Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
૩૦ નમ:
અધ્યાત્મ ઉપનિષત
IIIII
000000
છે પ્રેરક : પૂ.આ.ભ.શ્રી જિનેનદ્રસૂરીશ્વરજી મ. દ સંપાદક : મુનિશ્રી કીતિસેનવિજયજી મ.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે દેવાધિદેવ શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ
અધ્યાત્મ ઉપનિષત્ |
[ ગુજરાતી અનુવાદ સહ]
: દ્રવ્ય સહાયક : શ્રી હાલારી વિશા ઓસવાળ તપગચ્છ ઉપાશ્રય અને ધર્મસ્થાનક ટ્રસ્ટના જ્ઞાનખાતા તરફથી, પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંત તથા
જ્ઞાનભંડારેને સપ્રેમ ભેટ.
છે. જ્ઞાનદીપક પ્રકાશન મદિર
- મુ. ભાવનગર
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
OFFOREOFF FORFORFO
૦ પ્રેરક ૦ હાલારદેશદ્ધારક પૂ. આ. ભ. શ્રી વિજય અમૃતસૂરીશ્વરજી મ.ના શિષ્યરત્ન પરમપૂજ્ય આ. ભ.
શ્રી વિજય જિનેન્દ્રસુરીશ્વરજી મ.
૦ સંકલન ૦ શ્રી વર્ધમાન તપેનિધિ, ભાધિકારક, પૂ. આ. ભ. શ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મ.ના પ્રશિષ્ય મુનિ
કીર્તિસેનવિજયજી
વ્ય. ? શાહ મિલનકુમાર દલીચંદ, ભાવનગર
લાખાણી માર્કેટ સામે, દેશી પ્રકાશ અમૃતલાલ. “વીતરાગ' ૧૩/૧૦, જયરાજ પ્લેટ, ભા. રાજકોટ
૦ પ્રાપ્તિસ્થાન ૦ હર્ષપુષ્યામૃત જૈન ગ્રંથમાળા
C/o. મગનલાલ ચત્રભુજ .
શાક માકેટ સામે, મુ. જામનગર નકલ : ૭૦૦
મૂલ્ય : રૂ. ૫) FOOFRO OF
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહ૫ વક્તવ્ય
જૈન શાસ્ત્રો તો આધ્યાત્મિક રસના ખજાના છે અને એ ખજાનાના અર્થી આત્માઓ માટે શાસ્ત્ર વાચન-મનન અને નિદિધ્યાસન અનિવાર્ય છે.
તેમાંય ગ્ય જીવોને જે તાવિક-આધ્યાત્મિક રસ પ્રાપ્ત થાય તે માટે મહાપુરુષોએ અનેક ગ્રંથા રચ્યા છે અને તેવા એક મહત્વના ગ્રંથ તરીકે ગણાવી શકાય એવો ગ્રંથ આ અધ્યાત્મ ઉપનિષ છે. તેના કર્તા પૂજ્યપાદ મડે. યશોવિજયજી મહારાજા સાર્વત્રિક પ્રતિભા ધરાવતા હતા. તેમણે આ ગ્રંથમાં દાર્શનિક જ્ઞાન સાથે તાવિક રહસ્યમય અધ્યાત્મને સંગ્રહ કર્યો છે.
આ ગ્રંથ ઘણે ઉપગી છે છતાં તે પ્રચલિત છે છે અને કમભાગ્યે તેના ઉપર ટીકા વિવરણ કે ભાષાંતર લખાયા નથી. એ ટીકા આદિ લખવા
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
: - ૪
% - માટે ઘણું વિશાળ જ્ઞાન-અનુભવ જોઈએ તે વિના તે આ ગ્રંથને ન્યાય આપી શકાય નહિ. - આ દિશામાં પ્રાથમિક પ્રયત્ન રૂપે ગ્રંથનું ભાષાંતર મુનિપ્રવર શ્રી કીતિસેનવિજયજી મહારાજે કરેલ છે. જે ગ્રંથના પરિપૂર્ણ રહસ્યને સમજવા માટે અપૂર્ણ હોવા છતાં દિશા સૂચક બનશે અને ભાવિમાં વિદ્વાને આ ગ્રંથ માટે વધુ પ્રયત્ન કરી તેના રહસ્ય ખેલવા પ્રયત્નશીલ બનશે.
