદ્દીપ, ધાતકીખંડ, પુષ્કરવરદ્વીપ વિગેરે અસ’ધ્યેય દ્વીપેા અને તેની આસપાસ લવણ, કાલેધિ આદિ અસ`ખ્ય સમુદ્રો સર્વજ્ઞ શાસ્ત્રમાં નામ અને યાજનાદના પ્રમાણેા પુરઃસર દર્શાવેલા છે. તદ્ન છેલ્લા સ્વય‘ભૂરમણુ સમુદ્ર છે, કે જે પછી લેાકમયાદા સપૂ થઇ અલેકની શરૂઆત થાય છે. અહીંથી ઉપર સાતસેથી નવસે યેાજન ઉચે ચૈાતિમંડલના વિમાને છે, અત્રસ્થિત ચંદ્ર સૂર્ય અને ગ્રાતિની ગતિવરે મનુષ્ય લેાકમાં યાતિઃશાસ્ર નિર્માણ થયેલુ છે. જૈનદર્શનના અનેક ગ્રંથે! જ્યેાતિઃશાસ્ત્રના ગણિતથી ભરચક હતા પરંતુ દુઃષમકાલે ભવ પ્રાણીઓના કમનસીબે આપણા પૂર્વજોની એકાળજીથી વિચ્છેદ થઇ ગયેલા છે, પરંતુ ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ અને સૂર્યપ્ર ષિ જેવા બે મહાન્ ત્ર^થા જે ચતુર્દશર્વધર શ્રીમદ્ ભદ્રમાડુ સ્વામી વિરચિત છે તે વિદ્યમાન છે એ લાખા નિરાશામાં એક અમર આશા છે; પરંતુ તેનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા ઉદ્યમની ખાસીએ જ્યેાતિઃશાસ્રના લાલેાની આશાને મૃતવત્ કરી દીધી છે.
જ્યાતિમંડલની ઉપર ઘણે દૂર ઉત્તર અને દક્ષિણુ દિશામાં એકજ સપાટીમાં ખએ મળી આઠ દેવલેાક છે અને તેની ઉપર એક ઉપરએક એમ અનુક્રમે ચાર દેવલાક મળી કુલ ખાર દેવલાક છે. ઉપર આગળજતાં નવ ચૈવેયક છેત્યાં અહુમિંદ્રપણુ`હાવાથી ચડતી ઉતરતી પદ ની વિગેરે વ્યવહાર નથી. તે ઉપર પાંચ અનુત્તર વિમાનેા છે. સાથી છેલ્લુ* વિમાન ‘સર્વાર્થ સિદ્ધ’ નામવાળું છે ત્યાં એકાવતારી પ્રાણી જઈ
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આત્માનંદ પ્રકાશ. શકે છે. તે ઉપર પસ્તાળીસ લાખ જન લાંબી પહોળી ટિક રત્નની શિલા છે તે સિદ્ધ શિલાના નામથી ઓળખાય છે. જ્યાં સિ. હના જીવે સાદિ અનંતકાળ રહે છે. અઢીદ્વિીપ કે જે તિછલેકમાં મનુષ્ય લેક તરીકે ગણાય છે તે પીસ્તાળીસ લાખ જન પ્રમાણ વાળે છે. જબુદ્વીપ એક લક્ષ એજનને છે. તેની પરીધિ ૩૧૬૨૨૭
જન, ૩ ગાઉ, ૨૮ ધનુષ્ય અને ૧૩ અંગુલ પ્રમાણ છે. સર્વ મળી શાશ્વતી નદીઓ તીછલેકમાં ૧૪૫૬૦૦૦ સંખ્યાવાળી છે. ભારતક્ષેત્રનું પ્રમાણુ પાંચસે છવીસ એજન છ કળાનું છે. શાશ્વત તીર્થ સર્વ મળી તીછાલેકમાં માગધ વરદામાદિ એકસે બેની સંખ્યામાં છે. તી છલકની મધ્યમાં સુવર્ણમય સુમેરૂ પર્વત લક્ષ એજનના પ્રમાણુ વાળે છે. બીજા કંચનગિરિ, ગજદંતા, વખારગિરિ વિગેરે સર્વ મળી બસે ઓગણેતર પર્વત છે. ત્રીશ વિજય છે. પદ્માદિ છ મોટા દ્રહ છે. ઉદર્વક તીછલોક અને ભુવન પતિ આદિ નિકાને વિષે જિન ભુવનેની સંખ્યા સાતડ ને બહોતેર લાખ જેટલી છે. તે સર્વ ચિ
માં જિનબિંબની સંખ્યા આઠસો ત્રીશ કેટી, છેતેર લાખની છે. તીછલેકમાં શાશ્વત જિન ચ ચારસો તેસઠ છે. તેની અંદર સર્વ મળી પચાસ હજાર ને ચાર જિનબિંબે છે. ઉર્ન લેકમાં અનુત્તર વિમાન સુધી ચેરાસી લાખ સત્તાણું હજાર ને તેવીસ વિમાન છે તેટલાજ છે અને તેમાં સર્વ મળી એકાણું કટી છેતેર લાખ અ&તેર હજાર ચારસો ચોરાસી જિનબિંબો છે. આ ઉપરાંત યુગલિક ક્ષેત્રે જ ખુશાલ્મતિ પ્રમુખ વૃક્ષે, ગંગા, સિંધુ, સીતા, સદા પ્રમુખ મહા નદીઓ વિગેરેનું સવિસ્તર મર્યાદાવાળું જ્ઞાન લધુસંયઘણુ, બ્રહત સંજયદિ ગ્રંથમાં પ્રતિપાદન થયેલું છે. જે જોવાથી સર્વજ્ઞ દ્રષ્ટિ કેટલી વિસ્તારવાળી હશે તેની સંક્ષિપ્ત પણે આપણું પામર પ્રાણીઓને ઝાંખી થઈ શકે છે, કેટલાક અધ્યાત્મી કહેવાતા મનુ ગણિતાનુ.
