Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka durghaTanAomAthI sarjAyelI ghaTanA eTale harivallabha bhAyANI gharamA hAllAM kustI karatAM hoya evI dAruNa garIbImAM paNa divasarAta mahenata karIne saMskRtanA sAteya viSaya sAthe bI.e.mAM pharsTa klAsa AvelA tejasvI vidyArthIne AgaLa bhaNavAnI dhagaza hoya, paraMtu phI bharavA mATenI rakamano baMdobasta thaI zake tema na hoya to evA saMjogomA biccArA vidyArthInI hAlata kevI thAya ? bhAvanagaranI kolejamAM ArTsanA chellA varSamAM abhyAsa karatA e vidyArthInI Arthika paristhiti pahelethI ja ghaNI nabaLI kahI zakAya tevI hatI. be TaMkanuM mAMDa mAMDa pUruM thatuM hoya tevA kaparA saMjogomA bhaNavAnA kharcA to keme karIne paravaDe tema nahotA. chatAM bhaNavAmAM A pahelethI ja hoziyAra hato eTale nAnImoTI skolarazipa maLI rahetI. uparAMta kolejanA samaya pachI e Tyuzana karato, ethI thoDIghaNI Avaka paNa thaI jatI. ene lIdhe bhaNavAnuya thatuM ane gharakharcanuM gADu paNa gabaDatuM. A rIte tANItUsIne be cheDA bhegA karatAM karatAM ja e vidyArthIo bI.e.nI DigrI meLavI lIdhI. have A vidyArthI muMbaI jaIne AgaLa bhaNavA mAgato hato, paraMtu bhaNavA mATenI jarUrI rakamanI sagavaDa thaI zake tema nahotuM. muMbaImA skolarazipanI jogavAI kyAthI karavI e eka savAla hato. vaLI phI bharavA mATenI rakama kevI rIte UbhI karavI e bIjo savAla hato. vidyArthI mUMjhAI gayo. Akhare khUba vicAra karyA pachI eNe eka rasto zodhI kADhyo : 'huM muMbaImAM nokarI karIza ane AgaLa' bhaNIza.' ___ e julAI mahino hato. parIkSAnuM pariNAma jAhera thayA pachI pahelI Trena pakaDIne hu~ muMbaI rahatA mAmAne ghera pahoMcI gayo.' saMskRta, prAkRta, ardhamAgadhI ane apabhraMza jevI bhASAonA vidvAna .tathA moTA gajAnA sAhityakAra harivallabha bhAyANI jIvananA uttarArdhane Are AvIne UbhA che tyAre jIvanapUrvArdhanI kathAmAMDaNI karI rahyA che. eMsI varSanI uMmaranA A vidvAna AjathI lagabhaga
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 sATha varSa pahelAMnA saMgharSanA divasonI vAta kare che tyAre najara samakSa eka citra khaDaM thaI jAya che : 'muMbaI AvyA pachI zikSaka tarIkenI nokarI meLavavA mATe meM judI judI zALAonAM cakkara kApavAnuM zarU karI dIdhuM. dareka zALAnA prinsipAlane bI.e.nI DigrI batAvIne huM eka ja savAla pUchato ke tamAre tyAM nokarI maLI zakaze ?' saMskRtamAM pharsTa klAsa hovAthI ko'ka zALAmAM to nokarI maLI ja raheze evI harivallabhanI dRDha mAnyatA hatI. paraMtu emarnu nasIba be DagalA AgaLa kamUratAMmAM krAMtikArI Dhabe lagna 'dIkarA, have tuM lagna karI le....' dAdImAe A zabdo kahyA eTale batrIsa varSa pUrA karIne 33mA varSamA pravezI cUkelA harivallabhe manomana nirNaya karI lIdho : 'koi sArI, saMskArI chokarI joIne thoDA ja vakhatamAM lagna karI laIza....' __ daramiyAnamAM gulAbadAsa brokaranA moTAbhAIe eka paricita kuTuMbanI suzIla kanyA vize vAta karI. harivallabhane e chokarI gamI gaI. 1950nI sAlamAM harivallabha ane caMdrakaLA vivAhanA baMdhanamAM baMdhAI gayA. e lagna eka rIte krAMtikArI ja hatAM. A vize bhAyANIdAdA kahe che : ' meM lagna bAbatamAM badhA ja sudhArA karyA. kaMkotarI chapAvI nahIM. zukana aMgenI pracalita mAnyatAonuM khaMDana karyu. lagna karavA makarasaMkrAMtinA AgalA divase eTale kamUratAMmAM porabaMdara gayo. traNano AMkaDo apazukaniyALa gaNAya, sArAM kAmamAMtraNa vyakti nA jAya, paNa lagna karavA huM, mAmA ane eka kuTuMbI ema traNa jaNa gayA.' lagnamAM cAllo paNa lIdho nahoto. lagna pachI AjubAjunAM cArapAMca dharomAM pAMca pAMca peMDA vaheMcI lIdhA. AvaM karavAmAM pratiSThAno prazna naDyo nahIM. A rIte lagna karyAM pachInAM 46 varSa bAda Aje bhAyANI daMpatIne koI vighno naDyAM nathI. lagna vizenI pracalita mAnyatAo pAyAvihoNI | hovAno AnAthI moTo purAvo zo hoI zake ?
