Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM pravaktA DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pIeca.DI. zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 saMpAdaka: paNDita ratanacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., bI.eDa. prAcArya, zrI ToDaramala di. jaina siddhAnta mahAvidyAlaya e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 prakAzaka: paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 phona : (0141) 2705581, 2707458
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 hajAra 600 80 hajAra 600 hindI: 'gAgara meM sAgara' meM prakAzita prathama bAraha saMskaraNa (julAI 1985 se adyatana) terahavA~ saMskaraNa (26 janavarI, 2006, gaNataMtra divasa) 10 hajAra yoga : 1lAkha 14 hajAra 200 aMgrejI: tIna saMskaraNa 10 hajAra 400 marAThI: prathama saMskaraNa 5 hajAra 200 gujarAtI: do saMskaraNa 8 hajAra 200 mahAyoga : 1 lAkha 38 hajAra prakAzakIya (terahavA~ saMskaraNa) DaoN. hukamacandajI bhArilla kI mahattvapUrNa kRti 'ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM' pustaka kA terahavA~ saMskaraNa prakAzita karate hue hameM hArdika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| yaha kRti hamAre dvArA abataka prakAzita unakI kRtiyoM se kucha haTakara hai| abataka prakAzita unakI kRtiyA~ svayaM unake dvArA likhI gaI thIM, jabaki yaha kRti unake bahucarcita vyAkhyAna kA susampAdita rUpa hai| bhagavAna mahAvIra ke 25sauveM nirvANa mahotsava ke samaya se AraMbha hae isa viSaya para unake pravacana kI vizeSa mA~ga jainasamAja meM to rahatI hI hai, jainetara samAja meM bhI ukta pravacana ko kAphI sarAhA jAtA rahA hai| isaprakAra deza-videza meM zatAdhika bAra ve isa viSaya para bola cuke haiN| jainadharma ke mUla siddhAnta 'ahiMsA' ke isa lokapriya vyAkhyAna ke prakAzana kI mA~ga kAphI samaya se nirantara banI huI thii| rAjasthAna ke bhUtapUrva udyoga va svAsthya maMtrI sva.zrI trilokacandajI jaina ke vizeSa anurodha ko dRSTi meM rakhate hae DaoN. sAhaba ke Tepa pravacanoM ke AdhAra para isa vyAkhyAna ko lipibaddha kiyA gayA aura tAraNa-taraNa jayantI ke avasara para maI, 1985 meM 'gAgara meM sAgara' pastaka ke antima pravacana ke rUpa meM ise prakAzita kiyA gyaa| pazcAt 3 julAI, 1985 ko pustakAkAra rUpa meM ise 10 hajAra kI saMkhyA meM hindI meM prathama bAra prakAzita kiyA gyaa| pustaka kA sarvatra svAgata kiyA gyaa| taba se abataka isake bAraha saMskaraNa hindI meM 80 hajAra 600 kI saMkhyA meM prakAzita ho cuke haiM aura aba 10 hajAra kI saMkhyA meM ye terahavA~ saMskaraNa prakAzita kiyA jA rahA hai| videzoM meM bhI jahA~-jahA~ DaoNkTara sAhaba gae, isa pustaka ke aMgrejI rUpAntaraNa kI vizeSa mA~ga kI gaI, phalataH tIna saMskaraNa 10 hajAra 400 kI saMkhyA meM aMgrejI meM aura phira 5 hajAra 200 kI saMkhyA meM marAThI tathA 8 hajAra 200 kI saMkhyA meM gujarAtI meM bhI ise prakAzita kiyA gyaa| isaprakAra hindI, aMgrejI, marAThI va gujarAtI meM bhI abataka 1 lAkha 14 hajAra 400 kI saMkhyA meM isa kRti kA pustakAkAra meM prakAzana ho cukA hai| ina sabhI ke nae saMskaraNa bhI aba prakAzanAdhIna haiN| 'gAgara meM sAgara' pustaka ke antima pravacana ke rUpa meM samAhita hone se ukta pustaka ke mAdhyama se bhI yaha abataka 23 hajAra 600 kI saMkhyA meM pAThakoM taka pahu~ca cukI hai| yadi donoM meM milAkara yoga kiyA jAe to kula prakAzana 1 lAkha 38 hajAra kA ho jAtA hai, jo eka rikArDa hai| mUlya : svayaM paDheM aura kama se kama pA~ca mitroM ko pddhaayeN| ||shrii vItarAgAya nmH|| sva. zrI saubhAgamalajI pATanI kI smRti meM ravIndra pATanI phaimilI cairiTebala TrasTa, mumbaI dillI pravAsI) phona : 23844462 ke sahayoga se paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura dvArA vitarita mudraka : jayapura priMTarsa prA. li. ema.AI. roDa, jayapura
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM (maMgalAcaraNa) jo rAga-dveSa vikAra varjita lIna Atama dhyAna meN| jinake virATa vizAla nirmala acala kevalajJAna meN|| yugapad vizad sakalArtha jhalakeM dhvanita hoM vyAkhyAna meN| ve varddhamAna mahAna jina vicareM hamAre dhyAna meM / / isa maMgalAcaraNa meM bhagavAna mahAvIra - varddhamAna se dhyAna meM vicaraNa karane kI prArthanA kI gaI hai| kyoM? kyoMki jaina mAnyatAnusAra jo jIva ekabAra siddhadazA ko prApta ho jAtA hai, vaha lauTakara dubArA saMsAra meM nahIM AtA; ataH kavi aisI prArthanA karake ki - 'ekabAra to AnA par3egA, sote hue bhArata ko jagAnA par3egA' - apanI prArthanA ko niSphala nahIM hone denA cAhatA hai| jo vastu calI jAtI hai, vaha lauTakara dubArA nahIM aatii| jaise - hamArA bacapana calA gayA, aba vaha lauTakara nahIM A sakatA; para vaha hamAre dhyAna meM to A hI sakatA hai, jJAna meM to A hI sakatA hai| merI bAta para vizvAsa na ho to Apa A~kha bandakara eka minaTa ko vicAra kIjie ki jaba Apa chaThavIM kakSA meM par3hate the| holI ke avasara para ekabAra Apane gubbAre meM pAnI bharakara mAsTarajI kI kursI para gaddI ke nIce rakha diyA thaa| jaba mAsTarajI Aye aura kursI para baiThe to gubbArA phaTA aura pAnI kA eka phavvArA chUTA, sAtha hI kakSA meM eka ha~sI kA phavvArA bhI chUTa gayA thaa| patA calane para ApakI piTAI bhI kama na huI thI, para jaba Aja usa ghaTanA kA smaraNa AtA hai to phira vahI bacapanA macala uThatA hai|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM aisI koI na koI ghaTanA Apake bacapana meM bhI avazya ghaTI hogii| bhAI ! jo pyArA bacapana calA gayA, vaha to lauTakara vApasa A nahIM sakatA, phira bhI vaha hamAre dhyAna meM to AtA hI hai, jJAna meM to AtA hI hai| ThIka isIprakAra bhagavAna mahAvIra bhI, jo paccIsa sau daza varSa pUrva siddha avasthA ko prApta ho cuke haiM, aba isa saMsAra meM lauTakara vApasa nahIM A sakate; phira bhI hamAre jJAna meM to A hI sakate haiM, dhyAna meM to A hI sakate haiN| ataH yahA~ prArthanA kI gaI hai ki - __ "ve varddhamAna mahAna jina vicareM hamAre dhyAna meM / / " Akhira kyoM? jabaki Aja kA jamAnA itanA bedarda ho gayA hai ki mauta koI mAyanA nahIM rkhtii| sar3aka ke kinAre koI vyakti marA yA adhamarA par3A ho to use dekhate hue hajAroM loga nikala jAte haiM; para koI yaha nahIM socatA ki yadi yaha mara gayA hai to isake gharavAloM ko khabara kara deM, yadi adhamarA hai to aspatAla hI pahu~cA deM, zAyada baca jaave| saba yoM hI dekhate hue nikala jAte haiM, jaise kucha huA hI na ho| Aja kA yaha AdamI na mAlUma kitanA berukhA ho gayA hai ki mauta kA samAcAra isake hRdaya ko Andolita hI nahIM karatA / pratidina prAtaHkAla loga cAya pIte-pIte samAcArapatra par3hate haiN| maje se cAya pIte jAte haiM aura par3hate jAte haiM ki bihAra meM bhayaMkara bAr3ha AI hai, jisameM eka lAkha loga mAre gaye haiM aura daza lAkha loga begharabAra ho gaye haiN| yaha samAcAra par3hate samaya inakA hAtha nahIM kA~patA, inake hAtha se cAya kA pyAlA nahIM chUTatA, phUTatA bhI nahIM hai| loga bar3e hI maje se cAya pIte jAte haiM aura par3ausI ko samAcAra sunAte jAte haiM ki sunA bhAIsAhaba Apane! bihAra meM bhayaMkara bAr3ha AI hai, eka lAkha loga mAre gaye haiM aura daza lAkha begharabAra ho gaye haiN| yaha samAcAra ve aise caTakAre le-lekara sunAte haiM, jaise unake nagara meM koI nayA sarkasa AyA ho aura ve usakA samAcAra sunA rahe hoN| yaha bAta kahate hue unake cehare para koI pIr3A kA nizAna nahIM hotaa| ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM tAtparya yaha hai ki Aja ke AdamI meM mauta ke prati saMvedanazIlatA nahIM rahI hai, jo eka jamAne meM thii| bhAI ! eka jamAnA vaha thA, jaba kisI mahalle meM yadi gAya mara jAtI thI to sArA muhallA tabataka mu~ha meM pAnI bhI nahIM detA thA. jabataka ki gAya kI lAza na uTha jAye aura eka jamAnA yaha hai ki zmazAna meM bhI ThATha se cAya calatI hai| loga zavayAtrA meM bhI usI ThATha-bATa se jAte haiM ki jisase patA hI nahIM calatA hai ki ye kisI kI bArAta meM jA rahe haiM yA zavayAtrA meN| vaisI hI bAteM, vaisI hI ha~sI-majAka; vahI rAjanaitika carcAyeM; yadi krikeTa kA mausama cala rahA ho, to bahutoM ke hAtha meM TrAMjisTara bhI mila jAyegA, skora to sabhI pUchate hI haiN| na mAlUma kyA ho gayA hai Aja kI isa duniyA ko? aura kI bAta to jAne dIjie, sage mA~-bApa marate haiM to bhI Aja kA AdamI unheM tIna dina se adhika yAda nahIM rakha paataa| Aja mare aura kala tIsarA dina hotA hai| tIsarA dina huA nahIM ki kisAna kheta para calA jAtA hai, kahatA hai - bonI kA samaya hai; dukAnadAra dukAna khola letA hai, kahatA hai - sIjana cala rahA hai| naukarIpezA naukarI para calA jAtA hai, kahatA hai - Akasmika avakAza (sI.ela.) bAkI nahIM hai| jo mA~-bApa jIvanabhara pApa karake sampatti jor3ate haiM, pApa kI gaTharI apane mAthe bA~dhakara le jAte haiM aura kamAI baccoM ko chor3a jAte haiM: jaba ve bacce hI unheM tIna dina se adhika yAda nahIM rakha pAte to aura kI kyA bAta kaheM? aise saMvedanahIna bedarda jamAne meM, jisane 2500 varSa pahale deha chor3I ho, use hama 2500 varSa bAda bhI yAda kareM, prArthanA kareM ki - 've varddhamAna