ગના વિષયને શુષ્ક ગણી તેને અનાદર કરે છે અને બીલકુલ તે અનુગ ભણી દ્રષ્ટિ કરતા નથી તેવાઓએ સમજવું જોઈએ કે ગણિતાનુગ એ લેક સ્વરૂપનું દ્રવ્ય જ્ઞાન છે અને દ્રવ્યાનુયોગ એ તેનું ભાવજ્ઞાન છે. ભાવજ્ઞાનને દઢ અને મજબૂત કરવાને માટે દ્રવ્ય
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન દર્શન અને તેનું સંક્ષિપ્ત દિગદર્સન. ૮૫ જ્ઞાનની આવશ્યકતા છે એમ શાસ્ત્ર ખુલ્લી રીતે કહે છે. જો કે એટલું છે કે ગણિતાનુયોગના વિષયમાં રચી પચી રહી દ્રવ્યાનુગરૂપ સાધ્યથી બેનસીબ રહેવું એ શિષ્ટસંમત નથી જ, પરંતુ તેથી ગણિતાનુયોગ કે જે જૈન દર્શનમાં અગ્રપદ ધરાવે છે તેનું બહુમાન ઓછું થાય એ તિરસ્કરણીય છે. ગણિતાનુગના જ્ઞાનથી કુપમંડૂકતા દૂર થાય છે, દ્રવ્યલક વિશાળ અને વિસ્તૃત દેખાય છે, મગજશકિત તર્કનિપુણ બને છે, સેય પદાર્થોને સંગ્રહ થઈ જાય છે, અનેક ક્ષેત્રનું જ્ઞાન થવાથી કદાચ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થાય છે અને ખુદ દ્રવ્યાનુયેગના ષદ્ધને સમાવેશ કેટલી મર્યાદામાં થાય છે વિગેરે જ્ઞાનપૂર્વક અનેક મહાન લાભે પ્રત્યક્ષપણે રહેલા છે. તેને માટે વિશેષ કહેવાની અગત્યતા પૂર્ણ થવા સાથે શાસ્ત્રાવકનને માટે સૂચના કરવામાં આવે છે.
કથાનુયોગ. જૈનદર્શનનું સ્વરૂપ સમજવાને માટે તૃતીય નેત્ર રૂપ ધર્મકથાનુગ છે. આ નેત્રવટે હેય ઉપાદેયની પ્રવૃત્તિ યથાર્થ સમજી શકાયછે. આ અનુગમાં કથાઓનો માટે સંગ્રહ છે. એતિહાસિક નવલકથાઓ જે અત્યારે ભૂપૃષ્ઠ ઉપર વિદ્યમાન છે તેમના અવલોકનથી નાયકનાં વીરત્વ, હિંમત, શાર્ય, સાજન્ય, ક્ષમા અને આર્જવાદિ સ
ગુણે તેમજ ક્રોધ, ઈર્ષા, અભિમાન, પ્રપંચાદિ દુર્ગુણેની તુલના થઈ શકે છે. કથાઓ એ સજન અને દુજનની પ્રવૃત્તિઓના બેધ લેવા લાયક દ્રષ્ટાંત હેવાથી અર્થવાહક છે. પ્રાણી માત્ર જે હેપદેય પ્રવૃત્તિમાં યત્ન કરવા તત્પર થતા નથી અથવા તે તેમને રૂચતું નથી તેઓ જ્યારે કથાનુગના દ્રષ્ટાંતે વાંચે છે અને તે ઉપર મનન કરે છે ત્યારે તેઓ શુદ્ધાશુદ્ધ પ્રવૃત્તિઓની કેટિ જાણી શકે છે અને પરિણામે હિતકારક પ્રવૃત્તિમાં જોડાય છે. ઘણું પ્રાકૃત પ્રાણુઓને કથાઓ વાંચવામાં બહુ રસ જાતે જણાય છે, પરંતુ તેઓએ તેથી હર્ષિત થવાનું નથી. જ્યારે કથાના અંગોને દરેક વિભાગમાં વહેંચી સારભૂત પદાર્થ સમજી શકાય અને અસારભૂત તજી દેવાને પ્રવૃત્તિ
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૬
આત્માનઃ પ્રકાશ.
શીલ થવાય ત્યારેજ ધર્મકથાનુંયેાગ દ્વારવડે જૈનદર્શનની મર્યાદામાં પ્રવેશ કરી શકાય છે.