વિ. સં. ૨૦૧૮ માં ભાષાંતર કરવાનું મેં શરૂ કરેલ પણ તે પ્રારંભ દશામાં રહ્યું અને આ ભાષાંતર પ્રગટ થાય છે તે આ વિષયના અભ્યાસીઓ માટે માર્ગદર્શક બનશે એમ લાગે છે
સં. ૨૦૩૯, જેઠ વદ-૫ ગુરુવાર
આ. જિનેન્દ્રસૂરિ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
GOOGO_OSOLIO OLOT
નિવેદન સં. ૨૦૨૧ની સાલમાં જામનગર–પાઠશાળામાં પ્રશાન્ત મહોદધિ, પૂ. આ. ભ. શ્રી માનતુંગસૂરીશ્વરજી મ. ની સાનિધ્યમાં ચાતુર્માસ રહેવાનું થયેલ. તે સમયે તેઓશ્રીએ અતિ વાત્સલ્ય ભાવે “અધ્યાત્મ ઉપનિષત ગ્રંથ વંચાવેલ અને નોંધ કરાવેલી. ત્યાર બાદ આ લેકે કંઠસ્થ કરેલા.
ન્યાયવિશારદ, મહામહોપાધ્યાય શ્રી યશેવિજયજી મહારાજાએ અતિ સુંદર રીતે આ આયાત્મ ઉપનિષત્ નામના ગ્રંથમાં ચાર અધિકારની સંકલન કરે છે. જેમાં:- ૧ શાસ્ત્રોગ, ૨ જ્ઞાન
ગ, ૩ ક્રિયાગ, ૪ સામ્યગ. શુદ્ધ અધિકારના કુલ ૨૦૯ કલેકની લેાકોત્તર સમતા ભાવની પ્રાપ્તિ માટે, અતિ સુંદરક્રમ બતાવેલ છે. આ ગ્રંથ દાર્શનિક હેવાથી વચ્ચે વચ્ચે ઘણી જગ્યાએ લેકની કઠિનતા છે.
કેટલાક કઠન લેકોનો ભાવાર્થ, પરમ શાસન પ્રભાવક, વાત્સલ્ય મહોદધિ, વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ પૂ. આ. ભ. શ્રી રામચન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મ. પાસે COOL TOL O[] []: GOL][][]C
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂબરૂમાં સુંદર રીતે ખુલાસો જાણવા મળેલ. અને તે મારી નોટમાં ઉતારી લીધેલ. - ત્યારબાદ મારી નોટ અધ્યાત્મ પ્રેમી, પૂ. આ. ભ. શ્રી કલાપૂર્ણસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ તપાસી અને ઘણી જગ્યાએ સુંદર રીતે પરિમાર્જન કરી આપેલ.
આ ચાલુ સાલે સં. ૨૦૩૮ માં પરમશાસન પ્રભાવક, ભોદધિતારક, ગચ્છાધિપતિ પૂ. આ. ભ. શ્રી વિજય રામચન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મ. ની પુનિત આજ્ઞાથી મારે તથા મુનિ શીલચંદ્ર વિજયજી, બાલા મુનિ, વિનીતસેનવિજયજીને જામનગર–પ્લેટમાં ચાતુમાં સાથે આવવાનું થયેલ.
પૂજ્યપાદશ્રીની ખાસ ભલામણ અનુસાર ગામમાંથી પંડિતવર્ય ઉપાધ્યાય શ્રી વૃજલાલ ભાઈ અહીં ભણાવવા આવતા. તેઓશ્રી પાસે પાતંજલ
ગ દર્શન, ષ દર્શન સમુચ્ચય તથા અધ્યાત્મ ઉપનિષત્ ગ્રંથ વાંચવાનું થયું. તેમની તીવ્ર બુદ્ધિ પ્રભાથી ઘણાં કઠિન લેકેનું વિશદ સ્પષ્ટિકરણ કરવામાં આવ્યું.
ત્યાર બાદ ફેર કોપી પૂ. આ. ભ. શ્રી જિનેન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજાએ ઝીણવટ પૂર્વક તપાસી, યથા
ગ્ય સુધારી આપી અને છપાવવા માટે ખાસ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
| | | | | | | | | | | | | | | | | _ પ્રેરણા થતાં, આ ગ્રંથ મૂળ-ભાવાર્થ તરીકે સાકાર થવા પામેલ છે.
પ્રાયઃ આ ગ્રંથને લેકાર્થ હજુ સુધી ક્યાંય જેવા કે સાંભળવા મળેલ ન હોવાથી, આ ગ્રંથ પહેલી જ વખત છપાય છે.