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 ja hatuM.... muMbaImAM jUna mahinAmAM zALAo khUlI jatI hoya eTale svAbhAvika ja zikSakonI bharatI to agAuthI ja thaI gaI hoya. ethI julAI mahinAmAM to ekeya zALAmAM zikSakanI jagyA khAlI hovAnI zakyatA nahotI. emaNe to AzAnA minArA bAMdhIne keTakeTalI zALAnAM pagathiyAM ghasI nAkhyA. paNa dareka ThekANethI eka ja javAba maLyo : 'amAre tyAM na to jagyA che, na to nokarI.....' __ aMgatono saMbaMdha taratAM be kASTha jevo avAranavAra patra lakhatA laMgoTiyA mitrane pratyuttara pAThavavAnI icchA | hovA chatAM kAmanI atyaMta vyastatAne kAraNe patra lakhavAnI phurasada ja na | maLe to kevI paristhiti sarjAya ? harivallabha ane naMdalAla.... banne bALapaNanA bheru. ghaniSTha mitro. moTA thayA pachI banne potapotAnAM kAmamAM paDI gayA.harivallabha amadAvAdamAM ane naMdalAla bhAvanagaramAM... eka bIjAne maLavA, ochu thaI gayu. chatAM bane jigarajAna mitro patravyavahAra dvArA ekamekanA saMparkamA rahetA. 'eka vAra evaM banyu ke naMdalAle uparAuparI traNa-cAra patro lakhI nAkhyA. paNa mane javAba lakhavAnI phurasada maLI ja nahIM. chevaTe naMdalAle eka posTakArDa mokalI Apyu, emAM saMskRtanI mAtra cAra paMkti ja lakhelI hatI'. Aje naMdalAla to hayAta nathI, paraMtu harivallabhane haju paNa e paMktio yAda che : yathA kASTham ca kASTham ca sameyAtAm mahodadhau sametya ca vyapeyAtAM tathA bhUtasamAgamaH // 'A zloka lakhyA pachI aka praznArthacihna mukAyeluM hatuM.' Ama kahIne harivallabha A zlokano artha samajAve che : 'jema samudramAM eka lAkaDaM taratuM hoya ne bIjuM lAkaDu taratuM hoya e kyAMka bhegAM thAya ne pachI | chUTayaM paDI jAya tema zuM mANasono saMbaMdha Ama ja raheze ?' A patra maLyA pachI harivallabhane eTalo aphasosa thayo ke tarata | | ja kAgaLa-kalama laIne besI gayA ane javAba lakhI nAkhyo.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 'dareka jagyAethI nanaiyo sAMbhaLyA pachI mArI AzAnA minArA kaDaDaDabhUsa thaI gayA. huM nirAza thaI gayo. mane thayuM ke muMbaI AvIne meM bahu moTI bhUla karI.' amadAvAdanA seTelAITa roDa para AvelI vImAnagara kolonImAM eka nAnakaDA baMgalAmA rahetA bhAyANI dIvAlane aDIne goThavelI khATa para besIne ko ka vidyArthIno prAkRta bhASAmAM lakhAyelo mahAnibaMdha tapAsI rahyA che. 'samakAlIna' sAthe vAtacIta karatI vakhate te mahAnibaMdha eka bAjue mUkI de che. pachI mAthA paranA saMpUrNa sapheda thaI gayelA vALamAM hAtha pheravI laIne kathAno dora sAMdhI le che : 'mAre vidyAbhyAsa to karavo ja hato. paraMtu nokarI- ThekANuM paDyuM nahIM eTale nANAkIya sagavaDa karavAno savAla to Ubho ja hato. huM nAsIpAsa thaI gayo. eka tarapha mane lAgyu ke bhaNavAnI icchA adhUrI rahI jaze ane bIjI tarapha rahI rahIne avo ja vicAra Avato hato ke bhaviSyamAM ghora aMdhakAra chavAI gayo.' have harivallabha sAme be vikalpa hatA : muMbaImAM rahIne nokarInI zodha karyA karavI athavA to bistarApoTalAM sameTI laIne bhAvanagara pAchA pharI javaM. harivallabha A bemAMthI kayo vikalpa pasaMda karavo anI dvidhAmA hatA e daramiyAna eka mitra maLavA Avyo. harivallabha sAthenI vAtacIta daramiyAna omanI Arthika saMkaDAmaNa vize jANI lIdhI pachI mitre sAcI salAha ApI. bhAratIya vidyAbhavanamAM kanaiyAlAla munazIne maLo ne..... o to. tejasvI vidyArthIone skolarazipa Ape che.' 'munazIjI to kevaDA moTTA mANasa che... amane maLavA kevI rIte javAya ?" "paNa eka vAra maLI levAmAM zo vAMdho cha ? bahu bahu to o nA pADI deze. kaMI mArI to nahIM nAkhe ne ?' / mitranI salAha mAtra salAha ja nahotI, aMdhArAmAMthI ajavALA tarapha laI jatuM AzAnuM chellu kiraNa hatuM. kadAca aTale ja mitre ApelI zIkhanA zabdo harivallabhane gaLe UtarI gayA. omaNe munazIjIne maLavAno nirNaya karI lIdho. jo ke munazIjI jevA vidvAnane maLavA pahelethI apoInTamenTa levI joIe ovI koThAsUjha amanAmAM nahotI. aTale agAuthI kahevaDAvyA vinA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 ja oka savAre ATha vAgye harivallabha munazIjInA ghera pahoMcI