ધર્મકથા સિવાયની કથા—વિકથાએ અનેક પ્રકારે રાજકથા ભક્તકથા, કામકથા, અર્થકથા, વિગેરે હાય છે, કથાનાયકે જેમના જેમના સબંધમાં આવેલા હાય તે સબધી વર્ગ અનેક ર'ગી હેાય છે, કેટલાક પ્રસ’ગામાં સજ્જના દુર્જનાની કસોટીમાં આવે છે અને તે વખતે અનેક રીતે હેરાન થવું પડે છે. કેટલાક મહાનુભાવ નાયકાના પ્રસંગમાં આવેલા વર્ગ વિષયી અને કષાયથી અભિભૂત હોય છે, કેટલાક નાયકા વ્રતાદિ ગ્રહેણુ કરી સ'કટમાં આવી પડતાં શિથિલ થઈ જાય છે, અમુક નાયકા સંસારમાં રકત રહી અંતરંગ કુટુંબના સબંધથી દૂર રહી બહિરંગ કુટુંબનું હિંસા, અપ્રમાણિકપણુ, ચારી વિગેરેથી પેાષણ કરવામાં સાર્થકતા સમજતા હાય છે, કોઈ પરી લ'પટ થઈ લજ્જાને દૂર મૂકી અકાર્ય માં તત્પર થાય છે, આ અને આવાજ પ્રકારોથી ભરપૂર ચિત્રા કથા શરીરમાં આલેખન કરાયલા ાય છે. આવા વિચિત્ર રંગી ચિત્રામાંથી હેયાદિવસ્તુને જાણી લેવી એ ધર્મકયાનુયોગના શ્રવણુ અને વાંચનનું અંતિમ રહસ્ય છે. આ ખામતનું સમર્થન શ્રીમદ્ન સિદ્ધર્ષિ ગણીના નીચેના શ્લેાકેાથી દ્રષ્ટિ ગોચર થાય છે.
अर्थ कामं च धर्मं च तथासंकीर्णरूपताम् । आश्रित्य वर्तते लोके कथातावच्चतुर्विधा ।। १ ।। साक्लिष्ट चित्तहेतुत्वात् पापसंबंध कारिका । तेन दुर्गतिवर्त्तन्याः प्रापणे प्रवणामता ॥ २ ॥ सामलीमस कामेषु रागोत्कर्ष विधायिका । विपर्यासकरी तेन हतुभूतैव दुर्गतेः ॥ ३ ॥ साशुरू चित्तहेतुत्वात्पुण्यकर्म विनिर्जरे । विधत्तेतेन विज्ञेया कारणं नाक मोक्षयोः ॥ ४ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન દર્શન અને તેનું સંક્ષિપ્ત દિગ્દર્શન. ટહે त्रिवर्ग साधमोपाय प्रतिपादन तत्पराः । धानकरस सारार्था सासं कीर्णकयोच्यते ॥५॥
આ લેકમાં ચાર પ્રકારની કથા અર્થ, કામ, ધર્મ અને સં. કીર્ણ નામની છે. અર્ય કથા અંતઃકરણને કલુષિત કરવાના કારણને લઈને પા૫ઉપાર્જન કરાવી દુર્ગતિપાતક ગણાયેલી છે. કામકથા રાગજનક ઇચ્છાઓ ઉત્પન્ન કરનારી હોવાથી કુગતિના અનંતર કારણભૂત છે. ધર્મકથા અંતઃકરણને નિર્મળ કરનાર હોવાથી પુણ્ય અને પાપ કર્મની નિર્જરા કરે છે અને તેમ થવાથી સ્વર્ગ અને મેક્ષના કારણભૂત તરીકે ગણાયલી છે. સંકીર્ણ કથા જુદા જુદા રસવાળી હવાથી ધર્મ અર્થ અને કામરૂપ ત્રિવર્ગની સાધનાના ઉપાયભૂત મનાયેલી છે.
કથા શરીરના ઉત્તમાંગ ધર્મકથામાં ઉત્તમ પંકિતમાં ગણાયેલા મનુ નાં જીવનચરિત્ર બેધનીય એટલા માટે હોય છે કે તેઓના ચરિત્ર ઉત્તમ સગુણથી ભરચકહેવાથી જગતના ઈતિહાસના અમરપૃષ્ણે ઉ. પરમુદ્રિત થાય છે અને ભવિષ્યની સર્વપ્રજા મુખ્યત્વે એ મહાકાર્યથી એમની સ્મૃતિ સાચવી શકે છે અને પછીથી તજજન્ય અનુકરણ કરવામાં પ્રઘનશીલ બને છે. જીવનચરિત્રેના પાત્રની જીવન્ત મૂર્તિઓ કે જેઓએ પિતાની સુગંધને પૃથ્વીના પટ ઉપર પાથરી દીધી હોય છે તેવી જીવન્ત મૂર્તિઓ વાંચકોના હૃદયમાં ઉત્સાહ પ્રેરી હદયને પુરૂષાર્થ પ્રેમી બનાવે છે. એક વિદ્વાને કહ્યું છે કે “જે ચરિત્ર અથવા કથાઓ વાંચકના હૃદયમાં મલિન ભાવને નિર્બલ કરી ઉચ્ચભાવને ઉત્તેજિત. કરે નહિ અથવા તે મહાનું પ્રતિભાનું પ્રતિબિંબ બતાવી વાંચકની શકિતઓને વિકાસ આપે નહિ તે માત્ર ચક્ષુને વ્યાપાર છે. ”મ-: હાત્માઓની કથામાંથી શું મળી શકે છે તે સંબંધે એક છગ્રેજ. નીચે પ્રમાણે વિચારે બતાવે છે.
One comfort is that great men taken up in any way are profitable Company.