mahAna jina vicareM hamAre dhyAna meN||' kyA tuka hai isameM? aisA kyA diyA thA bhagavAna mahAvIra ne hameM, jo hama 2500 varSa bAda bhI yAda kareM, unake gIta gAveM? bhautikarUpa se to unhoMne hameM kucha bhI nahIM diyA thaa| unake pAsa thA bhI kyA, jo hameM dete? ve to nagna-digambara the, eka la~goTI bhI to na thI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM unake pAsa; para bhAIsAhaba ! bhautikarUpa se saba-kucha denevAloM ko bhI hama kahA~ yAda rakhate haiM ? abhI batAyA thA na ki jo mA~-bApa hameM apanA sarvasva de jAte haiM, hama unheM bhI kitanA yAda rakha pAte haiM ? para hama mahAvIra ko yAda to karate hI haiM, lAkhoM loga unase dhyAna meM vicaraNa karane kI prArthanA to karate hI haiN| aisA kyA diyA thA unhoMne hameM? kyoMki yaha svArthI jagata binA prayojana to kisI ko kabhI yAda karatA hI nahIM hai| unhoMne hameM kucha aise siddhAnta diye the, aisA mArga batAyA thA ki jinheM hama apanA leveM, jisa para hama caleM to Aja bhI sukha-zAnti prApta kara sakate haiN| kucha loga kahate haiM ki bhagavAna mahAvIra ne jo rAstA paccIsa sau varSa pahale batAyA thA, ho sakatA hai ki vaha usa yuga meM kisI kAma kA rahA ho, para Aja duniyA bahuta badala gaI hai; kahA~ vaha bailagAr3I kA jamAnA aura kahA~ yaha rAkeTI duniyA ? paccIsa sau varSa purAnI bAteM Aja kisa kAma kI? ataH ve loga kahate haiM ki Aja mahAvIra AuTa oNpha DeTa ho gaye haiN| aise logoM se maiM kahanA cAhatA hU~ ki mahAvIra AuTa oNpha DeTa nahIM, Aja bhI ekadama apa TU DeTa haiN| merI yaha bAta zAyada una logoM ko pasanda na Aye. jo aise kapar3e pahinakara, aise bAla kaTAkara ki dUra se dekhane para patA hI na cale ki lar3akA hai yA lar3akI, apane ko apa TU DeTa samajhate haiM; para dhyAna rahe, koI vyakti isa se apa TU DeTa nahIM hotA, apitu apane vicAroM se hotA hai| jo vyakti Dresa se apa TU DeTa banegA, use eka na eka dina AuTa oNpha DeTa honA hI hogA; kyoMki Dresa sadA eka-sI nahIM rahatI, badalatI hI rahatI hai| mere pitAjI pagar3I bA~dhA karate the| jaba ve darpaNa ke sAmane baiThakara pagaDI bA~dhate the to eka ghaNTe se kama nahIM lagatA thaa| isIprakAra jaba pagar3I bA~dhakara bAjAra se nikalate the to apane ko kama apa TU DeTa nahIM samajhate the, para hamane pagar3I chor3a dI aura TopI lagAkara apane ko apa TU DeTa samajhane lge| hamAre baccoM ne TopI bhI pheMka dI aura apa TU DeTa ho gaye, hameM AuTa oNpha DeTa kara diyaa| ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM bhAI ! jo vyakti Dresa se apa TU DeTa banegA, use eka na eka dina AuTa oNpha DeTa honA hI hogaa| aura koI nahIM, svayaM ke bacce hI use AuTa oNpha DeTa kara deNge| jaba loga pagar3I bA~dhate the to loga pagar3iyA~ uchAlA karate the, jaba TopiyA~ lagAne lage to TopiyA~ uchalane lagIM, para Aja na loga pagar3I bA~dhate haiM, na TopI lagAte haiM to logoM ke bAla hI ur3ane lge| Apane puruSa to gaMje bahuta dekhe hoMge, para mahilA eka bhI gaMjI nahIM dekhI hogii| kyA Apa jAnate haiM ki puruSa hI gaMje kyoM hote haiM, mahilAyeM kyoM nahIM? mahilAoM ke sira para ur3ane ke lie sAr3I kA pallU sadA vidyamAna rahatA hai, para puruSoM ke sira para ur3ane ke lie koI bAharI vastu dekhane meM nahIM AtI, ataH unake bAla hI ur3ane lagate haiN| abhI to bAla hI ur3e haiM, jaba bAla bhI na raheMge to kyA ur3egA? - yaha samajhane kI bAta hai; ataH samajhadArI isI meM hai ki hameM ur3ane ke lie koI eka bAharI vastu sira para avazya rakhanI caahie| jo bhI ho, yaha bAta to bIca meM yoM hI A gayI thii| apanI bAta to yaha cala rahI hai ki koI bhI vyakti Dresa se apa TU DeTa nahIM hotA, apitu apane vicAroM se apa TU DeTa hotA hai| yadi Dresa se apa TU DeTa mAneM, taba bhI bhagavAna mahAvIra AuTa oNpha DeTa nahIM ho sakate; kyoMki ve vidAuTa Dresa the| ____ maiM dhotI-kurtA pahinatA hU~ aura Apa loga sUTa-paiNTa; para yaha antara to mAtra Dresa kA hai, Dresa ke bhItara vidyamAna zarIra to sabakA eka-sA hI hai| isa para koI kaha sakatA hai ki zarIra meM bhI to antara dekhane meM AtA hai ki koI gorA hai, koI kAlA; koI moTA hai, koI patalA; koI lambA hai, koI tthignaa| hA~, zarIra meM bhI antara hai; para zarIra ke bhItara vidyamAna bhagavAna AtmA to sabakA eka jaisA hI hai| bhAI ! jitanA bheda dikhAI detA hai; antara dikhAI detA hai, vaha saba Upara-Upara kA hI hai; antara kI gaharAI meM jAkara dekheM to eka mahAna samAnatA ke darzana hoNge|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM ____ hA~, to mUla bAta to yaha hai ki koI vyakti Dresa se mahAna nahIM hotA hai, apitu apane vicAroM se mahAna hotA hai| bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA kA jo upadeza Aja se paccIsa sau varSa pUrva diyA thA, usakI jitanI AvazyakatA Aja hai, utanI mahAvIra ke jamAne meM bhI nahIM thI, kyoMki Aja hiMsA ne bhayaMkara rUpa dhAraNa kara liyA hai| kahate haiM ki pahale loga lAThiyoM aura pattharoM se lar3A karate the| lAThiyoM aura pattharoM se lar3anevAle aspatAla pahu~cate haiM, zmazAna nhiiN| tAtparya yaha hai ki ghAyala hote haiM, marate nhiiN| phira talavAra kA jamAnA AyA, para talavAra kI mAra bhI cAra hAtha taka kI hotI hai, koI vyakti dasa-bIsa mITara dUra huA to talavAra bekAra hai| phira hamane aura bhI tarakkI kI aura goliyA~ banA lI, para ve goliyA~ bhI eka samaya meM eka AdamI ko hI mAra sakatI thIM tathA unakI mAraka kSamatA bhI sau-dau sau mITara taka hI thI; kintu Aja hamane aisI-aisI goliyA~ banA lI haiM ki eka golI se cIna sApha ho jAye aura dUsarI golI se bhArata / mAraka kSamatA kA bhI itanA vikAsa kara liyA hai ki amerikA apane ghara baiThe-baiThe hI eka baTana dabAye to cIna sApha aura dUsarA baTana dabAye to bhArata saaph| aura Apa jAnate haiM ki ye baTana dabAnA bhI kina logoM ke hAtha meM hai? jo dina meM tIna-tIna botala madirA pAna karate haiN| bhAI ! jaba hama garma pAnI pInevAle loga bhI itanA bhramita ho jAte haiM ki bijalI kA baTana dabAnA cAhate haiM aura paMkhA cala jAtA hai, bhUla se bagala kA baTana daba jAtA hai; taba una tIna-tIna botala pInevAloM kA kyA kahanA? yadi unhoMne cIna kA baTana dabAne kI socI aura bhUla se bhAratavAlA baTana daba gayA to kyA hogA? hama saba loga muphta meM hI mAre jaayeNge| kahate haiM ki amerikA ne itanI vinAzaka sAmagrI taiyAra kara lI hai ki yadi vaha cAhe to duniyA ko cAlIsa bAra tabAha kara sakatA hai| raziyA bhI Aja isa sthiti meM pahu~ca gayA hai ki paccIsa bAra duniyA ko tabAha to vaha bhI kara sakatA hai| cIna bhI Aja isa sthiti meM hai ki pA~ca bAra duniyA kI saphAI kara de| bhAI ! saubhAgya kaho yA durbhAgya, Aja bhArata bhI ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM isa hAlata meM hai ki ekAdha bAra to yaha kAma vaha bhI nibaTA sakatA hai; para cintA karane kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki yaha duniyA 71 bAra barbAda ho - aisA maukA kabhI nahIM AyegA, kyoMki jaba yaha duniyA eka bAra barbAda ho jAyegI to dubArA barbAda hone ko kucha bacegA hI nhiiN| ___ eka bAra kisI dArzanika se pUchA gayA ki tIsarA vizvayaddha kaise lar3A jAyegA; to unhoMne batAyA ki tIsare kI bAta to maiM nahIM kaha sakatA, para cauthA vizvayuddha lAThiyoM aura pattharoM se hI lar3A jaayegaa| unake kahane kA tAtparya yaha thA ki yadi tIsarA vizvayuddha huA to vaha itanA bhayAnaka hogA ki usameM sampUrNa duniyA tabAha ho jAyegI aura hama phira usI Adama yuga meM pahu~ca jAyeMge, jabaki loga lAThiyoM aura pattharoM se lar3A karate the; ata: tIsare vizvayuddha kI bAta socanA bhI bhayAnaka aparAdha hai, sAmUhika AtmahatyA kA prayAsa hai| bhAI ! Aja hama bArUda ke Dhera para baiThe haiM, kahIM se bhI koI eka cinagArI uThe aura sArI duniyA kSaNabhara meM tabAha ho jAye - isa sthiti meM paha~ca gaye haiN| Aja hiMsA itanI khataranAka ho uThI hai, ataH bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA kI AvazyakatA bhI jitanI Aja hai, utanI mahAvIra ke jamAne meM bhI nahIM thii| bhAI ! isIlie to maiM kahatA hU~ ki mahAvIra AuTa oNpha DeTa nahIM hue haiM, apitu ekadama apa TU DeTa haiN| rAmAyaNa kI lar3AI chaha mAha calI thI; para usameM maranevAloM kI saMkhyA hajAroM meM hI thI, lAkhoM nhiiN| mahAbhArata kI lar3AI mAtra aThAraha dina calI thI; usameM bhI maranevAloM kI saMkhyA lAkhoM hI thI, karor3oM nahIM; para Aja kA asalI yuddha yadi aThAraha saikaNDa hI cala jAye to marane vAloM kI saMkhyA hajAroM nahIM, lAkhoM nahIM; karor3oM nahIM; araboM hogI, asaMkhya hogI, ananta hogii| pahale ke jamAne meM yuddha ke maidAna meM sipAhI lar3ate the aura sipAhI hI marate the; para Aja kA yuddha sipAhiyoM taka hI sImita nahIM raha gayA hai, yuddha-maidAnoM taka hI sImita nahIM raha gayA hai; Aja usakI lapeTa meM sArI duniyA A gayI hai| Aja kI lar3AiyoM meM mAtra sipAhI hI nahIM marate,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM kisAna bhI marate haiM, majadUra bhI marate haiM, vyApArI bhI marate haiM, khetakhalihAna bhI barbAda hote haiM, kala-kArakhAne bhI naSTa hote haiM, bAjAra aura dukAneM