આ ગ્રંથ અતિગૂઢ અને રહસ્યપૂર્ણ છે. જેથી તેના પૂરા ગૂઢાર્થને સમજ અતિ કઠીન છે. છતાં પુરતા પ્રયત્ન આ અર્થ– ભાવાર્થ લખેલ છે.
એમ છતાં છદ્મસ્થતાદેષ તથા પ્રમાદાદિના કારણે ભૂલ રહી જવા પામેલ હોય તે વાચક વર્ગને હાદિક વિનંતિ છે કે : ક્ષમાદાન પૂર્વક કૃપા કરી જણાવે જેથી ફરીથી સારી રીતે પરિમાર્જન કરી શકાય.
પ્રાંતે આ ગ્રંથનું સુંદર રીતે અધ્યયન-મનનઅનુપ્રેક્ષા કરી, સહુ કોઈ લેકોત્તર સમતાને મેળવી, પરમપદને નિકટ બનાવે ! એ જ અભિલાષા. જામનગર ૨૦૩૯ કારતક સુદ ૧ મુનિ કીર્તિસેનવિજય | L][] L || || || || | | | | | | | |
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી શત્રુંજય તીર્થાધિરાજ શ્રી આદિનાથાય નમઃ | .દેવાધિદેવ શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ |
છે દેવાધિદેવ શ્રી વિમલનાથાય નમઃ | મહામહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી
- ગણિવરેજો તમ પરમારાય પાપભ્ય શ્રીમદ્ વિજ્યદાન-પ્રેમ રામચંદ્ર-ભુવનભાનુ-પમિત્રાનંદસૂરીશ્વરે
નમે નમ: અધ્યાત્મ ઉપનિષત
ક
|
G૭
મૂળ તથા ભાવાર્થ : [] શાઅંગ શુદ્ધિ અધિકાર [૨] જ્ઞાનયોગ શુદ્ધિ અધિકાર છે ૬૫. [૩] યિાગ શુદ્ધિ અધિકાર ૪૪ [૪], સામ્યગ શુદ્ધિ અધિકારી ૨૩ 效好好好好好公公公公公公公公公
~
*
*
*
Vt
V
A.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
崇仁將他帶他长際的屬性 જે દેવાધિદેવ શ્રી વિમલનાથાય નમ:
૪૫, દિગ્વિજય સેટ જા મનગર
go》發米态系合聯合会: G学资亲六亲公会
亲众学发来众学愛望愛你
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
____
5]]]&
છે' નમ: ન્યાય વિશારદ મહામહેાપાધ્યાય, શ્રી યશેાવિજયજી ગણિપત્રર વિરચિત શ્રી અધ્યાત્મ ઉપનિષત્
[૧] શાસ્ત્રયોગ શુદ્ધિ અધિકાર
'
ऐन्द्रवृन्दनतं नत्वा वीतरागं स्वयम्भुवम् । अध्यात्मोपनिषन्नामा ग्रन्थोऽस्माभिविधीयते |१|
ઇન્દ્રોના સમૂહવડે નમાયેલા, ખીજાના ઉપદેશ વિના સ્વયં મધ પામેલા, એવા વીતરાગ દેવને નમસ્કાર કરીને, અમારા વડે અધ્યાત્મપનિષત્ (ઉપનિષત્=રહસ્ય) નામને! ગ્રંથ રચાય છે. ।। आत्मानमधिकृत्य स्याद्यः पञ्चाचारचारिमा । शब्दयोगार्थ निपुणास्तदध्यात्म प्रचक्षते ||२|
વ્યુત્પત્તિથી એટલે કે ચેાગથી-જોડાણુથી થતા શબ્દેના અર્થમાં નિપુણ એવા વૈયાકરણાદિ....વિદ્વાને અધ્યાત્મ શબ્દના અર્થ શુ કરે છે ?
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માને ઉદ્દેશીને જે પંચાચારનું સુર જે આચરણ તેને અધ્યાત્મ કહે છે.’
શબ્દની સિદ્ધિ ચાર પ્રકારે છે.
[૧] રૂઢિ : જ્યાં પ્રકૃતિ અને પ્રત્યયને કાઈ અર્થ રહેતા નથી, કિંતુ વૃદ્ધો-અનુભવીએ-સ કેતજ્ઞાનુ બળ પ્રધાન હાય તે રૂઢિ પ્રધાન શબ્દ, રૂઢ અનુ પ્રતિપાદન કરે છે.