જે મનુષ્ય ખરેખર મેટા હોય છે તેઓના જીવનને ગમે તે
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આત્માનંદ પ્રકાશ, દષ્ટિથી નિહાળીએ તે પણ તેમાંથી કાંઈક બોધદાયક અથવા ઉત્કર્ષ કરે તેવું મળ્યા વિના રહેતું નથી”
આમ હેવાથી મનુષ્ય જીવનની સફળતા મહાત્માઓની છાન કથાઓમાંથી અવશ્ય સાર ગ્રહણરૂપ હંસ ચંચુવડે મિથ્યા જ્ઞાન પપાણીને છેડી દઈ શુદ્ધ જ્ઞાનરૂપ દુગ્ધથી આત્માને પુષ્ટ કરવા પ્રયત્નશીલ થવાથી થઈ શકે એ નિર્વિવાદ સત્ય છે. ક્રમશઃ આ અનુગ ચરણકારણાનુયોગમાં પ્રવૃત્તિનું અનંતર કારણુ થઈ જાય છે. તત્ત્વ ગ્રહણ કરી આત્મજ્ઞાતિમાં કર્તવ્ય પરાયણ થવું એ ધર્મકથાને સત્ય અને અદ્વિતીય સિદ્ધાંત છે. જૈન કથાનુગ એટલે બધે વિશાળ અને વિસ્તૃત છે કે જેનેતર દર્શનની કથા સમુદાયની તુલનામાં તે અગ્ર પદે આવી શકે છે. વળી જૈન કથાનુગમાં ભાગ્યેજ કલિપત કથાઓને સંભવ છે અને કદાચ હશે તે તે માત્ર દાષ્ટ્રતિક અર્થને ભાવાર્થ ઉત્પન્ન કરવાને માટે જ. પરંતુ પ્રસ્તુત કથાનુયોગમાં ન્યૂનતા ભાસતી હોય તે તે એ છે કે જે મહાન આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયની ગ્રંથ સમૃદ્ધિ વિસ્તૃત પ્રમાણમાં મળી આવે છે તેમના જીવનચરિત્રે સંપૂર્ણપણે સાચવી શકાયું નથી. જેટલા મળી શકે છે તેટલા તદન અપૂર્ણ સ્થિતિમાં છે. આ દેષ ગ્રંથસમૃદ્ધિ સાચવવાથી બેદરકાર રહેલા પૂર્વકાલીન જેનેને શિર સજિત થયેલ છે.
વતનું યથાર્થ પાલન કરનાર અથવા વ્રત વિરાધક કથાનાયંકાના મોડાદાયક ચરિત્ર વાંચકોનાં હૃદયમાં સજજડ છાપ પાડી શકે છે, તેના દાંતે પાંચવ્રત ઉપર અનુક્રમે હરિબલ, વસુરાજા, રહિય, સુદર્શન અને નંદ આદિ પ્રસિદ્ધ નરેના છે. અનેક રંગી દ્રષ્ટતેથી ભરપૂર કથાનુગ છે તે શાસ્ત્રાવલેકનથી માલુમ પડીઆવે તેમ છે, જેમકે ગિરિશુક અને પુષ્પશુકના દાતેમાંથી સદસદસંગતિના લાભાલાભને પરિણામે સાર મળી શકે છે. સંક્ષિપ્તપણે પૂર્ણ કરી નિમ્નલિ. ખિત લેકના અલંકાર સાથે કથાનુગને ઉપસંહાર કરવામાં
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાર વ્રતના અંતરંગ હેતુઓ,
इहामुत्रचजंतूनां सर्वेषाममृतापमाम् । शुफांधर्मकांधन्याः कुर्वतिहितकाम्यया ॥
અપૂર્ણ બાર વ્રતના અંતરંગ હેતુઓ.
(ગત અંકના પૃષ્ઠ પરથી શરૂ). પાંચ અણુવ્રત પછી ત્રણ ગુણવતે આવે છે, જેનાથી આત્માને ગુણની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી તે ગુણવ્રત કહેવાય છે. તેમાં પહેલું દિગવ્રત નામે ગુણ વ્રત છે. પૂર્વ પશ્ચિમ વગેરે દશ દિશાઓમાં આ ટલા કોશથી અગાડી ન જવાની-દશે દિશાઓમાં ગમન-જવાનું પરિમાણુ કરવું તેવી તેમાં પ્રતિજ્ઞા કરવામાં આવે છે. આ વ્રતથી પ્રાણી સંતેષના ઉચ્ચ સુખને આનંદ અનુભવી શકે છે. પ્રાચીન મહાત્માએાએ એ હેતુને ગર્ભિત રાખી અને હિંસાની પ્રવૃત્તિ અટકાવવાની ઈચ્છા ધારણ કરી આવ્રતની યેજના કરેલી છે.
આ પહેલાં ગુણ વ્રતના પણ પાંચ અતિચાર છે કરેલી મર્યાદાથી વિશેષ ઉંચું ચઢવું, નીચે ઉતરવું: તિછાં જવું, ક્ષેત્રની મર્યાદા વધારી લેવી અને મર્યાદાઓને ભૂલી જવી આપાંચ અતિચાર એ વ્રતને ભંગ કરનારા છે. એ અતિચારથી રહિત એ ગુણવ્રત પાળવાથી માણસ સંતેષના પૂર્ણ અંશેને મેલવી અનાસકત પણે સ્વધર્મ અને સ્વકર્તવ્ય સાધી શકે છે. ( દિશાઓની મર્યાદામાં પ્રતિબદ્ધ થયેલે મનુષ્ય કવ્ય પરાયણ થઈ અનુક્રમે આત્મભાવ ઉપર આસકત થઇ શકે છે. જે આત્મબાયના બલથી પિતે નિર્લેપ, અબાધ,આનંદમય અને સર્વ સમાન આત્મ ભાવ ધારણ કરનાર હાઈ ઉરચ દશાને અધિકારી થાય છે અને કાવતરા, કપટ, દુબુધ્ધિ એ બધાથી છુટી કેવલ પરમાર્થના માર્ગને પથિક બને છે. વિપકારી મહાત્માઓ એ આવા હામહેતુઓને લઈને આ પહેલા ગુણવ્રતની ચેજના કરેલી છે.