gayA. omaNe ghaMTaDI vagADI. thoDI ja vAramA nokare bAraNuM ughADyuM. ___ 'mAre munazIjIne maLavU che....' harivallabhanA avAjamAM acakATa hato. _ 'sAheba to sUtA che. tame aDadho kalAka rahIne Avajo.' Ama kahIne nokare kamADa vAsI dIdhAM. harivallabha A javAba sAMbhaLIne hatAza thaI gayA, paraMtu hiMmata hAryA nahIM. munazIjIne maLIne ja pAchA javU avo dRDha nizcaya emaNe karelo eTale thoDA samaya pachI pharIthI AvavAno nirNaya karyo. paNa savAla o hato ke tyAM sudhI samaya kevI rIte pasAra karavo ? .....tyAre muMbaImAM heMgiMga gArDana ghaNuM jANItuM hAM.' harivallabha bhAyANInI jIvanakathAmAM eka pachI eka dRzyo umerAtAM jAya che. A dRzyo vize vAta karI rahelA bhAyANI anusaMdhAnanuM saMdhANa kare che : 'a udyAna munazIjInA gharanI najIka ja hatuM, aTale huM to tyAM pahoMcI gayo. lagabhaga pAMtrIsa miniTa sudhI tyAM laTAra mAryA pachI munazIjInA ghera pAchA pharavA meM paga upADyA.' harivallabha heMgiga gArDanathI munazIjInA ghara tarapha pagalA pADI rahyA hatA tyAre amanA manamAM satata phaphaDATa hato ke koI paNa jAtanI oLakhANapichANa na hovAne lIdhe munazIjInA gherathI khAlI hAthe to pAchA nahIM pharavU paDe ne ? 'dilamAM eka prakAranA Dara sAthe pharI eka vAra huM munazIjInA gharamAM dAkhala thayo, paraMtu amaNe premALa AvakAra Apyo aTale mArA manamA peselI phaDaka dUra thaI gaI.' saMskRta vidvAna, narmada suvarNacaMdraka ane narasiMha mahetA sAhityika puraskAra jevAM aneka sanmAnothI puraskRta harivallabha bhAyANI munazIjI sAthenI pahelI mulAkAtanuM varNana karI rahyA cha : 'huM pharIthI gayo tyAre munazIjI ane amanAM patnI cApANI karI rahyAM hatAM. omaNe mane joyo tyAre koI paNa oLakhANa na hovA chatAM premathI AvakAra ApIne besADyo.' tyAra pachI kanaiyAlAla munazI ane harivallabha bhAyANI vacce A prakArano saMvAda thayo.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 'bolo, zuM kAme AvyA cho....' munazIjI sIdhA ja muddA para AvI gayA. 'hu~ bhAvanagarathI Avyo chu. saMskRtanA viSaya sAthe bI.o.mAM pharsTa klAsa Avyo chu. AgaLa bhaNavAnI icchA cha, paNa paisAnI taMgI....' harivallabhe eka ja zvAse Agamana- prayojana jaNAvI dIg. 'tamane skolarazipa ane nokarI banne maLI jaze.' munazIjIo harivallabhanA mAthA parathI pahADa jevaDo bhAra haLavo karI dIdho. kanaiyAlAla munazInA aeka ja vAkyathI harivallabhanA DagamagatA paga sthira thaI gayA. mahuvAnA tejasvI chokarAne jANe ke muMbaImAM rahevAnI svIkRti maLI gaI. pacAsa rUpiyAnI skolarazipa, bhAratIya vidyAbhavanamAM lekcararanI nokarI, aMdherImA rahevArnu ane AgaLa bhaNavAyU~... dAruNa garIbImAM UcharelA eka tejasvI vidyArthIne AnAthI vadhuM zuM joIe ? 'huM be pIriyaDa lekcara leto ane bAkInA samayamAM bharAtIya vidyAbhavananI lAIbrerImAM besIne abhyAsa karato.' ahIM sudhI kahIne harivallabha bhAyANI saheja aTake che. pachI lAIbrerInI samRddhi vize vAta AgaLa vadhAre che. 'te samayamAM munazIjIo kalakattAnA aka gRhastha pAsethI pacAsa hajAra rUpiyAmAM repharansa lAIbrerI kharIdI lIdhelI. ama.o.nu bhaNato hato tyAre ane tyAra pachI paNa meM e lAIbrerIno ghaNo ja lAbha lIdho. e lAyabrerImAM besIne ja meM saMskRta, prAkRta, ardhamAgadhI, vedAnta ane brAhmaNa paraMparAnAM bhASyono abhyAsa karyo.' bhAratIya vidyAbhavanamA ema.e.nA abhyAsakALa daramiyAna harivallabhanA jIvanane navo vaLAMka, navI dizA maLI. aeka saMsthA jeTaluM kAma karatA jIvatAjAgatA jJAnakoza samA munazIjInA jJAnano lAbha to amane maLyo ja. uparAMta prAkRta bhASAnA vidvAna jaina muni jinavijayajI sAthe saMparka thayo. banne vidvAnonA mArgadarzana ane potAnI mahenatane kAraNe harivallabha ama.o.mAM pharsTa klAsa pharsTa AvyA. _ 'ama.o. karyA pachI saMskRta sAthe pIeca.DI. karavAno vicAra karelo paNa muni jinavijayajI sAthe kAma karavAnA prabaLa mohane lIdhe meM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 prAkRtamAM ja pIeca. DI. karavAnoM nirNaya karI lIdho.' jaina muni sAthe kAma karavAnI taka maLavAne kAraNe harivallabha bhAyANI dhanyatA anubhave che. te