ગાપુર=દરવાજો;
જેમકે ઃ ગવાક્ષ=મારી. [૨] યૌગિક જે શબ્દ ચેાગબળથી અનુ પ્રતિપાદન કરે તે યૌગિક શબ્દ કહેવાય છે. પ્રકૃતિ [ધાતુ] અને પ્રત્યયના સબંધ તે ચૈાગ વર્ ધાતુ, અક્ પ્રત્યયના મળથી અનુ' જ્ઞાન કરાવે છે. તેથી પાચક શબ્દમાં યાગ છે. માટે પાચક શબ્દ યૌગિક છે.
છે.
આખડલ=ઇ;
-:
[૩] ચોગરૂઢિ : પંકજ શબ્દમાં ચેાગઢિ છે. ચેત્ર પણ છે અને રૂઢિ પણ છે. પંકજ પાત્
(૨)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાયતે. જન્ ધાતુથી ‘ડ' પ્રત્યય થાય છે. કાદવથી ઉત્પન્ન થાય છે.
આ ચેાગથી અને રૂઢિથી કમળ અની પ્રતીતિ થાય છે. માટે પંકજ શબ્દ ચેાગરૂઢ કહેવાય છે.
[૪] યૌગિક રૂઢ : ચેાગથી ભિન્ન અર્થ પ્રતીત થાય અને રૂઢધી ભિન્નઅર્થ પ્રતીત થાય તે શબ્દ યૌગિક રૂઢ કહેવાય છે. ા. ત. ઉમિદ્ આ શબ્દ યેાગ શક્તિથી અર્થાત્ ધાતુ અને પ્રત્યયની શક્તિથી લતા-વૃક્ષ....આદિ અને જણાવે છે. પૃથ્વીને ફાડીને ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તે ઉદ્ભિટ્ટ્ કહેવાય છે. પણ આ જ શબ્દ રૂઢિથી યજ્ઞ વિશેષના વાચક છે. તેથી તે ઉદ્ભિટ્ટ્ શબ્દ યૌગિક રૂઢ કહેવાય છે. रूढ्यर्थनिपुणास्त्वाहु-श्चित्तं मैत्र्यादिवासितम् । अध्यात्मं निर्मलं बाह्यव्यवहारोपबृं हितम् ॥ ३॥
રૂઢિ અર્થાંમાં નિપુણ લેાકેા, મૈગ્યાદિકથી વાસિત મા આદર-સત્કારાદ્ધિથી યુક્ત, નિર્મળ એવુ જે ચિત્ત, તેને અધ્યાત્મ કહે છે.
(૩)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. અથ નોઃ
૩. શબ્દ નક ૧. નૈગમ : અંશગ્રાહી ૫. શબ્દ ૨. સંગ્રહ : સત્તાગ્રાહી ૬. સમભિરૂઢ ૩. વ્યવહાર: ભેદગ્રાહી છે. એવંભૂત ૪. રૂજુસૂત્ર : વર્તમાન પયગ્રાહી સાત તેની માન્યતા ૧. નૈગમ - અંશવડે વસ્તુને પૂર્ણ માને. સર્વઆત્મા
સિદ્ધ સમાન છે. કેમકે સર્વજોના
આઠ રૂચક પ્રદેશે નિરાવરણ છે. ૨. સંગ્રહઃ સત્તાગ્રાહી: સર્વ આત્માઓને એક જ
માને. ચેતનની અપેક્ષાએ સર્વ એક જ
છે. જીવત્વ જાતિ એક જ છે. ૩. વ્યવહાર: ભેદગ્રાહીક ભેદ પ્રભેદને માને. સિદ્ધ
સંસારી–૫૬૩ ભેદ. ૪. રૂજુસૂત્રઃ વર્તમાન પરિણામને માને. સાધુતાના
પરિણામને સાધુ. વેશ કે નહિ. ૫. શબ્દ : શુદ્ધસત્તાની ઓળખાણ કરી, પ્રમટા
વવાનો પ્રબળ પુરૂષાર્થ કરતા ને જ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા માને. સમકિતી, દેશવિરતિ, સર્વવિરતિધરને જ આત્મા માને.
ઃ
૬. સમભિરૂઢ : કેવળજ્ઞાની-સજ્ઞને જ આત્મા માને ૭. એવ’ભૂત : સિદ્ધાત્માને જ આત્મા માને. સંપૂ શુદ્ધ સ્વરૂપવાળાને જ આત્મા માને.