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૯૦
આત્માનંદ પ્રકાશ.
-
ખીન્નુ ગુણ વ્રત ભાગે પભાગ પરિમાણુ નામે છે. અન્ન, જલ, ગંધ, પુષ્પ ઇત્યાદિ ભાગ્ય રૂપ પદાર્થાં, તથા વસ્ત્ર, આભૂષણ, ઘર, બીછાના અને વાહન વગેરે ઉપભેગ્ય પદાર્થીનું પરિમાણુ કરવુ' તથા કદમૂળ, કાંદા માંખણ, વિગરે અન`તકાય અભક્ષ્ય વગેરે પદાર્થો ત્યાગ કરવાં તે ભાગે પભાગ પિરમાણુ નામનું બીજું ગુણવ્રત કહેવાય છે,તેના પાંચ અતિચાર છે.૧ સચિત્ત ૨ સચિત્ત સાથે બધા ચેલુ' 3 સચિત્ત સાથે મિશ્રથયેલું ૪ મદિરાના સંધાન વીગેરેની સાથે મળેલું અને પ અડધુ કાચુ અને અડધુ પાકું એ તેના પાંચ અતિચાર છે,તેમજ કર્મ એટલે આજીવીકાને માટે આર્ભ તેને આશ્રીને જેમના તીવ્ર કર્મ છે, એવા અને નિર્દય જનને ચેાગ્ય એવા કાર કર્મના આર’ભ કરનારા એવા અગાર કર્મ વગેરે બીજા પદર અતિચાર છે તે વીશ અતિચારો ટાળવાથી બીજી ગુણવ્રત નિષિ રીતે પી શકે છે.
આ સંસારના ભાગ તથા ઉપભાગના અનેક પદાર્થો દ્રષ્ટિગત થાયછે, તે સ`સારી ગૃહસ્થના હૃદયને પેાતા તરફ આકર્ષી જાય છે. અને તેથી ગૃહસ્થ વિષયાના પ્રવાહમાં તણાઇ સ્વધર્મ અને સ્વકર્ત્તવ્યથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે. જયાં જયાં ઐદ્ધિક વૈભવની વૃદ્ધિ થાય છે, ત્યાં ત્યાં ધર્મનું અધન. પ્રાયઃ શિથિલ થઈ પડે છે. ધર્મનું ફળ અદ્રષ્ટ છે. એટલે પ્રત્યક્ષ રીતે દ્રષ્ટિમાં આવે તેવુ નથી, અને આલેાક વૈભવ વિલાસેનુ’ કુળ દ્રષ્ટ છે; પ્રત્યક્ષ રીતે દ્રષ્ટિમાં રાગદ્વેષની તૃપ્તિ રૂપે ઉતરી શકે છે. અવિચારી અને અજ્ઞાની મનુષ્યા દ્રષ્ટ ફળને મુકી અદ્રષ્ટ ઉપર શ્રદ્ધા કરી શકતા નથી. જ્યાં વૈભવાદિ સમૃદ્ધિ અને ઐહિક ભાગ સાધનની સામગ્રી પ્રાપ્ત થઇ ત્યાં તેના મન ઉપર ઝેરી વિષ ચડી જાય છે કે, જેથી તે અદ્રષ્ટ એવા ધર્મના ફળ ઉપર શ્રદ્ધા રહિત થઈ વિષય સાગરમાં મગ્ન મની ધર્મ ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે. સમૃદ્ધિને ચૈાગ થતાં અદ્રષ્ટ એવા ધર્મના ફળ ઉપર દ્રષ્ટિ રાખવાનુ` કઇ પુણ્યવાન્ ભવી આત્માનેજ સુસાધ્ય છે. આવા હેતુથી વિશ્વાપકારી આર્હુત મહાત્માઓએ આ બીજા ગુણુવ્રતની ચેાજના કરેલી છે ભાગ્ય
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ખાર વ્રતના અંતરંગ હેતુ.