kahe che: 'muni jinavijayajI sAthenA saMparkane lIdhe ja mAro apabhraMza ane jaina paraMparAno abhyAsa thayo. mane jaina paraMparAmAM rasa paDyo oTale a ja viSayamAM pIeca.DI. karavAnuM nakkI karI lIdhuM. harivallabha tejasvI hatA, chatAM pIeca. DI. karatI vakhate eka muzkelI amane naDI. omane mATe jarUrI hoya tevA saMdarbhagraMtho bhAratIya bhASAmA nahotA. paraMtu jarmana bhASAmAM te viSaya para sAruM avuM kAma thayuM hatuM, oTale harivallabha jarmana bhASA zIkhI gayA. omaNe sekanDahenDa jarmana DikzanarI paNa vasAvI lodhI, jethI bhASA samajavAmAM muzkelI paDe nahIM. thoDA ja samayamAM a kAmacalAu jarmana bhASA zIkhI gayA. bhAyANIdAdA kahe che : 'pahelAM huM A ja rIte leTina bhASA zIkhelo. A vakhate jarmana zIkhI lIdhuM.' divasarAta aka karyA pachI, khUba mahenata karyo pachI omane pIeca. DI. nI DigrI maLI gaI. harivallabha pIeca.DI. karatA hatA te divasomAM be ghaTanA banI gaI. oka to omano pagAra vadhyo ane e dAdImA potImAne mahuvAthI muMbaI laI AvyA. A saMdarbhamAM vAta karatAM teo kahe che : 'agAu to huM khapa pUratA paisA rAkhI laIne bAkInI rakama mahuvAmAM dAdImAne mokalI Apato, paraMtu pagAra vadhIne traNaso rUpiyA thayA pachI meM vilepArlemAM rUma bhADe rAkhI lodhI. A rIte paisA ane jagyA bannenI sagavaDa thavAthI huM dAdImAne muMbaI, mArI pAse laI Avyo.' atyAra sudhI harivallabha sAva ekalA hatA, oTale lojamAMthI Tiphina magAvI laIne bhojanane prabaMdha karatA hatA. paraMtu dAdImA muMbaI AvyAM pachI harivallabhe abhyAsa karavo paDato ane uparathI rasoI paNa karavI paDatI. A vidhAnanA anusaMdhAnamAM teo kahe che : 'agAu eka vAra gAye dAdImAne vagADeluM athI amane hAthe kAyamanI khoDa rahI gayelI. a kAma to karI ja zakatAM nahotAM. emAMya moTI umarane lIdhe AMkhe aMdhApo AvI gayelo ane amanA dAMta paNa nahotA, oTale jamavAno prazna Ubho thayo zaruzarumAM to lojanuM bhAnuM ja magAvye rAkhyuM, paNa bhAtanA dANA kaThaNa rahI jatA hovAthI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 dAdImA bokhA moDhe o cAvI zakatAM nahIM. aTale lojarnu bhANuM baMdha karIne ekAda mahino rasoyo rAkhI joyo, paNa eya phAvyuM nahIM. athI meM ja banne TaMkanI rasoI banAvavAnuM nakkI karI lIdhuM.' harivallabhane pahelethI ja koI kAma karavAnI ALasa nahIM. rasoI karavAmAM Amane na to kaMTALo Avato, na to zarama AvatI.... teo kahe che : 'mane nAnapaNathI ja hAthe kAma karavAnI Teva hatI. tyAre to huM kUvAmAMthI pANI sIMcato, savAre nadIo jaIne kapaDAM dhoI nAkhato ane bIjAM nAnAMmoTAM gharakAma paNa karato. o vakhate meM rasoDA, kAma to nahotuM karyu, paNa dAdImAne cUlo phUMkatAM ane rasoI karatAM joto kharo.' bAlyAvasthAmAM jANeajANe harivallabhe kareluM A nirIkSaNa yuvAvasthAmAM omane kAma lAgI gayuM. jo ke amaNe cUlo to nahoto phUMkavo paDyo paNa lAMbA samaya sudhI sagaDI peTAvavI paDelI. teo kahe che : 'muMbaImAM to mAre tyAM sTava hato aTale rasoI karavAmAM jhAjhI mAthAkUTa thatI nahotI, paNa yuddhanA divasomAM kerosInanI ghaNI taMgI hatI. bajAramA kerosIna maLatuM nahotuM. kerosIna vagara sTava kevI rIte peTAvavo ? meM sagaDI peTAvavAnuM zaru karI dodhuM. kerosInamAM palALelI kAkaDI mUkIne sagaDI saLagAvato ane dALacokhAnuM AMdhaNa caDAvI deto.' atyAre to prezara kUkaranI sagavaDa che aTale dALacokhA jhaTapaTa rAMdhI zakAya che, paraMtu te samaye kUkara nahotA. chatAM samayanI bacata karavA harivallabha okasAthe ja dALacokhA caDAvI detA. pAkakaLAmAM niSNAta banI gayelA harivallabha rasoInA kImiyAo vize vAta karI rahyA cha : 'hu~ eka tapelImAM dALa ane bIjI tapelImAM cokhA mUkI deto. pachI banne tapelI eka para eka rahe te rIte sagaDI para eka sAthe goThavI deto.' sagaDI para dALacokhA caDatAM to saheje kalAka nIkaLI jAya. aTale tyAM sudhI | karavU ? ___....tyAM sudhI huM pharavA nIkaLI jato.' Ama kahIne harivallabha bhAyANI atItamAM sarI jAya che : 'muMbaImAM gulAbadAsa brokara, manasukhalAla jhaverI ane amRtalAla yAjJika jevA mArA mitro hatA. huM emanI sAthe juhu sudhI pharavA jato. kyAreka gokaLIbAI skUlanA medAnamAM ame volIbola