एवम्भूतनये ज्ञेयः, प्रथमोऽर्थोऽत्र कोविदैः । यथायथं द्वितीयाऽथे, व्यवहारजु सूत्रयोः ||४||
'
બુદ્ધિશાળી પડતા વડે, પ્રથમ અ એવભૂત નયની અપેક્ષાએ જાણવા અર્થાત્ ખીજા લેકને અર્થાં એવભૂત નયને અનુસાર કરેલ છે. અને યથા યથ-અનુક્રમે ત્રીજા લેાકના અ વ્યવહાર અને રૂજુસૂત્રની અપેક્ષાએ જાણવા.
0
એવભૂત નય : પ્રકૃતિ અને પ્રત્યયના અળથી જે અથ પ્રતીતિ થાય તે.વ્રુતિ કૃતિ પાચન: । રસેાઇએ જ્યારે રસેાઇ પકાવતા હાય ત્યારે જ તે પાચક કહેવાય. બેઠા કે સૂતા હૈાય ત્યારે નહિ.
વ્યવહારનય : જેમાં વસ્તુના સૂક્ષ્મ સ્વરૂપની ગૌણુતા અને સ્થૂલ સ્વરૂપની પ્રધાનતા ગ્રહણ કર
(૫)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
વામાં આવે તે વ્યવહાર નય. ‘ભમરા કાળે છે.’ તેનેા મુખ્યરૂપે કાળા રંગ છે પણ પગ-પેટ આફ્રિમાં લાલ-સફેદ રંગેની ગૌણુતા કરીને, ભમરા કાળા' કહેવાય છે. આ રીતે અહીં પણ પંચાચારને ગૌણ રૂપે બનાવી, મૈત્રી-કરૂણા પ્રમેાદાર્જિ....યુક્ત ચિત્તને મુખ્ય બતાવ્યુ.
૦ ફૈજૂસૂત્ર : રસેાઇયે! હમણાં પાક નથી કરતા પરંતુ સૂતા છે. પણ પૂર્વકાળે પાક કર્યા છે તેની અપેક્ષાએ સુતેલા તે રસેાયામાં પણ પાક કરવાની શક્તિ છે. માટે પાચક કહી શકાય છે. તેમ
આત્માને ઉદ્દેશીને જ પંચાચારની સુરતા જીવનમાં દેખાય ત્યારે જ અધ્યાત્મ ગણાય. પરંતુ
રૂજુસૂત્ર અને વ્યવહાર નયના મળે સ્થૂલ સ્વરૂપથી સૂતે। હાય અથવા મૈગ્યાદ્રિ થી વાસિત ચિત્તવાળા હાય તે પણ તેને અધ્યાત્મ કહી શકાય છે. गलन्नयकृतभ्रान्तिर्यः स्याद्विश्रान्तिसम्मुखः ।
स्याद्वादविशदालेाकः, स एवाध्यात्मभाजनम् ||५||
નયથી કરાયેલી ભ્રાંતિ જેની દૂર થયેલ છે, તે વિશ્રાન્તિની સન્મુખ થાય છે અને સ્યાદ્વાદના
(૬)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્મળ પ્રકાશનું જેને દર્શન થયું છે. તે પ્રમાતા અધ્યાત્મનું પાત્ર બને છે. પા मनोवत्सा युक्तिगवीं, मध्यस्थस्यानुधावति । તામાજવંતિ પુન, તુરછી પ્રદ્યુમન:જિ: દા | મધ્યસ્થ આત્માનું મનરૂપી વાછરડું યુકતિરૂપી ગાયની પાછળ દોડે છે અને તુચ્છ આગ્રહ છે જેને એ મનરૂપી વાનર, તે યુક્તિ રૂપી ગાયને પૂછડાથી ખેંચે છે. તે દા अनर्थायव नार्थाय, जातिप्रायाश्च युक्तयः । हस्ती हन्तोति वचने, प्राप्ताप्राप्तविकल्पवत् ।।७।।
કુયુક્તિઓ લાભકારક થતી નથી. હસ્તિ હતીતિ વચને.” મા
હાથી નજીકનાને મારે કે દૂર રહેલાને ? નજીક રહેલાને મારે તો, માવતને મારે જોઈએ. દૂર રહેલાને મારે તે બીજા ઘણાં ઉભેલા છે. તેને મારવા જે ઈએ. તેવા વિકલપની જેમ. ज्ञायेरन् हेतुवादेन पदार्था यद्यतीन्द्रियाः । कालेनैतावता प्राज्ञैः, कृतः स्यात्तेषु निश्चयः ।।८।।
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે માત્ર યુક્તિથી અતીન્દ્રિય પદાર્થો [આત્માકર્મ-સિદ્ધ] જાણી શકાતા હોત તો, આટલા કાળથી [અનંતા કાળથી] બુદ્ધિમાન પુરૂ વડે હેતુવાદથી નિર્ણય કરાતો હોત. ૮ आगमश्चोपपत्तिश्च, सम्पूर्ण दृष्टिलक्षणम् । अतीन्द्रियाणामर्थानां, सद्भावप्रतिपत्तये ।।९।। - અતીન્દ્રિય પદાર્થોની સત્તા-જ્ઞાન માટે આગમ શાસ્ત્ર અને યુક્તિ. એ જ દષ્ટિ-તત્વજ્ઞાનનું સંપૂર્ણ સાધન છે.