bhI tabAha ho jAtI haiN| adhika kyA kaheM, Aja ke isa yuddha meM ahiMsA kI bAta kahanevAle hama jaise paNDita aura sAdhujana bhI nahIM baceMge, mandira-masjida bhI sApha ho jaayeNge| Aja ke yuddha sarvavinAzaka ho gaye haiN| Aja hiMsA jitanI bhayAnaka ho gaI hai, bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA kI AvazyakatA bhI Aja utanI hI adhika ho gaI hai| ___isa sthiti meM bhagavAna mahAvIra ko AuTa oNpha DeTa kahanA, anupayogI kahanA kahA~ taka ucita hai? - yaha vicArane kI bAta hai| Aja kI lar3AiyA~ bar3I vItarAgI lar3AiyA~ ho gayI haiN| pahile kI lar3AiyoM meM mAranevAloM ko bhI patA rahatA thA ki maiMne kisako mArA hai aura maranevAloM ko bhI patA rahatA thA ki mujhe kauna mAra rahA hai; para Aja na maranevAloM ko patA hai ki mujhe kauna mAra rahA hai, na mArane vAloM ko hI patA hai ki maiM kise mArane jA rahA huuN| Upara se rAma bama pheMkatA hai aura nIce usI kA bhAI lakSmaNa mara jAtA hai aura mandira sApha ho jAtA hai| Upara se rahIma bama pheMkatA hai aura nIce usI kA bhAI karIma mara jAtA hai aura masjida sApha ho jAtI hai| Upara se haramindarasiMha bama pheMkatA hai aura nIce usI kA bhAI guramindarasiMha mara jAtA hai aura gurudvArA sApha ho jAtA hai| jaba koI kisI para bama pheMkatA hai to yaha koI nahIM kahatA ki rAma ne rahIma para bama pheMkA hai, sabhI yahI kahate haiM ki amerikA ne jApAna para bama pheMkA thaa| tAtparya yaha hai ki bamoM kI lar3AI vastutaH vyaktiyoM kI lar3AI nahIM, dezoM kI lar3AI hai| vyaktiyoM kI apekSA dezoM kI lar3AI adhika khataranAka hotI hai, kyoMki vaha sAmUhika vinAza karatI hai| pahale kI lar3AiyA~ vyaktiyoM ke bIca hotI thIM, phira parivAroM ke bIca hone lgiiN| usake bAda jAtiyA~ lar3ane lagI aura Aja deza lar3ate haiN| rAmAyaNa kI lar3AI do vyaktiyoM kI lar3AI thii| rAma aura rAvaNa ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM donoM vyakti hI to the| rAmAyaNa kI lar3AI rAma aura rAvaNa kI lar3AI hI to kahalAtI hai| phira hama mahAbhArata ke yuga meM Ate haiN| tabataka parivAra lar3ane lage the| mahAbhArata kA yuddha kauravoM aura pANDavoM ke bIca huA thaa| kaurava aura pANDava kisI eka vyakti ke nAma nahIM, parivAroM ke nAma haiN| hama aura Age bddh'e| san saiMtAlIsa meM hue daMge rAma aura rahIma ke bIca nahIM, hindU-muslimoM ke bIca hue the| hindU aura muslima do jAtiyA~ haiN| san 1965 evaM 1971 meM huI lar3AiyA~ zrI lAlabahAdura zAstrI evaM ayUba khA~ aura zrImatI indirA gA~dhI evaM yAhyA khA~ ke bIca nahIM lar3I gayI thIM, apitu ye yuddha bhArata aura pAkistAna ke bIca lar3e gaye the| ____ bhAI ! jaba vyakti lar3ate haiM to vyakti barbAda hote haiM, jaba parivAra lar3ate haiM to parivAra barbAda hote haiM, jaba jAtiyA~ lar3atI haiM to jAtiyA~ barbAda hotI haiM aura jaba deza lar3ate haiM to deza barbAda hote haiN| deza kA artha mAtra AdamI nahIM hotA hai| deza meM AdamiyoM ke sAtha pazu-pakSI bhI hote haiM, kheta-khaliyAna bhI hote haiM, kala-kArakhAne bhI hote haiM aura mandira-masjida bhI hote haiN| deza barbAda hone kA artha hai ina sabhI kA barbAda honA, vinAza honA / bhAI, jahA~ aNubama giratA hai, vahA~ AdamI ke sAtha-sAtha pazu-pakSI bhI marate haiM, kIr3e-makor3e bhI marate haiM, per3a-paudhe bhI naSTa hote haiM; kahate to yahA~ taka haiM ki jahA~ aNubama giratA hai, vahA~ kI jamIna bhI aisI ho jAtI hai ki hajAra varSa taka ghAsa bhI na uge| bhAI ! Aja hiMsA kA bhI rASTrIyakaraNa ho gayA hai| vaha bhI vyaktigata nahIM rahI hai| vinAza kI isa pralayaMkArI bAr3ha ko rokane meM yadi koI samartha hai to vaha ekamAtra bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA hI hai; ataH maiM kahatA hU~ ki bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA kI jitanI AvazyakatA Aja hai, utanI bhagavAna mahAvIra ke jamAne meM bhI nahIM thI; isalie kahA jA sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra Aja bhI apa TU DeTa haiN|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM yaha bAta to huI Aja ke saMdarbha meM bhagavAna mahAvIra ke ahiMsA siddhAnta kI upayogitA kI; para mUla bAta to yaha hai ki bhagavAna mahAvIra kI dRSTi meM ahiMsA kA vAstavika svarUpa kyA hai? / Aja yaha pracalana-sA ho gayA hai ki jaba koI vyakti ahiMsA kI bAta kahegA to kahegA ki hiMsA mata karo - basa yahI ahiMsA hai: para hiMsA kA bhI to vAstavika svarUpa koI spaSTa nahIM krtaa| yadi hiMsA ko chor3anA hai aura ahiMsA ko jIvana meM apanAnA hai to hameM hiMsA-ahiMsA ke svarUpa para gaharAI se vicAra karanA hogA, binA samajhe kiyA gayA grahaNa-tyAga anarthaka hI hotA hai athavA samyak samajha binA grahaNa aura tyAga saMbhava hI nahIM hai| jaisA ki kahA gayA hai - "saMgraha tyAga na binu pahicAne" athavA "bina jAne se doSagunana ko kaise tajie gahie?" ataH hiMsA ke tyAga aura ahiMsA ke grahaNa ke pUrva unheM gaharAI se samajhanA atyanta Avazyaka hai| ekabAra maharSi vyAsa ke pAsa kucha ziSyagaNa pahu~ce aura unase nivedana karane lage - "mahArAja ! Apane to aThAraha purANa banAye haiN| saMskRta bhASA meM likhe gaye ye moTe-moTe pothanne par3hane kA na to hamAre pAsa samaya hI hai aura na hama saMskRta bhASA hI jAnate haiN| hama to acchI taraha hindI bhI nahIM jAnate haiM to saMskRta meM likhe ye purANa kaise par3heM ? hamAre pAsa itanA samaya bhI nahIM hai ki hama inheM pUrA par3ha skeN| ataH hamAre hita kI bAta hameM saMkSepa meM samajhAiye na?" unakI bAta sunakara mahAkavi vyAsa bole "bhAI ! ye aThAraha purANa to hamane hama jaisoM ke lie hI banAye haiM, tumhAre lie to mAtra itanA hI paryApta hai - aSTAdazapurANeSu vyAsasya vacanadvayaM / paropakAraH puNyAya pApAya parapIDanam / / 1. mahAkavi tulasIdAsa : rAmacaritamAnasa 2. kavivara daulatarAma : chahaDhAlA; tIsarI DhAla, chanda 11 ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM aThAraha purANoM meM mahAkavi vyAsa ne mAtra do hI bAteM kahI haiM ki yadi paropakAra karoge to puNya hogA aura para ko pIr3A pahu~cAoge to pApa hogaa| mAtra itanA jAna lo, itanA mAna lo aura sacce hRdaya se jIvana meM apanA lo - tumhArA jIvana sArthaka ho jaayegaa|" ___ mAno isIprakAra bhagavAna mahAvIra ke anuyAyI bhI unake pAsa pahuMce aura kahane lage ki maharSi vyAsa ne to aThAraha purANoM kA sAra do paMktiyoM meM batA diyA; Apa bhI jainadarzana kA sAra do paMktiyoM meM batA dIjiye na, hameM bhI ye prAkRta-saMskRta meM likhe moTe-moTe grantharAja samayasAra, gommaTasAra par3hane kI phursata kahA~ hai? mAno uttara meM mahAvIra kahate haiM - ____ "aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMseti / teSAmevotpattihiMseti jinAgamasya sNkssepH||' AtmA meM rAgAdi bhAvoM kI utpatti hI hiMsA hai aura AtmA meM rAgAdi bhAvoM kI utpatti nahIM honA hI ahiMsA hai - yahI jinAgama kA sAra hai|" AtmA meM rAgAdi bhAvoM kI utpatti hI hiMsA hai - yaha kahakara yahA~ bhAvahiMsA para vizeSa bala diyA hai, dravyahiMsA kI carcA taka nahIM kI; ataH yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki kyA mahAvIra dravyahiMsA ko hiMsA hI nahIM mAnate haiM? yadi mAnate haiM to phira sIdhe-sacce zabdoM meM yaha kyoM nahIM kahate ki duniyA meM mArakATa kA honA hiMsA hai aura duniyA meM mArakATa kA nahIM honA hI ahiMsA? ___ - yaha hiMsA-ahiMsA kI sIdhI-saccI sarala paribhASA hai, jo sabakI samajha meM saralatA se A sakatI hai; vyartha hI vAgjAla meM ulajhAkara use durUha kyoM banAyA jAtA hai? 1. puruSArthasiddhayupAya, zloka 44 2. isIprakAra kI eka gAthA kaSAyapAhur3a meM prApta hotI hai, jo isaprakAra hai - rAgAdINamaNuppA ahiMsagattaM ti desidaM smye| tesiM ce uppattI hiMseti jiNehi nnidditttthaa|| 8
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM bhAI ! aisI bAta nahIM hai| bhagavAna mahAvIra dravyahiMsA ko bhI svIkAra karate haiN| para unake Azaya ko hameM gaharAI se samajhanA hogaa| yaha to Apa jAnate hI haiM ki hiMsA tIna prakAra se hotI hai- mana se. vacana se aura kAyA se| kAyA kI hiMsA ko to sarakAra rokatI hai| yadi koI kisI ko jAna se mAra de to use pulisa pakaDa legI, usa para makadamA calegA aura phA~sI kI sajA hogii| phA~sI kI sajA na huI to AjIvana kArAvAsa hogaa| na mAre, pITe to bhI pulisa pakar3egI, mukadamA calegA aura do-cAra varSa kI sajA hogI; para yadi koI kisI ko vANI se mAre arthAt jAna se mArane kI dhamakI de, gAliyA~ de, bhalA-burA kahe to sarakAra kucha nahIM kara sktii| ekabAra maiM pulisa thAne gyaa| vahA~ upasthita palisa iMspekTara se maiMne kahA - "iMspekTara sAhaba! amuka vyakti mujhe jAna se mArane kI dhamakI detA hai, mujhe jAna kA khatarA hai|" taba ve bole - "isameM maiM kyA kara sakatA hU~?" maiMne kahA - "kyA kahA, Apa kyA kara sakate haiM? are bhAI ! Apa intajAma kiijiye| aisA kIjiye ki do sipAhI mere sAtha kara diijiye|" ve muskarAte hue bole - "bhAI ! yadi hara sAmAnya vyakti ke sAtha do pulisavAle lagAne lageM to Apa jAnate haiM ki bhArata meM sATha karor3a AdamI rahate haiM, ataH eka araba aura bIsa karor3a pulisavAle caahie| bolo, itanI pulisa kahA~ se lAyeM?" maiMne kahA - "yaha to Apa ThIka hI kahate haiM, para maiM kyA karU~? mujhe to jAna kA khatarA hai|" bar3I hI gaMbhIratA se ve kahane lage - "aisA kIjiye, Apa riporTa likhA diijiye|" isa para maiMne kahA - "isase kyA hogA?" taba bar3e hI itmInAna se sigareTa pIte hue bole - "Apa cintA na kiijiye| jaba ApakI hatyA ho jAyegI, taba unheM zIghrAtizIghra giraphtAra kara liyA jaayegaa|" ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 13 maiMne ghabar3Ate hue kahA - "acchA intajAma hai, marane ke bAda hogA, pahale kucha nahIM ho sktaa|" ___ mAyUsa-se hote hue ve kahane lage - "bhAI! hama kyA kareM? Apa hI batAiye ki aisA kauna-sA kAnUna hai, jisake tahata hama aparAdha hue binA hI kisI ko giraphtAra kara leM, sadA ke lie jela meM DAla deM? adhika se adhika yaha ho sakatA hai ki hama gaMbhIra zikAyata para unake jamAnatamucalake karA leN| isase adhika kucha nahIM ho sktaa| ApakI zikAyata para na to unheM hama giraphtAra karake sadA ke lie jela meM hI DAla sakate haiM aura na Apake sAtha pulisavAle hI lagA sakate haiN|" jaba maiMne ukta sthiti para gambhIratA se vicAra kiyA to isa niSkarSa para paha~cA ki kAnUna to ThIka hI hai| kyoMki hama loga vANI se itane hatyAre ho gaye haiM ki jisane jIvana meM eka bhI jIva kI hatyA na kI hogI, vaha bhI dina meM vANI se dasa-bIsa bAra dasa-bIsa kI hatyA to kara hI DAlatA hai| bAta-bAta meM hama vANI kI hatyA para utara Ate haiN| rela meM baiThe hoM, moTara meM baiThe hoM; pAsa baiThe AdamI se kaheMge - "bhAI ! jarA udhara sarakanA; maiM bhI baiTha jaauuN|" ___ isa para vaha akar3a jaayegaa| phira kyA hai, Apa bhI kaba pIche rahane vAle haiM? jora-jora se kahane lagate haiM - "kyA tUne hI TikaTa liyA hai, hamane TikaTa nahIM liyA kyA? cala haTa, nahIM abhI khudA kA pyArA ho jaayegaa|" bAta-bAta meM hara kisI ko bhagavAna ke pAsa bhejane kI socane lagate haiM. kahane lagate haiN| aba Apa hI apanI chAtI para hAtha rakhakara batAiye ki yadi vANI kI hiMsA para pulisa-kAryavAhI hone lage to hama aura Apa meM se kauna jela ke bAhara rahegA? cintA karane kI bAta nahIM hai| kyoMki jeloM meM itanI jagaha hI nahIM hai ki jahA~ vANI ke hatyAroM ko rakhA jaaye| bhAI! ye mAtAe~-bahineM haiM na: baDI dharmAtmA. itanI dharmAtmA ki prAtaH kAla uThegI to svayaM nahAyeMgI, gAya ko nahAyeMgI, bAlTI ko nahalAyeMgI; usameM nikalA dUdha piyeNgii| soco Apa, kitanI dharmAtmA hoMgI?
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM mAgha kA mahInA ho, bhayaMkara sardI par3a rahI ho, mA~ rasoI banA rahI ho aura usakA do varSa kA bAlaka cauke ke bAhara ro rahA ho, mA~ ke pAsa jAnA cAhatA ho; para mA~ kahatI hai - "yadi mere pAsa cauke meM AnA ho to kapar3e kholakara A, anyathA merA caukA apavitra ho jaayegaa|" baccA yadi kapar3e kholatA hai to nimoniyA ho jAne kA aMdezA hai aura kapar3A nahIM kholatA hai to mA~ ke pAsa jAnA saMbhava nahIM hai| Akhira becArA kare to kyA kare? anta meM hotA yahI hai ki vaha bAlaka cauke kI sImA-rekhA kA bAra-bAra usIprakAra ullaMghana karatA hai, cauke kI sImA para bAra-bAra usIprakAra cher3akhAnI karatA hai, jisaprakAra pAkistAna kAzmIra kI sImA para kiyA karatA hai| tathA jisaprakAra bhArata sarakAra bAra-bAra kar3e virodhapatra bhejA karatI hai; usIprakAra vaha dharmAtmA mA~ bhI bAra-bAra dhamakiyA~ diyA karatI hai ki yadi kapar3e khole binA cauke kI sImA meM praveza kiyA to jindA jalA dUMgI, jindA / cUle meM se jalatI huI lakar3I nikAlakara bacce ko bAra-bAra dikhAtI huI dhamakAtI hai, kahatI hai - "dekha ! yadi kapar3e khole binA andara pA~va bhI rakhA to samajha le ki jindA jalA dUMgI, jindA ........ aba maiM Apase hI pUchatA hU~ ki yadi vaha baccA pulisa meM jAkara riporTa likhAye ki merI mA~ mujhe jindA jalAne kI dhamakI detI hai to kyA pulisavAle usa mA~ ko bhI giraphtAra kara leMge? zAyada yaha Apako bhI svIkRta na hogaa| ___ bhAI ! jo mA~ apane bacce ko jindA jalAnA to dUra, yadi svapna meM bhI usakI mAtra aMgulI jalatI dekha le to behoza ho jAye, vaha mA~ bhI jaba vANI se itanI hatyArI ho sakatI hai to phira dUsaroM kI kyA kahanA? ataH kAnUna to ThIka hI hai ki vaha vANI kI isa hiMsA kI upekSA hI karatA hai; para bAta yaha hai ki bhale hI sarakAra na roke, para vANI kI hiMsA bhI rukanI to cAhie hii| hA~, rukanI cAhie, avazya rukanI caahie| kAyA kI hiMsA ko sarakAra rokatI hai to vANI kI hiMsA ko samAja rokatA hai| kaise? ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 15 jo loga vANI kA sadupayoga karate haiM, samAja unakA sanmAna karatA hai aura jo durupayoga karate haiM, samAja unakA apamAna karatA hai; apanI sajjanatA ke khAtira apamAna na bhI kare to bhI kama se kama sammAna to nahIM krtaa| Apa saba bar3e-bar3e loga nIce baiTha gaye haiM aura mujhe yahA~ Upara gaddI para biThA diyA hai| kyoM, aisA kyoM kiyA Apa sabane? isIlie na ki maiM Apako bhagavAna mahAvIra kI acchI-acchI bAteM batA rahA huuN| yadi maiM abhI yahIM baiThA-baiThA spIkara para hI Apa sabako gAliyA~ dene lageM to kyA hogA? kyA Apa mujhe itane sanmAna se dubArA bulAyeMge? nahIM, kadApi nhiiN| dekho! yaha Apake adhyakSa mahodaya kyA kaha rahe haiM? ye kaha rahe haiM ki Apa dubArA bulAne kI bAta kara rahe haiM, are! abhI to abhI kI soco ki abhI kyA hogA? bhAI! jo vyakti apanI vANI kA sadapayoga karatA hai. samAja usakA sammAna karatA hai aura jo durupayoga karatA hai, usakI upekSA yA apamAna / isaprakAra sammAna ke lobha se evaM upekSA yA apamAna ke bhaya se hama bahatakucha apanI vANI para bhI saMyama rakhate haiM; para yadi maiM abhI yahIM baiThe-baiThe Apa sabako mana meM gAliyA~ dene lagUM to merA kyA kara leMge Apa, kyA kara legI samAja aura kyA kara legI sarakAra? yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra ne kahA ki na jahA~ sarakAra kA praveza hai aura na jahA~ samAja kI calatI hai, dharma kA kAma vahA~ se AraMbha hotA hai; ataH unhoMne ThIka hI kahA hai ki AtmA meM rAgAdi kI utpatti hI hiMsA hai aura AtmA meM rAgAdi kI utpatti nahIM honA hI ahiMsA hai - yahI jinAgama kA sAra hai| bhagavAna mahAvIra ne hiMsA-ahiMsA kI paribhASA meM 'AtmA' zabda kA prayoga kyoM kiyA hai - yaha bAta to spaSTa hii| dhyAna rahe- yahA~ samajhAne ke lie AtmA aura mana ko abheda mAnakara bAta kahI jA rahI hai| pahale hiMsA AtmA arthAt mana meM utpanna hotI hai| yadi krodhAdirUpa hiMsA mana meM na samAye to phira vANI meM prakaTa hotI hai| yadi vANI se bhI kAma na cale to kAyA meM prasphuTita hotI hai| hiMsA kI utpatti kA yahI krama hai|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM abhI apanI yaha sabhA zAnti se cala rahI hai| para yadi kucha loga isameM upadrava karane lageM to kyA hogA? cintA karane kI koI bAta nahIM hai, yahA~ koI upadrava honevAlA nahIM hai: maiM to apanI bAta spaSTa karane ke lie mAtra udAharaNa de rahA huuN| hA~, to Apa batAiye ki yahA~ abhI upadrava hone lage to kyA hogA? hogA kyA? kucha nhiiN| kucha dera to kucha nahIM hogA, jabataka vyavasthApakoM kA krodha mana taka hI sImita rahegA, tabataka to kucha nahIM hogA; para jaba krodha unake mana meM samAyegA nahIM to merA vyAkhyAna banda ho jAyegA aura yaha spIkara vyavasthApaka mahodaya ke hAtha meM hogaa| ve logoM se kaheMge ki jinako sunanA ho, zAnti se suneM; yadi nahIM sunanA hai to apane ghara cale jAyeM, yahA~ upadrava karane kI AvazyakatA nahIM hai| yadi itane se bhI kAma na cale aura upadrava bar3hatA hI calA jAye to ve uttejita hokara Adeza dene lageMge ki vAlinTiyaro! inheM bAhara nikAla do| isaprakAra hama dekhate haiM ki krodhAdi bhAvoMrUpa hiMsA kI utpatti pahale mana meM, phira vacana meM aura usake bAda kAyA meM hotI hai| bhagavAna mahAvIra ne socA ki cora se nipaTane kI apekSA to cora kI ammA se nipaTa lenA adhika acchA hai ki jisase cora kI utpatti hI saMbhava na rhe| yadi hiMsA mana meM hI utpanna na hogI to phira vANI aura kAyA meM prasphuTita hone kA prazna hI upasthita na hogaa| ataH bhagavAna mahAvIra ne hiMsA ke mUla para prahAra karanA ucita smjhaa| yahI kAraNa hai ki ve kahate haiM ki AtmA meM rAgAdi kI utpatti honA hI hiMsA hai aura AtmA meM rAgAdibhAvoM kI utpatti nahIM honA hI ahiMsA hai| bhAI! eka bAta yaha bhI to hai ki yadi hiMsA ekabAra kisI ke mana meM utpanna ho gaI to phira vaha kahIM na kahIM pragaTa avazya hogii| eka mAsTarajI the| yadi koI mAsTarajI yahA~ baiThe hoM to nArAja mata honaa| vaise maiM bhI to mAsTara hI huuN| cintA kI koI bAta nahIM hai| ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 17 hA~ ! to eka mAsTarajI the| unhoMne apanI patnI se kahA hai ki Aja roTI jarA jaldI banAnA, mujhe skUla jaldI jAnA hai| mAsTaranI bolI - "Aja roTI jaldI nahIM bana sakatI, kyoMki jayapura se eka dubale-patale se paNDita Aye haiM; maiM to unakA pravacana sunane jaauuNgii|" mAsTarajI garma hote hue bole - "maiM kucha nahIM samajhatA, roTI jaldI bananI caahie|" becArI mAsTaranI ghabar3A gaI, AdhA pravacana chor3akara AI, jaldIjaldI roTI banAI; para jabataka roTI banatI, tabataka