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 ramatA. A rIte akathI doDha kalAka sudhI samaya pasAra karIne ghera pAcho AvaM tyAM sudhImAM dALacokhA raMdhAI jatAM. pachI roTalIzAka banAvato. kyAreka pharasANa paNa banAvato ane dAdImAne jamADIne agiyAra vAgye gherathI nIkaLI dato. pachI sAMje ghera pAcho AvaM aTale pahelA rasoI banAvato ane dAdImAne jamADI deto.' eka juvAna mAtra anAM dAdImA be samaya, bhANuM sAcavavA mATe jAte pote rasoI kare e vAta sAMbhaLIne ja mArAtamArA jevAne navAI lAge. paraMtu harivallabhane to emAM jarAya navAI lAgatI nathI. teo kahe che : 'pahelethI ja dAdImAnuM mArA sivAya ane mAruM dAdImA sivAya koI nahotuM. dAdImAe mane saMbhALavA mATe AkhI jiMdagI vaitaruM karyu hoya to huM zuM amarnu be TaMkanuM bhANuM na sAcavI zakuM ?' ___dAdImAnI vAta karatAM karatAM bhAyANIdAdAnI AMkhamA jhaLajhaLiyAM bAjhI jAya che. amano avAja lAgaNIsabhara banI jAya cha : 'mArA dAdImAe to AkhI jiMdagI DhasaraDo ja karelo.... bAra varSanI uMmare amanA lagna thayAM. teramA varSe mArA pitA cunIlAlano janma thayo ane 14 mA varSe to dAdImA vidhavA thaIgayAM. eka to kAcI uMmara, AMgaLIe eka varSatuM bALaka ne uparathI vaidhavyano boja... AvA kaparA saMjogomAM surakSita rIte jIvavA mATe dAdImA amanA piyara mahuvA AvI gayAM. dAdImAna piyara sAdhAraNa sthitinuM hatuM. doDhaso varSa jUnuM traNa mALa, makAna hatuM. dAdImA amanA dIkarA sAthe e makAnamAM bIje mALe rahetA. a paroDhiye pAMca vAgye UThIne daLaNAM daLatAM, pANI bharatAM, vAsIduM vALatAM ane bIjAM gharakAma karatAM. savArathI rAta sudhI kAma karIne e pathArImAM paDatAM tyAre dIkarA cunIlAlanu modUM joIne emano badho ja thAka UtarI jato : 'A dIkaro ja to mArA ghaDapaNano ekamAtra sahAro che.' . eka pachI eka divaso pasAra thavA lAgyA. dAdImAno dIko cunIlAla juvAna thaI gayo. dAdImAo ene paraNAvyo. paraMtu eka dIkarIno janma thayA pachI cunIlAlanAM patnInu avasAna thayuM, eTale dAdImAe gaMgA nAmanI suMdara strI sAthe cunIlAlanA punaH vivAha karyA. thoDA ja vakhatamAM gaMgAno khoLo bharAyo.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 dAdImAnA to jANe sukhanA divaso AvI gayA. '1917nI 26mI menA divase vaiSNava kuTuMbamAM mAro janma thayo. ' harivallabha bhAyANI potAnA janma sAthe joDAyelI ghaTanA vize bAta karI rahyA che : 'gharamAM dIkarAno janma thavAthI svAbhAvika ja amArA nAnA kuTuMbamAM khuzAlI vyApI gaI, paraMtu a khuzI lAMbo samaya TakI nahIM. mArI eka varSanI umare mArA mAtApitA mRtyu pAmyAM ane amArA ucherano boja dAdImA para AvI paDyo. ' 'pahelAM patinuM mRtyu pachI najara sAme ja juvAnajodha dIkarA - vahunuM mRtyu ane be bALakonA ucheranI javAbadArI.... dAdImA para to duHkhanA DuMgarA khaDakAIgayA, paraMtu IzvaramAM amane dRDha zraddhA hatI eTale badhuM duHkha samatAthI jIvI gayAM. e hamezAM kahetAM : 'jIvanamAM sukhaduHkha ane taDakIchAMyaDI to AvyA ja kare che. ApaNe gayA bhavamAM koInuM kharAba kartuM haze eTale A bhavamAM bhogavavAnuM che.' 'dAdImA pAsethI mane jIvana jIvavAnA ghaNA pATha zIkhavA maLyA. e khUba svamAnI hatAM ane kyAreya koInI AgaLa hAtha lAMbo karatAM nahIM. ' bhAyANIdAdA te samayanI garIbAI vize vAta karI rahyA che : 'dAdImA pahelethI ja karakasara karIne jIvatAM te haMmezAM kahetAM ke rUpiyo hoya to ATha AnA kharaco... mArA pitAnAM mRtyu pachI omanA vImAnA pAMcaso rUpiyA maLyA hatA. mAM traNaso umerIne dAdImAe ATha TakAnA vyAje AThaso rUpiyA mUkelA. vyAjanI rakamamAM mAmA taraphathI maLatA paccIsa rUpiyA umerAtA. te uparAMta dAdImA jAtamahenatathI kamAIne amAruM bharaNapoSaNa karatAM hatAM.' daramiyAna dAdImA para pharI eka vAra Abha tUTI paDyaM. te vize bhAyANIdAdA kahe che : 'mArI pAMca varSanI umare mane ane mArI bahenane uTAMTiyAnI bImArI thaI. omAM mArI bahena gujarI gaI ane huM bacI gayo. ' dAdImAnI hayAtImAM pautrInuM mRtyu thAya to dAdImAnA dila para kevo AghAta lAge ? kaThaNa kALajAnAM dAdImA A duHkha paNa jIravI gayAM. bALa harivallabhanA hasatA caherA sAme joIne omaNe mana vALI lIdhuM : 'have to ekanA eka pautrane bhaNAvI gaNAvIne jIvanamAM AgaLa vadhAravo che.... '