- अन्तरा केवलज्ञानं छद्मस्था: खत्वचक्षुषः । हस्तस्पर्शसमं शास्त्रज्ञानं तद्वयवहारकृत् ।।१०।।
કેવળજ્ઞાન વગર છવસ્થ આત્માઓ અતીન્દ્રિય પદાર્થોના વિષયમાં અંધ છે. અતીન્દ્રિય પદાર્થોનું શાસ્ત્રથી થતું જ્ઞાન જન્માંધ જીવને હાથના સ્પર્શથી, રૂપ વિષયક જ્ઞાનના વ્યવહાર જેવું છે. ૧ शुध्धाञ्छाद्यपि शास्त्राज्ञानिरपेक्षस्य नो हितम् । भौतहन्तुर्यथा तस्य पदस्पर्श निषेधनम् ॥११॥
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્ર આજ્ઞાથી નિરપેક્ષ, શુદ્ધ બેતાલીસ દોષ રહિત ભિક્ષાદિ પણ હિતકારક નથી. રાજાની આજ્ઞા હતી કે, “ફકીરના પગને અડયા વિના મરમી લાવવું. એટલે કક્કીરને પ્રાણથી મારી, પગને અડયા વિના મોરપીછું રાજા પાસે લાવ્યાના, દષ્ટાંતની જેમ. ૧૧ शासनात् त्राणशक्तेश्च बुधैः शास्त्र निरुच्यते । वचनं वीतरागस्य तच, नान्यस्य कस्यचित् ।।१२।।
શાસન કરે અને રક્ષણ કરે. તે પંડિત વડે શાસ્ત્ર કહેવાય છે. તે શાસ્ત્ર વીતરાગના વચન રૂપ છે. અન્યનું વચન તે શાસ્ત્ર નહિ. ૧૨
वीतरागोऽनृतं नैव, ब्रूयात्तद्धत्वभावतः । यस्तद्वाक्येष्वनाश्वास-स्तन्महामाहभ्भितम् ।।१३।।
વીતરાગ કદી પણ અસત્ય બોલે જ નહિ. કેમકે તેમને અસત્યના કારણરૂપ રાગ-દ્વેષ-મહિને સર્વથા અભાવ છે. તે તેમના વચને ઉપર અવિશ્વાસ તે ખરેખર! મહામહને વિલાસ છે. ૧૩
(૯)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
शास्त्रे पुरस्कृते तस्माद्वीतरागः पुरस्कृतः । पुरस्कृते पुनस्तस्मि-नियमात् सर्वसिद्धयः ।१४।।
શાસ્ત્ર આગળ કરવાથી વીતરાગ આગળ કરાય છે અને વીતરાગ દેવને આગળ કરવાથી, અવશ્ય સર્વ પ્રકારની સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. ૧૪માં एनं केचित् समापत्ति, वदन्त्यन्ये ध्रुवं पदम् । કરારતવાતિામળે, વિસમાક્ષથે રે II
આ અર્થને પાતંજલ યોગ દર્શનકાર સમાપતિ કહે છે.
સમાપત્તિ એટલે ચિત્તની દયેય સાથે તન્મયતા. અન્ય કેટલાક તેને ધ્રુવપદ-ધ્રુવસ્થાન કહે છે.
કેટલાક તેને પ્રશાન્ત વાહિતા (ચિત્તનું શાંત ગમન) કહે છે.