૧
તથા ઉપભાગ્ય રૂપ વિવિધ વિષ વૃક્ષેાથી ભરપૂર એવી વિષય વાટિકામાં વિહાર કરનારા મનુષ્ય કદ્વિપણુ પાતાના સ્વરૂપના વિચાર કરી શકતા નથી; એમ એ મહાત્માએ પેાતાની જ્ઞાન દ્રષ્ટિથી શ્વેતા હતા. વળી તે જાણતા હતા કે, વૈભવના વિલાસમાં મગ્ન થયેલા મનુષ્યા પ્રમાદી અને સ્વચ્છંદી થઈ જાય છે, પરસ્પરમાં કલહુ વધારે છે, ધર્મની જે ઉચ્ચ ભાવના છે, તે તરક્ દ્રષ્ટિ ન રાખી અધર્મી બની જાય છે, વ્યવહારની વ્યવસ્થાના ભ'ગ કરે છે, અને અનુક્રમે સપ્ત વ્યસનાને સેવનારા થાય છે. આવા સૂક્ષ્મ વિચાર કરી તે મહાત્માઓએ ભાગે પભાગ વિરતિના વ્રતની આવશ્યકતા દર્શાવી છે; તે મહાત્માઓની તે યાજનાને ધન્યવાદ આપતાં એક જૈન વિદ્વાન્ આ પ્રમાણે લખે છે.-
" जोगोपभोग विरति व्रतं गृह निवासिनाम् । इहामुत्रष्टदं प्रोक्तं तीर्थद्भिर्महात्मनिः ॥ १ ॥
'દ્ર
મહાત્મા તીર્થંકરાએ ભાગ પણેાગ વિરતિ નામે વ્રત ગૃહસ્થાને આ લેાક તથા પરલેાકમાં ઇચ્છિતને આપનારૂ' કહેલુ' છે.” ૧ વિષયામાં અતિ આદર રાખવાથી મનેાવૃત્તિમાં અનેક જાતના અશુભ વિચારો પ્રગટ થાય છે અને તેથી તેવા મલિન મનની અંદર શુભ વિચારો કે શુભ ભાવનાઓ પ્રવિષ્ટ થતી નથી.ભાગવેલા વિષયાને વાર'વાર યાદ કરવાથી મન સદા દુર્ધ્યાન કર્યાં કરે છે અને તે વિષચે। મેલવવાને માટે અનેક જાતના કુવિચાર પ્રગટાવે છે; આથી તે ગૃહસ્થ આત્મિક ભાવથી ઘણુંાજ દૂર થઇ જાય છે.વિષય ભાગવવામાં અતિશય આસક્તિ રાખવાથી માણસ કાર્યકાર્યના વિચાર કરતા નથી,તે પેાતાના ધર્મ અને કત્તવ્યથી વિમુખ અની જાય છે. વિષયા શક્તિની ભાવના જયાં તીવ્ર રૂપે પ્રગટ થાય છે, ત્યાં ધમ, અધર્મ, ન્યાય, અન્યાય, ખરૂ, ખાટું અને જવાખદારી વગેરે કાંમ પણ એવામાં આવતું નથી. કદિ ગૃહસ્થ મનુષ્ય વિદ્વાન હૈાય અને વિવેકી રુખાતે હાય પણ જો તેના હૃદયમાં વિષયાસકિતએ સ્થાન કરેલુ' ઢાય તા તે માશુસની વિદ્વતા અને વિવેકિતા એ ઉભય ગુણ્ણા નકામા
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૯૨
આત્માનંદ પ્રકાશ, થઈ જાય છે. તેની વિદ્યા અને વિવેક વાલી દષ્ટિમાં અંધતા આવી જાય છે.
જેઓ આગામી વિષયેના સેવનમાં તૃણું રાખે છે અને વિષય નહીં ભેગવતા છતાં વિષય જોગવવાની ભાવના ભાવ્યા કરે છે, તેઓની માનસિક સ્થિતિ એવી બની જાય છે કે, જેથી તેઓ આ લેકની ધર્મ અને વ્યવહારની ઉચ્ચ સ્થિતિમાં કદિપણ આવી શક્તા નથી. અને કદિ તેઓ ઉચ્ચ સ્થિતિમાં આવ્યા હોય તે તેમાંથી ભ્રષ્ટ થઈ અધમ સ્થિતિમાં આવી જાય છે.
આવા આવા અનેક હાનિકારક બનાવેનું સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણ કરી પૂર્વને મહાત્માઓએ બીજા ગુણવ્રતની ઘટના રચેલી છે. જે માણસ એ વ્રતને નિરતિચારપણે પાળે છે, તે તેથી તે ઉભયલોકમાં વિજયી થઈ શકે છે.
ત્રીજું અનર્થદંડ વિરતિ નામે ગુણવ્રત છે. અર્થ કહેતાં પ્રજન એટલે સ્વજન-ઈદિ સંબંધી શુદ્ધ ઉપકાર રૂપ પ્રજન તેને અર્થદંડ એટલે સાવદ્ય અનુષ્ઠાન કરવા રૂપ તે અર્થ દંડ, તેમજ આપણું હિત અહિત નથી તે પણ અન્યને પાપકારક ઉપદેશ દેવા, અથવા હિંસા કરવા માટે શસ્ત્રાદિ ઉપકરણે દેવા, બેટી વાતનું ચિંતવન કરવું, કુકથા-કુવાતોએ વાંચવી,સાંભળવી અથવા પ્રમાદથી પ્રવર્તવું, નઠારું ધ્યાન કરવું, ઈત્યાદિ અનર્થ દંડ ગણાય છે. તેનાથી વિરકત થવું, તે અનર્થ દંડ વિરતિ નામનું બીજું ગુણ વ્રત છે.
અનર્થ દંડના ઉપર કહેલા પ્રવર્તથી માણસ અધમાધમ સ્થિતિમાં આવી જાય છે અને આ સંસારની પાપમય વિકટ અને વિષમ જાળમાં ફસાઈ સ્વધર્મ અને સ્વકર્તવ્યથી વિમુખ બની જાય છે. પછી શુદ્ર જીવનમાં આવેલો તે માણસ અમુક પ્રકારની પાપમય ભાવનાઓનું પુતળું બની જાય છે. અનેક અનેક પાપમય વાસનાઓ તેના મનમાં રમ્યા કરે છે. અને આખરે અનેક જાતના અત્યાચારને તે ઉપાસક બને છે.