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 'mahuvAnI prAimarI zALAmAM 11 AnA phI hatI. o vakhate eka Ano paNa kharcI zakavAnI trevaDa nahotI chatAM dAdImAe mane bhaNavA mukelo...' Ama kahetAM kahetA harivallabhanI najara samakSa zALAjIvananAM dRzyo taravarI UThe che : 'hu~ zALAmAM hato tyAre vidyArthIone hRdayathI cAhe tevA guruo maLyA. vidyArthIomAM sadguNo khIle e mATe teo jAgrata hatA. AvA guruonA saMparkamA rahevA sadbhAgya maLyu. pariNAme pahelethI ja cAritrya ghaDatara thayu.' ____ harivallabha bhAyANI caritraghaDataranI vAta kare che tyAre eka brAhmaNa gurunAM saMsmaraNo tAjAM thAya che : 'jJAnavijaya nAmanA brAhmaNa amanA ghera pustako rAkhatA. mahinAnI eka Ano phI laIne te dara zanivAre bALakone ghera bolAvatA, bAlajIvana ane bAlasakhA jevAM sAmayiko vAMcavA ApatA ane sadguNapothImAM noMdha karAvatA.' sadguNapothI Ama to eka noTabuka ja hatI. A noTabukamAM aThavADiyAnA vAra pramANe khAnAM pADelAM. dareka bALake A khAnAMomAM sAcesAcI noMdha lakhavI paDatI. dA.ta. divasamAM keTalI vAra jUlu bolyA, keTalA apazabdo bolyA, cA keTalI vAra pIdhI.... ___ 'o jamAnAmAM cA pIvI eya avaguNa gaNAto...' Ama kahIne bhAyANIdAdA umere che: 'te samayamAM to cAnI viruddhamAM rItasaranI caLavaLa cAlatI. hoLInA divase loko saragharasa kADhatA, je gAma AkhkhAmAM pharIne 'cA choDo'nA sUtroccAra karatuM.' . bALapaNanA AvA anubhavo uparAMta sArA sAhityanA vAMcane paNa caritranirmANamAM madada karI. harivallabha kahe che : 'mane pahelethI ja vAMcanano zokha hato. huM navaro pahuM tyAre pustaka laIne besI jato. eka vAra eka mitra jyotIndra dave- 'ame badhAM' nAmanuM pustaka laI Avelo. mane yAda che ke zALAmAM risesa daramiyAna TukaDe Tukar3e meM e pustaka vAMcekheM.' harivallabhanI vAMcanabhUkha to tyAra pachI paNa saMtoSAtI ja rahI. A saMdarbhamAM vAta karatAM teo kahe che : 'amArA mahuvAmAM eka lAyabrerI hatI. emAM lavAjama bharavU paDatuM. paNa lAibrerIyana bAjumAM ja rahetA eTale lavAjama vinA ja vAMcavAnI sagavaDa maLI gaI. bALapaNamAM ja ramaNalAla desAInI ___
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 sAmAjika navalakathAo, kanaiyAlAla munazInI pATaNanI prabhutA, gujarAtano nAtha, govardhanarAma tripAThIkRta sarasvatIcaMdra uparAMta baMgALImAMthI bhASAMtara thayeluM kRSNanuM jIvanacaritra vAMcavAnI taka sAMpaDI. pariNAme jIvanane eka navI dRSTi maLI. ' sAhityanA vAMcana ane svAmI vivekAnaMda, rAmakRSNa paramahaMsa tathA mahAtmA gAMdhI jevA mahApuruSonA jIvanathI prerita thayelA harivallabhane khAdI paheravAnI Teva paDI. emanAmAM svAvalaMbananA guNo keLavAtA gayA. 'e ja arasA daramiyAna saMskRta bhASA zIkhavAnuM zaru thayuM.' harivallabha bhAyANI pAse bALapaNanA prasaMgonuM khUTe nahIM teTaluM bhAdhuM che. teo kahe che : 'mane saMskRtamAM pahelethI ja rasa hato. omAM eka brAhmaNa guru maLI gayA. amaNe saMskRtanAM rUpo gokhAvIne vyAkaraNa pAkuM karAvyuM, eTale saMskRta pahelethI ja pAkuM thaI gayuM.' harivallabha bhAyANI saMskRta vize vAta kare che tyAre anAyAsa ja naMdalAla nAmano mitra yAda AvI jAya che. A mitra vize vAta karatAM teo kahe che : 'naMdalAlanaM saMskRta aTale sAraM hatuM ke rajAnI ciThThI paNa te saMskRtamAM lakhato. eka vAra anuM mAdhuM duHkhatuM hatuM tyAre eNe saMskRtamAM rajAciThThI lakhI ke, 'balavatI zirovedanA mAM bAdhate ataH ahaM zAlAyAM AgaMtuM na zaktosmi' arthAt mAthu duHkhavAne lIdhe huM zALAmAM AvI zakuM tema nathI. ' A naMdalAlanA Agrahane vaza thaIne ja harivallabhe meTrikamAM saMskRtano viSaya lIdho. te samayamAM meTrikanAM abhyAsakramamAM saMskRtanuM dhoraNa bANakAdaMbarInI kakSAnuM hatuM. eTale jo saMskRta ekadama pAkkuM hoya to ja sArA mArksa maLe, nahIMtara pachI gayA kAmathI..... 'e vakhate amane eka vidvAna jaina munino paricaya thayo. ' bhAyANIsAheba jIvanamAM maLelI suMdara taka vize bAta karI rahyA che : 'e munine saMskRtanuM UMDuM jJAna hatuM e mahAjJAnI hatA. ethI amanA jJAna, omanI vidvattAno lAbha levA mATe ame rojeroja risesamAM amanI pAse jatA. eka ja mahinAmAM naMdalAla ane huM dazakumAracarita zIkhI gayA. '