બૌદ્ધો તેને વિષભાગ ક્ષય કહે છે. વિષભાગ= વિજાતીય જ્ઞાનધારાને વિનાશ. તેને સિદ્ધિ કહે છે. સંસાર અવસ્થામાં રાગ-દ્વેષ–સુખ–દુઃખ વગેરેથી જ્ઞાન મલિન છે. પણ રાગાદિ વિજાતીયને ક્ષય થાય છે. ત્યારે શુદ્ધ જ્ઞાનધારા વહે છે. તેને જ મક્ષ કહે છે. ૧પ
(1
)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
चर्मचक्षुभूतः सर्वे देवाश्चावधिचक्षुषः । સતás fસયા, નિઃ : ૨૬ાા
ચામડાની આંખવાળા બધા છે. અવધિ જ્ઞાન રૂપી ચક્ષુવાળા દેવતા છે. ચોમેર ઉપયેાગ રૂપી ચક્ષુવાળા સિદ્ધ પરમાત્મા છે. જ્યારે ગી પર તે શાત્ર રૂપી ચક્ષુવાળા છે. ૧૬ परोक्षन्ते कषच्छेदतापः स्वर्ण यथा जना । शास्त्रेऽपि वर्णिकाशुद्धि, परोक्षन्तां तथा बुधाः।।१७।।
લેકે જેમ સુવર્ણની પરીક્ષા કષ છેદ-તાપ વડે કરે છે. તેમ વિદ્વાન પુરૂષ શાસ્ત્રમાં પણ વાનગીની વિશુદ્ધિની જેમ શુદ્ધિની [કષ-છેદ-તાપ] પરીક્ષા કરે છે. ૧૭ા विधयः प्रतिषेधाश्च, भयांसा यत्र वणिताः एकाधिकारा दृश्यन्ते, कषशुद्धि वदन्ति ताम् ।।१८।।
એક અધિકારવાળા [મક્ષ વિષયક] ઘણુ વિધિ અને નિષેધે જેમાં વર્ણન કરાયેલા જણાય છે. તેને કષ શુદ્ધિ કહેવાય છે. ૧૮
(૧૧)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धान्तेषु यथा ध्याना-ध्ययनादिविधिव्रताः। हिसादीनां निषेधाश्च, भूयांसा मेाक्षगोचराः ।। १९॥
શાસ્ત્રમાં જેમ મેક્ષ વિષયક ઘણું ધયાનઅધ્યયનાદિ વિધિઓના સમૂહ છે અને હિંસા જુઠ....આદિના નિષેધ છે. ૧૯ - अर्थकामविमिश्र यद् यच्च क्लप्तकथाविलम् । आनुषङ्गिकमाक्षार्थ, यन्न तत् कषशुध्धिमत् ॥२०॥ જે શાસ્ત્ર : ૭ ધન અને કામથી યુક્ત છે.
છે જેમાં બનાવટી કથાઓની મલિ
નતા છે. છે જેમાં મેક્ષની વાત ગૌણ રૂપ વર્ણવેલી છે. તે. શાસ્ત્ર કષ
શુદ્ધિવાળું ન કહેવાય. પર विधीनां च निषेधानां, योगक्षेमकरी क्रिया। वर्ण्यते यत्र सर्वत्र, तच्छास्त्रं छेदशुद्धिमत् ॥२१॥
જે શાસ્ત્રમાં વિધિ અને નિષેધાની, યોગ અને ક્ષેમ કરનારી ક્રિયા સર્વત્ર વર્ણવેલી છે. તે શાસ્ત્ર છે શુદ્ધિવાળું કહેવાય છે. મારા
(૧૨)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
कायिकाद्यपि कुर्वीत, गुप्तश्च समिता मुनिः । कृत्ये ज्यायसि किं वाच्यमित्युक्तं समये यथा ॥२॥
શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે “મુનિ કાયિકાદિ [āડીવમાત્રુ વિસર્જનાદિ] ક્રિયા પણ સમિતિ ગુપ્તિ પૂર્વક કરે. તે પછી મોટા કાર્યમાં તે શું કહેવું? અર્થાત્ પ્રત્યેક કાર્યમાં ઉપગવાળા જ થવું જોઈએ. પરરા अन्यार्थ किञ्चिदुत्सृष्टं, यत्रान्यार्थ मपाद्यते।ध fઘstતાં તજ, શાસ્ત્ર છેશુદ્ધિમત્ ા૨કા
જ્યાં કંઈક અન્ય માટે ઉત્સર્ગ માર્ગથી કથન છે અને જ્યાં કંઈક અન્ય વિષય માટે અપવાદ માર્ગથી કથન છે. તે દુષિત વિધિ નિષેધવાળુ શાસ્ત્ર, છે શુદ્ધિવાળું બનતું નથી. મારવા निषिद्धस्य विधानेऽपि; हिंसादेर्भूतिकामिभिः । दाहस्येव न सद्वैद्य-र्याति प्रकृतिदुष्टता ॥२४॥