mAsTarajI kA mAthA mAsTaranI ke tave se bhI adhika garma ho gayA thA aura roTI bana jAne para bhI mAsTarajI binA roTI khAye hI skUla cale gye| aba Apa hI batAiye ki mAsTaranI ko kitanA gussA AyA hogA? pravacana bhI chUTA aura mAsTarajI bhI bhakhe gaye. para kyA kare? mAsTarajI to cale gaye, ghara para becAre bacce the; usane unakI dhunAI zurU kara dii| ____ gussA to mAsTarajI ko bhI kama nahIM A rahA thA, kyoMki bhUkhe the na; para skUla meM na to mAsTaranI hI thI aura na ghara ke bacce, parAye bacce the; unhoMne unakI dhunAI AraMbha kara dii| ___ bhAI ! yadi hiMsA ekabAra AtmA meM - mana meM utpanna ho gaI to phira vaha kahIM na kahIM prakaTa avazya hogI; ataH bhagavAna mahAvIra ne kahA ki bAta aisI honI cAhie ki hiMsA logoM ke mana meM - AtmA meM hI utpanna na ho - yahI vicAra kara unhoMne hiMsA-ahiMsA kI paribhASA meM yaha kahA ki AtmA meM rAgAdibhAvoM kI utpatti honA hI hiMsA hai aura AtmA meM rAgAdibhAvoM kI utpatti nahIM honA hI ahiMsA hai| bhagavAna mahAvIra kA paccIsasauvA~ nirvANa varSa thaa| sAre bhAratavarSa meM nirvANa mahotsava ke kAryakrama bar3e jora-zora se cala rahe the| bhagavAna mahAvIra kA dharmacakra evaM eka hajAra yAtriyoM ko sAtha lekara hama bhI sAre deza meM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM bhagavAna mahAvIra kA saMdeza dete phira rahe the / uttara-dakSiNa - pUrva-pazcima sabhI tIrthoM kI tIna mAsa taka yAtrA karate hue anta meM gujarAta pahu~ce / vahA~ kI eka sabhA meM bhagavAna mahAvIra ke isI ahiMsA sandeza ko hama janatA jarnAdana taka pahu~cA rahe the ki adhyakSa pada para virAjamAna mahAnubhAva bole - "yaha to ThIka, para Apa to yaha batAiye ki yaha hiMsA ruke kaise?" hamane kahA - "hA~, batAte haiM; yaha bhI batAte haiM / suniye to sahI ! isa gujarAta prAnta meM zarAbabandI lAgU hai, phira bhI loga zarAba to pIte hI haiN| aba Apa hI batAiye ki yaha zarAbabandI saphala kaise ho?" hamane apanI bAta ko vistAra dete hue kahA ki - "eka upAya to yaha hai ki bAjAra meM koI vyakti zarAba pIkara DolatA ho to use pulisavAle pakar3a leM, do-cAra cA~Te mAreM, jeba meM daza-bIsa rupaye hoM, unheM chInakara chuTTI kara deM; to kyA zarAbabandI saphala ho jAvegI?" "nahIM, kadApi nhiiN| " "to kyA karanA hogA?" "jabataka una hoTaloM para chApA nahIM mArA jAyegA, jina hoTaloM meM yaha avaidha zarAba bikatI hai, tabataka saphalatA milanA saMbhava nahIM hai|" "hA~, yaha bAta to ThIka hai; para pulisa una hoTaloM para chApA mAre, daza-bIsa botala zarAba mile, mila-bA~Ta kara use pI leM aura do-cAra sau rupaye lekara usakI chuTTI kara deM to bhI kyA zarAbabandI saphala ho jAyegI ?" "nahIM, isase bhI kucha honevAlA nahIM hai| " "to kyA karanA hogA ?" " jabataka una aDDoM ko barbAda nahIM kiyA jAyegA, naSTa-bhraSTa nahIM kiyA jAyegA, jina aDDoM para luka-chipakara yaha avaidha zarAba banAI jAtI hai, tabataka saphalatA milanA asaMbhava hI hai; kyoMki yadi aDDoM para zarAba banegI to mArkeTa (bAjAra) meM AyegI, AyegI, avazya AyegI; jAyegI kahA~ ? jaba mArkeTa meM AyegI to logoM ke peTa meM bhI jAyegI, 12 ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 19 anyathA jAyegI kahA~ ? jaba logoM ke peTa meM jAyegI to unake mAthe meM bhI bhannAyegI hii| yadi hama cAhate haiM ki zarAba logoM ke mAthe meM na bhannAye to hameM intajAma karanA hogA ki vaha logoM ke peTa meM na jAye; yadi hama cAhate haiN| ki zarAba logoM ke peTa meM na jAye to hameM intajAma karanA hogA ki vaha mArkeTa meM na Aye; yadi hama cAhate haiM ki vaha mArkeTa meM na Aye to hameM intajAma karanA hogA ki vaha bane hI nhiiN| bhAI ! itanA kie binA kAma nahIM clegaa| isIprakAra yadi hama cAhate haiM ki hamAre jIvana meM hiMsA prasphuTita hI na ho to hameM use AtmA ke stara para, mana ke stara para hI rokanA hogA; kyoMki yadi AtmA yA mana ke stara para hiMsA utpanna ho gaI to vaha vANI aura kAyA ke stara para bhI prasphuTita hogI hI / yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra bAta kI taha meM jAkara bAta karate haiM aura kahate haiM ki yadi hiMsA ko rokanA hai to use AtmA aura mana ke stara para hI rokanA hogaa| jabataka logoM ke dila sApha nahIM hoMge, jabataka logoM kI AtmA meM nirmalatA nahIM hogI; tabataka hiMsA ke aviralapravAha ko rokanA saMbhava na hogaa| yaha bAta to yaha huI ki hiMsA ahiMsA kI paribhASA meM 'AtmA' zabda kA upayoga kyoM kiyA gayA hai| para aba bAta yaha hai ki bhagavAna mahAvIra rAgAdi bhAvoM kI utpatti ko hI hiMsA kaha rahe haiN| bhAI ! jisa rAgabhAva arthAt premabhAva ko sArA jagata ahiMsA mAne baiThA hai, bhagavAna mahAvIra usa rAgabhAva ko hI hiMsA batA rahe haiN| bAta jarA khataranAka hai; ataH sAvadhAnI se sunane kI AvazyakatA hai| jainadarzana meM pratipAdita ahiMsA kI isI vizeSatA ke kAraNa kahA jAtA rahA hai ki anya darzanoM kI ahiMsA jahA~ samApta hotI hai, jainadarzana kI ahiMsA vahA~ se AraMbha hotI hai| sArI duniyA kahatI hai ki prema se raho aura mahAvIra kahate haiM ki yaha prema - yaha rAga bhI hiMsA hai| hai na adbhuta bAta ! para sira hilAne se kAma nahIM calegA, bAta ko gaharAI se samajhanA hogaa| na to isa bAta se asahamata
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM hokara upekSA karane se hI bAta banegI aura na binA samajhe svIkAra kara lene se kucha honevAlA hai| bAta ko bar3e hI dhairya se gaharAI se samajhanA hogaa| suno ! DaoNkTara do prakAra ke hote haiM - kalama ke aura malama ke| zodha-khoja karanevAle pIeca.DI. Adi kalama ke DaoNkTara haiM aura oNparezana karanevAle malama ke DaoNkTara haiN| jaba koI malama kA DaoNkTara kisI marIja kA oNparezana karatA hai to marIja hotA hai eka aura DaoNkTara hote haiM kama se kama do tathA cAra narse bhI sAtha hotI haiM; marIja rahatA hai behoza aura DaoNkTara rahate haiM hoza meN| ataH oNparezana ke samaya yadi marIja mara jAye to sampUrNa jimmedArI eka prakAra se DaoNkTara kI hI hotI hai; para jaba vANI kA DaoNkTara oNparezana karatA hai to DaoNkTara hotA hai akelA aura marIja hote haiM - hajAra-do hajAra, daza-pA~ca hajAra bhI ho sakate haiM; DaoNkTara ke sAtha marIja bhI pUre hoza meM rahate haiN| ataH yadi koI hAni ho to marIja aura DaoNkTara donoM kI samAnarUpa se jimmedArI rahatI hai| DaoNkTara kisI marIja kA oNparezana kara rahA ho; marIja kI behozI utanI gaharI na ho, jitanA gaharA oNparezana ho rahA ho; - aisI sthiti meM kadAcit marIja ko oNparezana ke bIca meM hI hoza A jAye to kyA hogA? socA hai kabhI Apane? yadi marIja Darapoka huA to oNparezana kI Tebala se bhAgane kI koziza karegA aura yadi krodhI huA to DaoNkTara ko bhI bhagA sakatA hai; para dhyAna rahe - aisI hAlata meM cAhe marIja bhAge, cAhe DaoNkTara ko bhagAye, maregA marIja hI, DaoNkTara maranevAlA nahIM hai| ataH bhalA isI meM hai ki jo bhI ho, tabataka cupacApa leTe rahane meM hI marIja kA lAbha hai, jabataka ki oNparezana hokara TA~ke na laga jAyeM; laga hI na jAyeM, apitu lagakara, sUkhakara DaoNkTara dvArA khola na diye jaayeN| bhAI ! yaha kahakara ki rAgAdibhAvoM kI utpatti hI hiMsA hai, premabhAva bhI hiMsA hI hai, maiMne Apa sabakA peTa cIra diyA hai| yaha sunakara kisI ko aruci utpanna ho sakatI hai, kisI ko krodha bhI A sakatA hai; koI sabhA chor3akara bhI jA sakatA hai, koI tAkatavara merA bolanA bhI banda karA ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM sakatA hai; para dhyAna rahe, cAhe Apa bhAge, cAhe mujhe bhagA deM; nukasAna ApakA hI hogA, merA nhiiN| ataH bhalA isI meM hai ki aba Apa cupacApa zAnti se tabataka baiThe raheM, jabataka ki bAta pUrI taraha sApha na ho jAye. spaSTa na ho jaaye| ___hA~, to bhAI! bAta yaha hai ki mahAvIra rAgabhAva ko, premabhAva ko bhI hiMsA kahate haiN| bhAI ! jise tuma prema se rahanA kahate ho, zAnti se rahanA kahate ho; vaha prema hI to azAnti kA vAstavika janaka hai, hiMsA kA mUla hai| yaha to Apa jAnate hI haiM ki duniyA meM sarvAdhika dravyahiMsA yuddhoM meM hI hotI hai aura yuddha tIna kAraNoM se hI hote rahe haiN| ve tIna kAraNa haiM - jara, jorU aura jamIna / jara mAne rupayA-paisA, dhana-sampatti; jorU mAne patnI - strI aura jamIna to Apa jAnate hI haiN| rAmAyaNa kA yuddha jorU ke kAraNa hI huA thaa| rAma kI patnI ko rAvaNa hara le gayA aura rAmAyaNa kA prasiddha yuddha ho gyaa| isIprakAra mahAbhArata kA yuddha jamIna ke kAraNa huA thaa| pANDavoM ne kauravoM se kahA - "yadi Apa hameM pA~ca gA~va bhI de deM to hama apanA kAma calA leNge|" para kauravoM ne uttara diyA - "binA yuddha ke suI kI noMka ke barAbara bhI jamIna nahIM mila sktii|" basa phira kyA thA? mahAbhArata maca gyaa| 'paise ke kAraNa bhI yuddha hotA haiM' - yaha bAta siddha karane ke lie bhI kyA purANoM kI gAthAe~ khojanI hoMgI, itihAsa ke panne palaTane hoMge; vizeSakara vyApAriyoM kI sabhA meM, jinakI sArI lar3AiyA~ paisoM ke pIche hI hotI haiM, jinakA maulika siddhAnta hai ki camar3I jAye, para damar3I na jaaye| ___bhAI ! yaha ApakI hI bAta nahIM hai| Aja to sArI duniyA hI vyApArI ho gaI hai| DaoNkTarI