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાર વ્રતના અંતરંગ હેતુઓ. ૯૩ તે અનર્થ દંડ વિરતિના પણ પાંચ અતિચાર છે. ૧ અશ્લીલ વચન બોલવા, ૨ લજજા પામી ચિત્ર લખવું અથવા લજજા પામી પિતાની ચેષ્ટા કરવી, ૩ વ્યર્થ બકવાદ કરે ૪ અનાવશ્યક ઉપભોગની સામગ્રી વધારવી અને ૫ કામને અંદાજ કર્યા વગર અધિક કરવું આ પાંચ અતિચારે ટાળવાથી તે અનર્થ દંડ વિરતિ નામનું ગુણ વ્રત નિર્દોષ રીતે પલે છે.
અલીલ વચન બેલવા–એ ગૃહસ્થની કુલીનતાને અને શ્રાવક્તાને હણપદ લગાડનાર છે. કુલીન પુરૂના મુખમાંથી જે વચને પ્રગટ થાય, તે લેકને રૂચિકરહેવા જોઈએ. લજજા પામીચિત્ર લખવું અથવા લજજા પામી પોતાની ચેષ્ટા કરવી (પિતાની હલકાઈ જણાવનાર મુખનેત્ર વિગેરેના વિકાર પૂર્વક હાસ્યને ઉત્પન્ન કરનારી ભાંડવૈયા જેવી વિડંબન કિયા કરવી) એ પણ અગ્ય વર્તન ગણાય છે. એવા વર્તનથી ગૃહસ્થ પિતાની પ્રતિષ્ઠા ગુમાવે છે, અને લોકોમાં હાસ્યનું ભાજન થાય છે.
વ્યર્થ બકવાદ કર, એટલે અસભ્ય, અસત્ય અને અસંબંધ એવું બહુ બેલવું એ તે અકુલીનતા અને અશિક્ષણના પરિણામે કહેવાયછે, તેવા પુરૂષની ઉપર કેઈને વિશ્વાસ ઉત્પન્ન થતું નથી, એટલું જ નહીં પણ તેની તરફ તિરસ્કાર છુટે છે. અનાવશ્યક ઉપભેગેની સામગ્રી વધારવી, એમાં વ્યર્થ ધન વ્યય અને મૂર્ણતા પ્રગટ થાય છે. ઉપભેગેના નિરૂપયેગી પદાર્થોને સંગ્રહ કરવાથી અનેક જાતની બીજી પણ ધાર્મિક અને વ્યવહારિક હાનિ થાય છે. અને છેવટે આત્મા નરકને વિષે જાય છે. કામને અંદાજ કર્યા વગર અધિક કરવું, એ વ્યવહાર માર્ગથી તદન વિપરીત છે. અને તેથી લોકોપવાદ અને નિદાને જન્મ થયા વગર રહેતું નથી. આ પ્રમાણે એ પાંચે અતિચારમાં અનેક જાતના દેનું સૂક્રમ દર્શન કરી મહાત્માઓએ બીજા અનર્થ દંડ વિરતિ ગુણુવ્રતની યેજના કરી છે અને તેને નિરોધ કરી અનેક જાતના શિક્ષણે આપેલા છે.
આપણા વિપકારી તે મહાત્માઓએ આ વ્રતની એજનામાં અનેક જાતના લાભે દર્શાવ્યા છે. ત્યવહારના જે શુદ્ધ નિયમ છે,
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૯૪
આત્માનઢ પ્રકાશ.
તેને માણસ પોતાના તાખામાં લઈ અથવા પાતે તેને તાબે થઈ અધિકાષિક સુખી થતુ· ચાલે, એ મહાત્માઓના અંતરંગ ઉદ્દેશ છે. ધર્મ નિયમાને યથાર્થ અનુસરવાથી સર્વ પ્રકારની જે અનુકૂલતા થાય, તેને માટે તે સર્વદા ઈંતેજારી રાખતા હતા. મનુષ્યને નિયમ કે વ્રતનુ સ્વરૂપ લક્ષ બહાર જવા દેવું વ્યાજબી નથી. સુખ શાને કહેવુ, ઉત્તમતા શામાં છે, એ વાત પ્રત્યેક મનુષ્યે મનન કરીને સમજવી જોઇએ, ધર્મના નિયમ અને વિશ્વના વ્યવહારના નિયમેને નિકટ સબધ છે. તે નિયમે જે પ્રકારે સારામાં સારી રીતે સચવાતા હાય ધર્મને બાધ ન કરનારા હોય તેવું જે વર્તન, તેવુ જે કૃત્ય, તે સારૂ અથવા ઉત્તમ છે અને તે વિનાનું ગમે તેવું તાત્કાલિક સુખ આપે તેવુ... હાય તથાપિ તે અધમ છે.
આ સિદ્ધાંત તેમના અંતર'ગ હેતુઓથી સિદ્ધ થાય છે. પ્રેમ અને ઉપકારદ્વારા જ્ઞાન તથા વ્રત નિયમેાના વિસ્તાર કરવા ઈચ્છતા તે મહાત્માઓને જેટલેા ધન્યવાદ આપવામાં આવે તેટલે થાડા છે. તે મહાત્માઓએ આ ગુણવ્રતાની યેાજના કરી તે દ્વારા સૂચવ્યું છે કે, “આ સંસાર સુખ અને દુઃખ-એ ઉભય તત્ત્વાથી ભરપૂર છે.તેમાંથી સુખને તારવી કાઢવા પ્રયત્ન કરવાની ઇચ્છા હાય દુઃખાને દૂર કરવા અને કમાના ભારને હુલકેા કરવાની અભિલાષા હોય તે યથાશક્તિ વિરતિ ધર્મના અગીકાર કરવા. સર્વવિરતિ ન અને તે દેશિવરતિ સપાદન કરવા પ્રયત્ન કરવા,જેનિયમમય ધર્મભાવના જીવન માત્રના હેતુ રૂપે ઈષ્ટ છે તે તેજ મનુષ્યના સર્વ આચાર વિચારની નિયત્રી થવી જોઇએ. વ્રત નિયમ એ ધર્મ પ્રાસાદની ઊચ્ચ ભુમિકા સેાપાન છે, એ સેાપાન સ’પાઇન કર્યા વિના ધર્મની ઉચ્ચ ભુમિકામાં કદી પણ જઈ શકાતું નથી. પૂ .