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 259 meTrikanI parIkSAmAM A ja dazakumAracaritanuM jJAna jANeajANe kAma AvI gayu. A saMdarbhamAM vAta karatAM bhAyANIdAdA kahe che : 'saMskRtamAM anuvAda karavAno hato. A savAla mATe saMskRtanA koI paNa graMthamAMthI saMdarbha levAnI parIkSakane chUTa hatI. paraMtu yogAnuyoga to juo. parIkSake dazakumAra caritamAMthI ja eka phakarA- aMgrejI rUpAMtara karIne ane savAla tarIke mUkyo hato ane amAre e ja phakarA, saMskRtamAM bhASAMtara karavAnuM hatuM.' parIkSAmAM puchAyelA phakarAmAM eka zabda hato, sTronaga poijhana....arthAta ugra jhera. have jo A zabdano saMskRtamAM anuvAda karavAno hoya to poijhana eTale viSa thAya. paraMtu sTronga poijhanano saMskRta anuvAda zo thato haze ? _ 'ame to jaina muni pAse dazakumAracarita zIkhelA oTale mane anuvAda karavAmAM mUMjhavaNa thaI nahIM.' Ama kahIne bhAyANIdAdA umere che: 'mane barAbara yAda hatuM ke ugra jhera eTale ulbaNaM viSam... meM to phakarAno barAbara anuvAda ko. pariNAme saMskRtamAM mane somAMthI 82 mArksa maLyA. ane pachI to ATha rUpiyAnI skaoNlarazipa paNa maLI.' joke ekAda varSamAM ja skolarazipa maLatI baMdha thaI gaI. A vize vAta karatAM harivallabha bhAyANI kahe che : 'meTrika pachI bIjA mitroe sAyansa lIdhuM eTale meM paNa e ja zAkhAmA praveza lIdho. paraMtu vijJAnanA viSayomAM rasa paDato nahIM. bahAranuM vAMcana vadhu karato eTale parIkSAmA dhyAna ApI zakyo nahIM. pariNAme nApAsa thayo ane skolarazipa maLatI baMdha thaI gaI.' ekavAra nApAsa thayelA harivallabhe nAsIpAsa thayA vinA jJAtinI skaoNlarazipa mATe arajI karI. arajI maMjUra thaI gaI eTale bhAvanagaranI kolejamAM emaNe AsamAM eDamizana laI lIdhuM. tyAra pachI saMskRtanA viSaya sAthe bI.e. karyu ane muMbaI AvIne ema.o., pIeca.DI. karyu. 1951nI sAlamAM pIeca.DI. karyA pachI barAbara traNa varSa bAda harivallabha bhAyANInuM 'vAgvyApAra' nAmanuM pustaka pragaTa thayu. 1954nI sAlamAM prasiddha thayelA A bhASAviSayaka pustakanI pUrvabhUmikA samajAvatAM bhAyANIdAdA kahe che : 'huM pIeca.DI. karato hato tyAre bhAratIya vidyAbhavananI lAibrerImAM Ara. ela. Tarnaralikhita nepALI koza joyelo. A kozamAM pratyeka zabdanA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 bArathI vadhu bhASAmAM artha ApelA. A kozathI huM prabhAvita thaI gayo ane emAMthI preraNA laIne 'vAgvyApAra' graMtha lakhyo.' paheluM pustaka pragaTa thayA pachI atyAra sudhImAM harivallabha bhAyANInAM lagabhaga sittera pustako prasiddha thaI cUkyAM che. A pustako, vividha vibhAgomAM vargIkaraNa karI zakAya. dA.ta. saMskRta, prAkRta, apabhraMza, prAcIna gujarAtI, bhASAvijJAna ane vyAkaraNa, lokasAhityaviSayaka adhyayana ane lokagIta saMgraha.... AmAMnAM keTalAMka pustako para najara karIe. lIlAvatIsAra, tArAgaNa, apabhraMza leMgveja enDa liTarecara, dazamaskaMdha, muktakamAdhurI, RcAmAdhurI, muktakamaMjarI, bhASAvimarza, lokasAhityaH saMpAdana ane saMzodhana, jaina dharma : atIta ane vartamAna, gokuLamAM TahukyA mora, hari veNa vAya che re ho vanamA..... ___ 'A chellaM pustaka vaiSNavomAM paraMparAgata rIte gavAtAM dhoLa kAvyonaM che. mIrAM, narasiMha mahetA ane anya bhaktakavio dvArA racita bhaktigItone dhoLa kAvyo kahe che.' bhAyANIsAheba dhoLa paraMparAno artha samajAvIne 'hari veNa vAya che re...' kAvyasaMgrahanI pUrvabhUmikA samajAve che : 'AjathI lagabhaga nava varSa pahelo mAlIjho nAmanA videzI saMzodhake dhoLakAvyo para risarca pepara taiyAra karelu., e vakhate mane thayu ke huM to dhoLaparaMparAmAM Ucharelo chu, jo eka videzI vaiSNavonI dhoLaparaMparA vize saMzodhana karI zake to eka vaiSNava thaIne huM e kAma zA mATe na karI zakuM ?' tyAra pachI harivallabhe paraMparAgata dhoLakAvyo vize saMzodhana karavAnuM zaru karyu. A saMdarbhamAM vAta karatAM te kahe che : 'mArAM dAdImAne to dhoLa paraMparAnAM doDhaso jeTalAM kAvyo moDhe hatA. mahuvAmAM e roja sAMje satsaMga karatAM tyAre dhoLakAvyo gAtAM. bALapaNamAM meM amanI pAsethI e gIto sAMbhaLelAM. dhoLakAvyo vize saMzodhana karavAnuM zaru karyu tyAre emAMnAM keTalAMka gItonuM mukhaDu yAda hatuM to keTalAMkanA aMtarA.... ekAda-be apavAdane bAda karatAM AkhkheAkhkhAM gIto mane yAda nahoto. te vakhate dAdImA paNa hayAta nahotA. eTale muzkelI e vAtanI hatI ke adhUrAM gIto pUrAM kaI rIte karavAM ?' A savAlanA javAbamAM amaNe eka upAya zodhI kADhyo. amane