jaisA sevA kA kAma bhI Aja vyApAra ho gayA hai| dharma ke nAma para bhI aneka dukAneM khula gaI haiN|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM Aja to sabhI lar3AiyA~ vyApAra ke lie hI lar3I jAtI haiN| eka deza dUsare deza para AkramaNa bhI usa deza meM apanA vyApAra sthApita karane ke lie hI karatA hai| bar3e deza choTe dezoM ko hathiyAra becane ke lie unheM Apasa meM bhir3Ate rahate haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki jagata meM jitane bhI yuddha hote haiM, ve prAyaH jara, jorU aura jamIna ke kAraNa hI hote haiN| aba maiM Apase hI pUchatA hU~ ki jara, jorU aura jamIna ke kAraNa jo yuddha hote haiM; ve jara, jorU aura jamIna ke prati rAga ke kAraNa hote haiM yA dveSa ke kAraNa? yaha bAta to hAtha para rakhe A~vale ke samAna spaSTa hai ki jara, jorU aura jamIna ke prati rAga ke kAraNa hI yuddha hote haiM, dveSa ke kAraNa nhiiN| rAmAyaNa ke yuddha ke sandarbha meM vicAra kareM to zrI rAmacandrajI ko to mahArAnI sItA se agAdha sneha (rAga) thA hI, para rAvaNa ko bhI dveSa nahIM thaa| yadi dveSa hotA to vaha sItAjI kA haraNa na karatA, unheM ghara na le jAtA, sabhI prakAra kI suvidhAe~ pradAna nahIM karatA, svayaM ko svIkAra kara lene ke lie prArthanAe~ na karatA aura isaprakAra ke pralobhana bhI nahIM detA ki tuma mujhe svIkAra kara lo, maiM tumheM paTarAnI banAU~gA, mandodarI se bhI adhika sammAna duuNgaa| yaha saba usake rAga ko hI sUcita karatA hai, dveSa ko nhiiN| isaprakAra kI pravRtti rAga kA hI pariNAma ho sakatI hai, dveSa kA nhiiN| yadyapi yaha satya hai ki rAvaNa kA yaha prema vAsanAjanya parastrI-prema hone se sarvathA anucita hai| para hai to prema hI, rAga hii| ataH sahaja hI siddha hai ki rAmAyaNa kA yuddha nArI ke prati prema ke kAraNa hI huA thA, nArI ke prati rAga ke kAraNa hI huA thaa| isIprakAra kauravoM ko to jamIna se rAga thA hI, para pANDavoM ko bhI jamIna se rAga hI thA, dveSa nahIM; anyathA ve pA~ca gA~va bhI kyoM mA~gate? isa para Apa kaha sakate haiM ki Apa kyA bAta karate haiM, ve bicAre rahate kahA~? para maiM kahatA hU~ ki rahane ke lie gA~voM kI kyA AvazyakatA ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM hai? mere pAsa to eka iMca jamIna bhI nahIM hai, para maiM to bar3e ArAma se raha rahA hU~, unheM gA~voM kI kyA AvazyakatA thI? vanavAsa ke kAla meM bhI to ve bAraha varSa taka binA gA~voM ke rahe the, Akhira aba kyA AvazyakatA A par3I thI, jo gA~va mA~gane lage aura na milane para yuddha para utArU ho gye| para bhAIsAhaba! saccI bAta to yaha hai ki unake mana meM bhI rAga thA ki na sahI cakravartI samrATa, pA~ca gA~va ke jamIMdAra to bana hI jaayeNge| isaprakAra hama dekhate haiM ki mahAbhArata kI lar3AI bhI jamIna ke prati rAga ke kAraNa hI lar3I gaI thii| paisoM ke pIche jo lar3AiyA~ hotI haiM, ve bhI paisoM ke prati rAga ke kAraNa hI hotI haiM, dveSa ke kAraNa nhiiN| ____ataH yaha sahaja hI siddha ho jAtA hai ki yuddhoM meM honevAlI sarvAdhika dravyahiMsA ke mUla meM rAga hI kArya karatA hai| yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra ne rAgAdibhAvoM kI utpatti ko hiMsA kahA hai aura rAgAdibhAvoM kI utpatti nahIM hone ko ahiMsA ghoSita kiyA hai| ___ mAtra yuddhoM meM honevAlI hiMsA hI nahIM, apitu khAna-pAna evaM bhogavilAsa meM honevAlI hiMsA ke mala meM bhI mukhyarUpa se rAga hI kArya karatA hai| mAMsabhakSI loga usI prANI kA mAMsa khAte haiM, jisakA mAMsa unheM acchA lagatA hai| priya bhojana meM prANiyoM kA sahaja anurAga hI dekhA jAtA hai, dveSa nhiiN| abhakSya padArthoM ke bhakSaNa ke mUla meM bhI lolupatA arthAt rAga hI kArya karatA hai| loga vyartha hI kahate haiM ki billI ko cUhe se janma-jAta vaira hai, para yaha kaise saMbhava hai? kyA kisI ko apanI priya bhojya sAmagrI se bhI vaira hotA hai? billI to cUhe ko bar3e cAva se khAtI hai| Apa hI batAiye, kyA Apako zuddha, sAttvika, priya AhAra se dveSa hai, jo Apa use cabAkara khA jAte haiM? bhAI ! jisaprakAra Apa apane yogya zuddha, sAttvika, priya khAdya padArthoM ko prema se khAte haiM; usIprakAra sabhI prANI apanI-apanI bhojyasAmagrI kA rAgavaza hI upabhoga karate haiN|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM ataH yaha sahaja hI siddha hotA hai ki khAna-pAna saMbaMdhI hiMsA meM bhI rAga hI mUla kAraNa hai| isIprakAra pA~coM indriyoM ke bhoga bhI rAga ke kAraNa hI bhoge jAte haiN| krUratama hiMsA se utpanna zRMgAra-sAmagriyoM ke upayoga ke mUla meM bhI rAga hI kArya karatA dekhA jAtA hai| jindA pazuoM kI camar3I utArakara banAI gaI camar3e kI vastuoM kA upayoga bhI ajJAnI jIva prema se hI karate haiM, unake prati AkarSaNa kA kAraNa rAga hI hai| rezama ke kIr3oM ko ubAla kara banAI jAnevAlI rezama kI sAr3iyA~ bhI mahilAyeM rAgavaza hI pahinatI haiN| bhAI ! adhika kyA kaheM? akelI hiMsA hI nahIM, pA~coM pApoM kA mUla kAraNa ekamAtra rAgabhAva hI hai| lobharUpa rAga ke kAraNa hI loga jhUTha bolate haiM, corI karate haiM, parigraha jor3ate haiN| jhUTha bolakara logoM ko ThaganevAle loga paise ke prati mamatA ke kAraNa hI to aisA karate haiN| cora seThajI kI tijorI, usameM rakhe paisoM ke lobha ke kAraNa hI tor3atA hai, seThajI ke prati dveSa ke kAraNa nhiiN| yadi use seTha se dveSa hotA to vaha seThajI kI tijorI nahIM tor3atA, khopar3I kholtaa| isIprakAra samasta bAhya parigraha jor3ane ke mUla meM bAhya vastuoM ke prati rAga hI kArya karatA hai| mAtA-bahinoM kI ijjata bhI rAgI hI lUTate haiM, dveSI nhiiN| itihAsa uThAkara dekha lo. Ajataka jitanI bhI mAtA-bahinoM kI ijjata luTI hai, vaha rAgiyoM ne hI lUTI hai, dveSiyoM ne nhiiN| Apa pratidina prAtaHkAla samAcArapatra par3hate haiN| unameM yaha likhA to milatA hai ki eka gorI-bhUrI sundara yuvatI krIma-pAuDara lapeTe, taMga vastra pahine, ha~satI-khelatI titalIsI banI bAjAra meM jA rahI thI to kucha kaoNlejI laDakoM ne usase cheDakhAnI kI: para Apane yaha kabhI nahIM par3hA hogA ki eka kAlI-kalUTI, sapheda bAloM vAlI, ghinaunI-sI gaMdI lar3akI rotI-rotI sar3aka para jA rahI thI aura usase kisI ne cher3akhAnI kii| bhAI! cher3akhAnI kA pAtra bhI vahI hotA hai, jise dekhakara hameM rAga utpanna ho| isaprakAra hama dekhate haiM ki pA~coM pApoM kI mUla jar3a ekamAtra rAgabhAva ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM hI hai| yahI kAraNa hai ki kavivara paNDita daulatarAmajI chahaDhAlA meM likhate haiM "yaha rAga Aga dahai sadA tAtai samAmata seddye| cira bhaje viSaya-kaSAya aba to tyAga nija pada bedd'ye||" bhAI! yaha rAga to aisI Aga hai, jo sadA jalAtI hI hai| jisaprakAra Aga sardiyoM meM jalAtI hai, garmiyoM meM jalAtI hai; dina ko jalAtI hai, rAta ko jalAtI hai; sadA jalAtI hI hai; usIprakAra yaha rAga bhI sadA duHkha hI detA hai| jisaprakAra Aga cAhe nIma kI ho, cAhe caMdana kI; para Aga to jalAne kA hI kAma karatI hai| aisA nahIM hai ki nIma kI Aga jalAye aura candana kI Aga ThaMDaka phuNcaaye| bhAI!candana bhale hI zItala ho.zItalatA pahu~cAtA ho; para candana kI Aga to jalAne kA hI kAma kregii| bhAI! Aga to Aga hai; isase kucha antara nahIM par3atA ki vaha nIma kI hai yA candana kii| usIprakAra rAga cAhe apanoM ke prati ho yA parAyoM ke prati ho; cAhe acche logoM ke prati ho yA bare logoM ke prati ho; para hai to vaha hiMsA hI, burA hii| aisA nahIM hai ki apanoM ke prati honevAlA rAga acchA ho aura parAyoM ke prati honevAlA rAga burA ho athavA acche logoM ke prati honevAlA rAga acchA ho aura bure logoM ke prati hone vAlA rAga burA ho| acche logoM ke prati bhI kiyA gayA rAga bhI hiMsA hone se burA hI hai| bhAI ! isa bAta ko acchI taraha samajha lenA caahie| bhagavAna mahAvIra kI yaha adbhuta bAta jainadarzana kA anokhA anusaMdhAna hai| jabataka isa bAta ko gaharAI se nahIM samajhA jAyegA, tabataka mahAvIra kI ahiMsA samajha meM AnA saMbhava nahIM hai| bhAI ! bhagavAna mahAvIra ne rAgAdibhAvoM kI utpatti mAtra ko hiMsA batAkara eka adbhuta rahasya kA udghATana kiyA hai| apanI purAnI mAnyatAoM ko eka ora rakhakara pavitra hRdaya se yadi samajhane kA prayAsa kiyA jAye to isa adbhuta rahasya ko bhI samajhA jA sakatA hai, pAyA jA sakatA hai, apanAyA jA sakatA hai aura jIvana meM jiyA bhI jA sakatA hai| yadi hama yaha kara sake to sahaja sukha-zAnti ko bhI sahaja hI upalabdha kara leNge| isameM koI sandeha nhiiN|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 27 ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM rAga ke atirikta dveSAdi ke kAraNa bhI jo hiMsA hotI dekhI jAtI hai, usake bhI mUla meM jAkara dekheM to usakA kAraNa bhI rAga hI dRSTigocara hogaa| hama isa bAta para gaharAI se vicAra kareM ki jisa dveSa ke kAraNa yaha dravyahiMsA huI hai, vaha dveSa kisa kAraNa se utpanna huA thA; to spaSTa pratIta hogA ki jisa vyakti se hameM rAga thA, usake prati asadvyavahAra ke kAraNa athavA jisa vastu se hameM anurAga thA, usa vastu kI prApti meM bAdhaka hone ke kAraNa hI vaha dveSa utpanna huA thaa| yadi koI vyakti hamAre paropakArI guru kI nindA karatA hai yA hama para sarvasva luTAnevAle