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
એક નમ્ર વિન`તિ. “એકાવનાત.”
સવિનય જણાવવામાં આવે છે કે સાયાંભનિધિ શ્રીમદ્ વિજયાન'દસૂરી વિરચિત શ્રી અજ્ઞાનતિમિર ભાસ્કર ગ્રંથમાંની એક હકીકતના ખુલાસા માટે સુ'બઇથી એક પોસ્ટ કાર્ડ વગર નામના સભાને મળેલ છે, અને તેવાજ તેજ મતલઅનેા પત્ર મીયાગામ વિઘ્ન રત્ન મુનિરાજશ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજને મળ્યા છે, જે અમાને તપાસ માટે માકલવામાં આવ્યા છે તેમાં પણ નામ ન હાવાથી જવાખ કાને આપવા તે સુઝ ન પડવાથી આ માસિકદ્વારા તેવા પરમ ગુરૂ ભકતાને જણાવવા રજા લઈએ છીએ કે સભા તરફ થી ઘણાં વર્ષો પહેલા છપાયેલ શ્રી અજ્ઞાન તિમિર ભાસ્કર ગ્રંથમાં જેજે સ્થળે આ પત્ર લખનાર ગુરૂ ભકતને, તેમજ બીજા અન્ય સ્વધર્મી અધુને વાંચતા, વિચારતા જેજે ઠેકાણે ખુલાસા કરવા જેવુ હાય કે કોઇ સ્થળે સ્ખલના માલમ પડે તે તેઓએ મહેરબાની કરીને અમા ને ખુલાસા સહિત લખી મેાકલવુ. જેથી ફેરફાર કરવા જેવુ હશેતા મુનિરાજશ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજની આજ્ઞાનુસાર શ્રીજી આવૃત્તિમાં તેના ચેગ્ય સુધારા કરવામાં આવશે.
લી.
જૈન આત્માનંદ સભા.
વર્તમાન સમાચાર.
મી. શીવજી દેવશીએ સુ'બઇના પ્રેસીડેન્સી માજીસ્ટ્રેટની કાર્ટમાં મુનિરાજશ્રીનેમવિજયજી મહારાજ, અમદાવાદના શ્રીયુત્ નગ રશેઠ ચીમનલાલ લાલભાઇ, ભાવનગરના રહીશ વેરા અમરચં≠ જશરાજ, તથા શાહે કુંવરજી આણુંછ અને મુંબઈના રહીશ દલાલ માહનલાલ હેમચ'દ ઉપર બદનક્ષીની ફરીયાદ કરી હતી,જેમાં પ્રથમ નાટીસ કાઢી હતી; જેની સુનાવણી પ્રેસીડેન્સી માજીસ્ટ્રેટ મી.
For Private And Personal Use Only
૫
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir આત્માનંદ પ્રકાશ. એસ્ટન સન્મુખ તા. 20-9-11 ના રોજ નીકળી હતી જેમાં બંને પક્ષકારોના વકીલની દલીલ સાંભળી સઘળાઓ ઉપરની નોટીશ રદ કરી હતી, આ સંબંધમાં વિશેષ ખુલાસે ઘણું વર્તમાન સમાચાર–પેપરોમાં આવી ગયેલ છે. પુસ્તક પહોંચ. નીચે લખેલા પુસ્તકો અને ભેટ તરીકે મળ્યા છે જે ઉપકાર સાથે સ્વીકારવામાં આવે છે. 0 દશવૈકાલિક સૂત્ર. શેઠ હીરાચંદજુગરાજજી. શ્રી ગણપુરવાળા તરફથી ચવીશજીન તનાવની. ) જૈન સમાચાર પત્રના અધિપતિ. શ્રીઅમદાવાદવાળા તરફથી. | મુનિ મહારાજ શ્રી વૃધ્ધિચંદજી. અષ્ટપ્રકારી પૂજા. | જૈન વિદ્યાશાળા. ભાવનગર તરફથી. સ્વર્ગના પરવાના. છે શા. બાલુભાઈ કહાનદાશ. છે શ્રી ભાવનગરવાળા તરફથી મુનિ મહારાજ શ્રી વલ્લભ વિજયજી શા, સેમચંદ સુરરબંદ. કૃત સ્તનાવળી, શ્રી મીયાગામવાળા તરફથી માંસાહારની વીધ અને વનપ-1. શ્રી જેન ડીગમ્બર માસિકના ત્યાહારના પક્ષમાં વૈદ્યકીય સિદધા. તમાકુના દુષ્પરિણામે. અધિપતિશ્રી સુરતવાળા તરફથી 10 ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચના અંકો. ) વોરા ગોરધનદાશ હરખચંદ શ્રી 2-5-6-7-8-9-10-11-12-13 શ્રાવિધિ ભાષાંતર. ભાવનગરવાળા તરફથી. કે ન ન ન - રા .1 For Private And Personal Use Only