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 vicAra Avyo ke dAdImA je strIvRMda sAthe satsaMga karatAM hatAM temAMnI keTalIka strIo maLI jAya to thoDAMghaNAM kAvyo to maLI ja jaze eTale harivallabhe mahuvA apa-DAuna karavAnuM zaru karI dIdhuM. dAdImA sAthai satsaMga karatI strIone zodhavAno emaNe prayAsa karyo, keTalIka strIo hayAta nahotI to bIjI keTalIka strIo pAse araghAMparadhAM gIto maLI AvyAM harivallabhe A tamAma gItono saMgraha karyo, paraMtu temanuM kArya to haju adhUruM ja hatuM. emaNe adhUrA gIto pUrA karavAnAM hatAM ane bIjAM gIto ekaThAM karavAnAM hatAM. harivallabha eTale saMzodhanano jIva. eka kAma hAthamAM le to pUruM na thAya tyAM sudhI emanA jIvane cena paDe nahIM. dhoLa kAvyonI zodha mATe emaNe navI dizAmAM vicAra karavAnuM zaru karI dIdhuM. A vize vAta karatAM te kahe che : 'kanyAzALA zaru thaI te divasomAM baheno be-traNa copaDIo bhaNatI. eTale svAbhAvika ja A bhaNelI bahenoe dhoLakAvyo noTabukamAM utArI lIdhAM hoya. jo kyAMkathI AvI dhoLapothI maLI jAya to kAma saraLa thaI jAya. ' have bhAyANIdAdAe dhoLapothInI zodha karavAnuM zaru karyu tapAsa karatAM mahuvAnAM eka zikSikA bahena pAsethI dhoLapothInI eka prata maLI AvI. ema karatAM karatAM temaNe lagabhaga sATha gIto ekaThAM karI lIdhAM. dhoLa kAvyo to maLI AvyAM, paraMtu te gIto enA mULa svarUpamA, asala rAgamA sAcavavAM paNa joIene ? harivallabha kahe che : 'mane A gItonA mULa rAga AvaDatA hatA. eTale hasu yAjJikanI madadathI meM gItonuM svarAMkana karavAnuM nakkI karyu. huM gAto jAuM ane hasu tene svarAMkana kare.... A rIte tamAma gIto ame svarAMkana karyAM. tyAra pachI gujarAtI sAhitya pariSada taraphathI bRhad dhoLakAvyo traNa bhAgamAM pragaTa karAyA. ' have pachI harivallabha bhAyANI jainomAM paraMparAgata rIte gavAtI sajjAyono Aja prakArano saMgraha taiyAra karavA mAge che. te kahe che : 'vaiSNavomAM dhoLa kAvyonuM jeTaluM mahattva che teTaluM ja mahattva jainomAM sajjAyanuM che. sajjAya vize meM keTalAka saMgraha bhegA karyA che. svarAMkananuM thoDuM kAma thayuM che, bAkInuM adhUruM che. have A kAma kyAre pUruM thAya che....'
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 eMsI varSanI uMmare haju paNa satata kAma, kAma ane kAmamAM parovAyelA rahetA bhAyANIdAdAne joIne ApaNane svAbhAvika ja navAI lAge che. paraMtu omane A vAtanI jarAya navAI lAgatI nathI. e kahe che : 'huM nasIbamAM mAnato nathI. bhAgyamAM haze to thaze ama mAnIne hAtha para hAtha dharIne besI raheto nathI. huM to pahelethI ja puruSArtha karato Avyo chu ane haju paNa karato rahIza...' mAtra puruSArthanA jore ja jIvanamA AgaLa vadhelA vidvAna harivallabha bhAyANIe rASTrIya ane AMtararASTrIya stare sanmAno meLavyAM che. AjanA divasamAM dezaparadezanA vidyArthIo ane saMzodhako omanI pAsethI mArgadarzana levA Ave che. videzI yunivarsiTIo emanI jJAnanI gaMgAno lAbha levA mATe nimaMtraNa Ape che. chatAM bhAyANIdAdAne potAnI vidvattA mATe nathI abhimAna ke nathI ahaMkAra.... prAkRtanAM prUpha jotAM jotAM e sAhajikatAthI kahI de che : 'mArAmAM AgaLa vadhavAnI kSamatA hatI tema bIjAomAM paNa haze. paraMtu mane munazIjI ane muni jinavijayajI jevA vidvAnonuM mArgadarzana maLyuM eTale A kakSAe pahoMcI zakyo chu. bAkI mahuvA jevA gAmaDAgAmamA raheto eka daridra chokaro .saMzodhaka ane sAhityakAra banI zake evI to kalpanA paNa kyAthI karI zakAya ?' (preSaka : utpala bhAyANI)