mA~-bApa se asadvyavahAra karatA hai to usa vyakti se hameM sahaja hI dveSabhAva ho jAtA hai| yadi usa vyakti ke prati hama se koI hiMsAtmaka vyavahAra hotA hai to use hama dveSamalaka hiMsA kaheMge: para gaharAI meM jAkara vicAra kareM to spaSTa hI pratIta hogA ki hamAre isa hiMsAtmaka vyavahAra ke pIche vaha rAga hI kArya kara rahA hai, jo hamAre hRdaya meM hamAre guru yA mAtA-pitA ke prati vidyamAna hai| __isa taraha gaharAI meM jAkara vicAra karane para spaSTa ho jAtA hai ki dveSamUlaka hiMsA bhI mUlataH rAgamUlaka hI hai| yadyapi 'rAga' zabda bahuta vyApaka hai, usameM AtmA meM utpanna hone vAle sabhI vikArIbhAva samAhita ho jAte haiN| mithyAtva sahita sampUrNa moha ko, jisameM dveSa bhI sammilita hai, rAga kahA jAtA hai; tathApi yahA~ 'rAga' zabda ke sAtha 'Adi' zabda kA prayoga karake dveSAdi vikAroM kA pRthak rUpa se bhI saMketa kara diyA hai| ___yadi koI kahe ki 'rAgAdi' ke sthAna para 'dveSAdi' zabda kA prayoga kiyA jAtA to koI vivAda nahIM rahatA; kyoMki dveSa ko to hiMsA kA kAraNa sabhI mAnate haiN| aisI sthiti meM rAga 'Adi' zabda meM samAhita ho hI jaataa| isataraha hama apanI bAta bhI rakha dete aura duniyA ko vaha khaTakatI bhI nhiiN| are bhAI ! yadi 'rAga' zabda kA ullekha spaSTa rUpa se na hotA to rAga meM dharma mAnanevAle loga use hiMsA svIkAra hI na karate; ataH bAta aspaSTa ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM hI raha jaatii| yahI kAraNa hai ki yahA~ 'rAga' zabda kA spaSTa ullekha kiyA gayA hai aura dveSAdi ko 'Adi' zabda meM samAhita kiyA gayA hai| vakra aura jar3a ziSya saMketoM kI bhASA se nahIM samajhate, unake lie to jitanI adhika spaSTatA kI jAye, utanI hI kama hai| ___ itanI sAvadhAnI rakhane para bhI loga yaha kahate dekhe jAte haiM ki rAga se tAtparya mAtra azubharAga se hai, tIvrarAga se hai; zubharAga se, mandarAga se nhiiN| __para bhAI ! itanA to soco ki jaba bhagavAna mahAvIra ne hiMsA kI paribhASA meM 'rAga' zabda kA prayoga kiyA hogA, kyA taba unheM usake vyApaka artha kA dhyAna na rahA hogA? kyA ve yaha nahIM jAnate hoMge ki rAga do prakAra kA hotA hai - zubha aura azubha athavA maMda aura tIvra? isa para kucha loga kahate haiM ki viSaya kaSAya kA rAga hiMsA hai - yaha to ThIka hai, para dharmAnurAga ko hiMsA kaise kahA jA sakatA hai? bhAI ! rAga to rAga hai, vaha kisake prati hai - isase usake rAgapane meM kyA antara par3atA hai? jisa dharmAnurAga ko tuma hiMsA kI paridhi se bAhara rakhanA cAhate ho, usI dharmAnurAga ne vizva meM kitanI khUna kI nadiyA~ bahAI haiM - kyA isakI jAnakArI nahIM hai Apako? ___ itihAsa ke panne palaTakara to dekho, dharmAnurAga ke nAma para hI lAkhoM yahUdiyoM ko mauta ke ghATa utAra diyA gyaa| hamArI A~khoM ke sAmane honevAle hindU-musalamAnoM ke daMge, siyA-sunniyoM ke daMge dharmAnurAga ke hI pariNAma haiN| dUra kyoM jAte ho, digambara-zvetAmbaroM ke jhagar3oM ke pIche bhI to yahI dharmAnurAga kArya karatA hai| bhAI ! aviveka kA bhI koI ThikAnA hai? hama ahiMsA dharma kI bhI rakSA jAna kI bAjI lagAkara karanA cAhate haiN| jAna kI bAjI lagAne se ahiMsA dharma kI rakSA nahIM hotI hai, hiMsA utpanna hotI hai| Aja hama isa sthUla satya ko bhI bhUle jA rahe haiN| bhAI ! dharmAnurAga dharma kA prakAra nahIM, rAga kA prakAra hai; ataH dharma nahIM, rAga hI hai; dharma to eka vItarAgabhAva hI hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM bhAI ! gajaba ho gayA hai; vItarAgI jainadharma meM bhI Aja rAga ko dharma mAnA jAne lagA hai| jaba pAnI meM hI Aga laga gaI ho, taba kyA kiyA jA sakatA hai? bhagavAna mahAvIra to svayaM vItarAgI the, ve rAga ko dharma kaise kaha sakate haiM? bhAI ! jaba koI vItarAgI banatA hai to sampUrNa rAga kA abhAva karake hI banatA hai, sabake prati rAga tor3akara hI banatA hai; kisI ke bhI prati rAga rakhakara, kaisA bhI rAga rakhakara vItarAgI nahIM banA jA sktaa| bhAI ! sIdhI-sI bAta hai ki yadi vItarAgatA dharma hai to rAga adharma hogA hii| __itanA sIdhI saccI bAta bhI hamArI samajha meM nahIM aatii| bhAI ! pUrvAgraha chor3e binA yaha bAta samajha meM nahIM A sktii| bhAI ! maiM eka bAta khuuN| beTe tIna prakAra ke hote haiN| ise hama isaprakAra samajha sakate haiM - Apa cAra vyakti kisI kAma se mere ghara pdhaare| maiMne Apako AdarapUrvaka biThAte hue apane beTe ko AvAja dI - "bhAI, paramAtmaprakAza ! eka gilAsa pAnI laanaa|" Adata hai na eka gilAsa bolane kI; para catura beTA samajhatA hai ki bhale hI eka gilAsa kahA hai; para atithi to cAra haiM na aura eka pitAjI bhI to haiN| isaprakAra vaha pA~ca gilAsa bharakara lAtA hai. sAtha meM eka bharA huA jaga (loTA) bhI lAtA hai; kyoMki vaha jAnatA hai ki garmiyoM ke dina haiM, koI do gilAsa pAnI bhI pI sakatA hai; koI dUdha yA cAya to hai nahIM, jo mA~gane meM saMkoca kregaa| dUsarA baccA vaha hai, jo mAtra eka gilAsa hI pAnI lAtA hai| Tokane para javAba detA hai ki Apane hI to kahA thA ki eka gilAsa pAnI laanaa| bar3A AjJAkArI hai na ! jaba eka gilAsa kahA thA to adhika kaise lA sakatA thA? tIsarA vaha hai, jo AdhA gilAsa pAnI hI lAtA hai| pUchane para uttara detA hai ki 'maiMne socA-chalaka na jAye. jhalaka na jaaye|' bhAI ! hama sabhI bhagavAna mahAvIra kI santAna haiN| aba jarA vicAra kIjie ki hama bhagavAna mahAvIra ke kauna se beTe haiM- pahale, dUsare yA tIsare? ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM bhagavAna ne kahA thA - "rAgAdibhAva hiMsA haiN|" unake isa kathana kA Azaya pahalA beTA yaha samajhatA hai ki sabhI prakAra kA zubhAzubha, maMda-tIvra rAga to hiMsA hai hI, sAtha meM dveSAdi bhAva bhI hiMsA hI haiN| dUsare beTe ve haiM, jo kahate haiM ki hama to akele rAga ko hI hiMsA mAneMge, kyoMki spaSTa rUpa se to rAga kA hI ullekha hai| unase yadi yaha kahA jAye ki 'rAga' ke sAtha 'Adi' zabda kA bhI to prayoga hai to kahate haiM ki hai to; para yaha kaise mAnA jAye ki Adi se dveSAdi hI lenA, samyagdarzanAdi nhiiN| tIsare ve haiM, jo kahate haiM ki bhagavAna ne yadi rAga ko hiMsA kahA hai to hamane azubharAga-tIvrarAga ko hiMsA mAna to liyaa| yaha jarUrI thor3e hI hai ki hama sampUrNa rAga ko hiMsA maaneN| likhA bhI to akelA rAgAdi hI hai, yaha kahA~ likhA ki sabhI rAgAdi hiMsA haiM? aba Apa hI nizcita kIjie ki Apa bhagavAna mahAvIra ke kauna se putra haiM - pahale, dUsare yA tIsare? mujhe isa bAre meM kucha nahIM kahanA hai| yaha nirNaya maiM Apa saba para hI chor3atA huuN| isaprakAra hama dekhate haiM ki bhagavAna mahAvIra ne hiMsA aura ahiMsA ke svarUpa ke spaSTIkaraNa meM rAga zabda kA prayoga bahuta vyApaka artha meM kiyA hai, sabhI prakAra kA rAga to usameM samAhita hai hI, rAga ke hI prakArAntara dveSAdi pariNAma bhI usameM samAhita haiN| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki kyA rAgAdibhAva kI utpatti mAtra se hI hiMsA ho jAtI hai, cAhe jIva mare yA na mare? kyA jIvoM ke maraNa se hiMsA kA koI sambandha nahIM hai? hA~, bhAI ! bAta to aisI hI hai; para jagata to yahI kahatA hai ki jabataka prANiyoM kA ghAta na ho, jIvoM kA maraNa na ho; tabataka hiMsA kaise ho sakatI hai, tabataka hiMsA kI utpatti kaise mAnI jA sakatI hai? __yaha bholA jagata to hiMsA kA sambandha mRtyu se hI jor3atA hai; parantu gaMbhIratA se vicAra kareM to bAta dUsarI hI najara AtI hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM yadi jIvoM ke maraNa ko hiMsA mAnA jAyegA to phira janma ko ahiMsA mAnanA hogA, kyoMki hiMsA aura ahiMsA ke samAna janma aura matya bhI paraspara virodhI bhAva haiN| janma ko ahiMsA aura maraNa ko hiMsA mAnane para yaha bAta svataH samApta ho jAtI hai ki Aja jagata meM hiMsA adhika phailatI jA rahI hai| kyoMki janma aura mRtyu kA anupAta to sadA samAna hI rahatA hai; jo janmatA hai, vahI to maratA hai tathA jo maratA hai, vaha tatkAla kahIM na kahIM janma le letA hai| isase bacane ke lie yadi koI kahe ki mRtyu kA virodhI janma nahIM, jIvana hai; to bAta aura bhI adhika jaTila ho jAyegI, ulajha jAyegI; kyoMki vyakti jindA to varSoM taka rahatA hai aura maraNa to kSaNika avasthA kA hI nAma hai| isaprakAra mRtyu ko hiMsA aura jIvana ko ahiMsA mAnane para ahiMsA kA palar3A aura bhI adhika bhArI ho jAyegA, jabaki yaha bAta sabhI eka svara se svIkAra karate haiM ki Aja hiMsA bahuta bar3hatI jA rahI hai| bhAI ! na janma ahiMsA hai, na jIvana ahiMsA hai; aura na mRtyu hiMsA hai| mRtyu to prANadhAriyoM kA sahaja svabhAva hai, (maraNaM prakRtiH zarIriNAm) vaha hiMsA kaise ho sakatI hai? loka meM hiMsakabhAva ke binA huI mRtyu ko hiMsA kahA bhI nahIM jAtA hai| bAr3ha Ane para lAkhoM logoM ke mara jAne para bhI yaha to kahA jAtA hai ki bhayaMkara vinAza huA, barbAdI huI, jana-dhana kI apAra hAni huI; parantu yaha kabhI nahIM kahA jAtA ki hiMsA kA tANDava nRtya huaa| para upadravoM ko zAnta karane ke lie pulisa dvArA golI calAye jAne para yadi eka bhI vyakti kI mRtyu ho jAtI hai to kahA jAtA hai ki hiMsA kA tANDava nRtya huaa| akhabAroM ke mukha pRSTha para bar3e-bar3e akSaroM meM chapatA hai. janatA galI-galI meM nAre lagAtI hai ki hatyArI sarakAra istIphA de| bAr3ha meM hue vinAza para sarakAra ko koI hatyArA nahIM khtaa| bhAratIya janatA isa tathya se bhalI-bhA~ti paricita hai, usake roma-roma meM yaha satya samAyA huA hai, usake antara meM ahiMsA ke prati eka gaharI AsthA Aja bhI vidyamAna hai| ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM isakA pratyakSa pramANa hai ki bhopAla (ma.pra.) kI gaisa durghaTanA meM hajAroM logoM ke mara jAne ke bAda bhI vahA~ zAsaka dala ne do-tihAI se bhI adhika bahumata prApta kiyA; kintu rAjasthAna meM pulisa kI golI se eka vyakti ke mara jAne para mukhyamaMtrI ko apanA pada chor3anA pdd'aa| zrImatI indirA gA~dhI kI amAnuSika hatyA para janatA kI yahI pratikriyA rhii| bhAratIya janatA ne unakI amAnuSika hatyA arthAt hiMsA ke viruddha cunAva meM apanA spaSTa mata vyakta kiyA / pariNAma-svarUpa indirA kAMgresa ko abhUtapUrva vijaya prApta hii| isa satya se sabhI bhalI-bhA~ti paricita haiM ki yadi zrImatI indirA gA~dhI svayaM cunAva lar3I to itanA bahumata unheM bhI milanevAlA nahIM thaa| vastutaH yaha indirA kAMgresa yA zrI rAjIva gA~dhI kI jIta nahIM, hiMsA ke viruddha ahiMsA kI jIta hai| bhAratIya janatA ne spaSTa rUpa se hiMsA ke viruddha ahiMsA ke pakSa meM apanA mata vyakta kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki bahuta gaharAI meM jAkara bhAratIya janatA Aja bhI bhagavatI ahiMsA kI ArAdhaka hai, usakI raga-raga meM bhagavatI ahiMsA usIprakAra samAI huI hai, jisaprakAra tila meM tela aura dUdha meM ghii| prAkRtika vinAza bhAratIya janatA ke citta ko karuNA-vigalita to karatA hai, usameM eka saMvedanA paidA to karatA hai; para vaha usake citta ko udvelita nahIM karatA, Andolita nahIM karatA; kintu buddhipUrvaka kI gaI hiMsA se vaha Andolita ho jAtA hai, udvelita ho jAtA hai, vaha bhar3aka uThatA hai| hatyAroM ke prati yaha Akroza bhAratIya janatA kI ahiMsA meM gaharI AsthA ko hI vyakta karatA hai| bhAratIya janatA kI ahiMsA ke prati gaharI samajha evaM dRr3ha AsthA ko samajhane ke lie hameM usake antara meM utaranA hogA, usake vyavahAra kA bArIkI se adhyayana karanA hogA; Upara-Upara se dekhane se kAma nahIM clegaa| bhagavAna mahAvIra bhAratIya janatA ke antara meM samAhita ho gaye haiN| bhAratIya janatA para unakI pakar3a bahuta gaharI hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM bhAI ! mRtyu vinAza ho sakatI hai; hatyA nahIM, hiMsA nhiiN| sarakArI kAnUna bhI isa bAta ko svIkAra karatA hai| kisI vyakti ne kisI ko jAna se mArane ke irAde se golI calA dI, para bhAgya se yadi vaha na mare, baca bhI jAye; tathApi golI mAranevAlA to hatyArA ho hI jAtA hai; para bacAne ke abhiprAya se oNparezana karanevAle DaoNkTara se cAhe marIja oNparezana kI Tebala para hI kyoM na mara jAye; para DaoNkTara hatyArA nahIM kahA jAtA, nahIM mAnA jaataa| yadi mRtyu ko hI hiMsA mAnA jAyegA to phira DaoNkTara ko hiMsaka tathA mArane ke irAde se golI calAnevAle ko hiMsya vyakti ke na marane para ahiMsaka mAnanA hogA, jo na to ucita hI hai aura na use ahiMsaka mAnA hI jAtA hai| isakA abhiprAya yahI hai ki hiMsA kA saMbaMdha mRtyu ke hone yA na hone se nahIM hai, hiMsakabhAvoM ke sadabhAva se hai| mAna lo, maiM kisI sthAna para isIprakAra vyAkhyAna de rahA huuN| sAmane se kisI ne patthara mArA, vaha patthara mere kAna ke pAsa se sanasanAtA huA nikala gyaa| maiMne usase kahA - "bhAI ! yaha kyA karate ho, abhI merA mAthA phUTa jAtA to? vaha akar3akara kahane lagA - "phUTA to nahIM; phUTa jAtA, taba khte...| maiMne samajhAte hue kahA - "bhAI ! taba kyA kahate? taba to aspatAla bhaagte|" bhAI ! ajJAnI samajhate haiM ki hiMsA taba hotI, jaba mAthA phUTa jAtA; para maiM Apa se hI pUchatA hU~ ki kyA hiMsA mere mAthe meM bharI hai, jo usake phUTane para nikalatI? hiMsA mere mAthe meM utpanna honI thI yA usake hRdaya meM utpanna ho gaI hai ? hiMsA to usake hRdaya meM usI samaya utpanna ho gaI thI, jaba usane mArane ke lie patthara uThAyA hI thaa| hiMsA kI utpatti hiMsaka ke hRdaya meM hotI hai, hiMsaka kI AtmA meM hotI hai, hiMsya meM nhiiN| - isa bAta ko hameM acchI taraha samajha ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM lenA caahie| ____ hatyA ke mAdhyama se utpanna mRtyu ko dravyahiMsA kahA jAtA hai, para sahaja mRtyu ko to dravyahiMsA bhI nahIM kahA jaataa| bhAvahiMsApUrvaka huA paraghAta hI dravyahiMsA mAnA jAtA hai, bhAvahiMsA ke binA kisI bhI prakAra kI mRtyu dravyahiMsA nAma nahIM paatii| jaba koI vyakti hiMsA kA niSedha karatA hai, hiMsA ke viruddha bAta karatA hai to usake abhiprAya meM bhAvahiMsA hI apekSita hotI hai; kyoMki ahiMsaka jagata meM mRtyu kA nahIM, hatyAoM kA abhAva hI apekSita rahatA hai| bhAI ! yahA~ to isase bhI bahuta Age kI bAta hai| yahA~ mAtra mArane ke bhAva ko hI hiMsA nahIM kahA jA rahA hai, apitu sabhI prakAra ke rAgabhAva ko hiMsA batAyA jA rahA hai, jisameM bacAne kA bhAva bhI sammilita hai| isake sandarbha meM vizeSa jAnane ke lie lekhaka kA "ahiMsA" nAmaka nibaMdha par3hanA caahie| ___ bhAI ! dUsaroM ko mArane yA bacAne kA bhAva usake sahaja jIvana meM hastakSepa hai| sarvaprabhutAsampanna isa jagata meM para ke jIvana-maraNa meM hastakSepa karanA ahiMsA kaise mAnA jA sakatA hai? anAkramaNa ke samAna ahastakSepa kI bhAvanA bhI ahiMsA meM pUrI taraha samAhita hai| yadi dUsaroM para AkramaNa hiMsA hai to usake kAryoM meM hastakSepa bhI hiMsA hI hai, usakI sarvaprabhutAsampannatA kA anAdara hai, apamAna hai| bhagavAna mahAvIra ke anusAra pratyeka AtmA svayaM sarvaprabhutAsampanna dravya hai, apane bhale-bure kA sampUrNa uttaradAyitva svayaM usakA hai; usameM kisI bhI prakAra kA hastakSepa vastusvarUpa ko svIkAra nahIM hai| isa parama satya kI svIkRti hI bhagavatI ahiMsA kI saccI ArAdhanA hai| bhagavatI ahiMsA bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA kI carama upalabdhi hai, unakI pAvana divyadhvani kA navanIta hai, janma-maraNa kA abhAva karane vAlA rasAyana hai, parama-amRta hai| bhAI ! yadi sukhI honA hai to isa paramAmRtarasa kA pAna karo, isa 1. tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha 185
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM mahAvIra vandanA ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM paramarasAyana kA sevana kro| jaba hama isa paramAmRta pAna kI pAvana preraNA dete haiM to kucha loga kahane lagate haiM - "ApakI bAteM to bahuta acchI haiM, para akele hamAre ahiMsaka ho jAne se kyA honevAlA hai, kyoMki akelA canA to bhAr3a phor3a nahIM sktaa| ataH pahale sArI duniyA ko yaha ahiMsA samajhAo, svIkAra karAo; bAda meM hama bhI svIkAra kara leNge|" hamArA unase kahanA yaha hai ki bhAI ! ahiMsA to amRta hai; jo isa amRta ke pyAle ko piyegA, vaha amara hogA, sukhI hogA, zAnta hogaa| ___bhAI ! isa pAvana ahiMsA ko yadi vyakti apanAyegA to vyakti sukhI hogA, parivAra apanAyegA to parivAra sukhI hogA, samAja apanAyegA to samAja sukhI hogA aura deza apanAyegA to deza sukhI hogaa| ataH dUsaroM para TAlane kI apekSA 'bhale kAma ko apane ghara se hI Arambha kara denA cAhie' kI lokokti ke anusAra hameM ahiMsA ko sacce dila se samajhane evaM jIvana meM apanAne kA kArya svayaM se hI Arambha kara denA caahie| adhika kyA kaheM? bhAI ! sabhI prANI bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita isa ahiMsA siddhAnta ko gaharAI se samajheM; mAtra samajheM hI nahIM, jIvana meM apanAyeM aura sahaja sukha-zAnti ko prApta kareM - isa pAvana bhAvanA se virAma letA huuN| __hiMsA aura ahiMsA niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki rAga-dveSa-moha bhAvoM kI utpatti honA hI hiMsA hai aura unheM dharma mAnanA mahAhiMsA hai tathA rAgAdi bhAvoM kI utpatti nahIM honA hI parama-ahiMsA hai aura rAgAdi bhAvoM ko dharma nahIM mAnanA hI ahiMsA ke sambandha meM saccI samajha hai| - yahI jinAgama kA sAra hai| - tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha 193 jo moha mAyA mAna matsara, madana mardana vIra haiN| jo vipula vighnoM bIca meM bhI, dhyAna dhAraNa dhIra haiN|| jo taraNa-tAraNa bhava-nivAraNa, bhava jaladhi ke tIra haiN| ve vaMdanIya jineza tIrthaMkara, svayaM mahAvIra haiM / / jo rAga-dveSa vikAra varjita, lIna Atama dhyAna meM / jinake virATa vizAla nirmala, acala kevalajJAna meM / / yugapad vizada sakalArtha jhalakeM, dhvanita hoM vyAkhyAna meN| ve varddhamAna mahAna jina, vicareM hamAre dhyAna meM / / jinakA parama pAvana carita, jalanidhi samAna apAra hai| jinake guNoM ke kathana meM, gaNadhara na pAve pAra hai / / basa vItarAga-vijJAna hI, jinake kathana kA sAra hai| una sarvadarzI sanmatI ko, vaMdanA zata bAra hai / / jinake vimala upadeza meM, sabake udaya kI bAta hai| samabhAva samatAbhAva jinakA, jagata meM vikhyAta hai|| jisane batAyA jagata ko, pratyeka kaNa svAdhIna hai| karttA na dhartA koI hai, aNu-aNu svayaM meM lIna hai|| Atama bane paramAtmA ho, zAnti sAre deza meM / hai dezanA sarvodayI, mahAvIra ke sandeza meM / / - DaoN. hukamacanda bhArilla