નિષેધ એવા હિંસાદિનું, ઐશ્વર્યાની ઇચ્છાથી વિધાન કરવામાં આવે તે પણ પાપ કર્મની દુષ્ટતા દૂર થતી નથી. ઉત્તમ શૈદ્ય વડે શરીરમાં થતી પીડા દૂર કરવા માટે દાહ [ડાંભ] નું વિધાન કરવામાં
(૧૩)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવે તો પણ એ દાહની પ્રકૃતિ દુષ્ટતા [અગ્નિ જન્ય પીડા] દૂર થતી નથી
વિશેષાર્થ : “ર સ્થિત સર્વભૂતાનિ' આ ઉગે વાકયથી પ્રાણીઓની હિંસાનો નિષેધ કર્યો. __ आग्नषामोयं पशुमालभेत् भूतिकामः
આબાદીની ઈચછાવાળા, અગ્નિ મ દેવતાવાળા યજ્ઞમાં પશુ ને હમે. અહી એ જ શાસ્ત્રમાં અપવાદ મૂક્યો. આ પરસ્પર વિરૂદ્ધ થયું. યજ્ઞગત હિંસાદિથી જે ઐશ્વર્યા મળે તો પણ પાપ અવશ્ય થાય છે. હિસાને સ્વભાવિક દોષ જતો નથી. મારા हिंसा भावकृतो दोषो, दाहस्तु न तथेति चेत् । भत्यर्थ तद्विधानेऽपि भावदोषः कथं गतः ।।२५।।
વૈદિક કહે છે કે, “હિંસા માનસ ભાવથી કરાચેલે દેષ છે. ડામ તે ભાવથી કરાયેલા દોષો નથી. જેમ ખુની ખુન માટે છરી મારે અને ડેાકટર જેમ એપરેશન માટે છરી ચલાવે.
પરંતુ ઐશ્વર્ય માટે યજ્ઞગત હિંસાનું વિધાન હોવા છતાં, તેમાં ભાવદોષ કેમ દૂર થાય ? ૨પા वेदोक्तत्वान्मनःशुद्धया, कर्मयज्ञोऽपि योगिनः । ब्रह्मयज्ञ इतोच्छन्तः श्येनयागं त्यजन्ति किम्॥२६॥
(૧૪)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનની શુદ્ધિ માટે, યોગીઓ પણ કર્મ યજ્ઞ કરે છે. કેમકે વેદમાં પ્રતિપાદિત છે.” તે પછી બ્રહ્મયજ્ઞને સ્વીકારનારા યોગીઓ નયાગ શિત્રુની હિંસા માટે યજ્ઞ] શા માટે છોડે છે ? એમાં પાપનરક ગમન કેમ માને છે ? પરદા वेदान्तविधिशेषत्व-मतः कर्मविधेर्हतम् । भिन्नात्मदर्शका: शेषा, वेदान्ता एव कर्मणः।।२७॥
આથી કર્મ વિધાનને વેદાંત વિધાનનું અંગ માનવું તે એગ્ય નથી. તેવી જ રીતે ભિન્ન આત્માનું દર્શન કરનારા વેદાંત વાકાને કર્મનું અંગ માનવું તે પણ ગ્ય નથી.
૦ પૂર્વ મીમાંસક ક્રિયાવાદી છે.
૦ ઉત્તર મીમાંસક આત્મવાદી છે. પારકા कर्मणां निरवद्यानां चित्तशोधकतां परम् । साङ्घयाचार्या अपोच्छन्तीत्यास्तामेषोऽत्र विस्तरः
કપીલાદિ સાંખ્યાચાર્યો હિંસાદિ દોષ રહિત કાર્યો, ચિત્તની શુદ્ધિ કરનારા માને છે. માટે અહીં ઉપરની વાતને વિસ્તાર રહેવા દ્યો. મારા
(૧૫)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
यत्र सर्व नयालम्बि-विचारप्रबलाग्निना । तात्पर्यश्यामिका न स्यात्तच्छास्त्र तापशुद्धिमत्
રા જે શાસ્ત્રમાં નૈગમાદિ...બધા નનું અવલંબન કરનાર વિચાર સ્વરૂપ અગ્નિ વડે તાત્પર્યની મલિનતા ન થાય. અર્થાત્ વિચારથી જે શસ્ત્રમાં દોષ સિદ્ધ ન થાય. તે શાસ્ત્ર તા પશુદ્ધિવાળું. કહેવાય પારા यथाह सेामिलप्रश्ने जिनः स्याद्वादसिद्धये । द्रव्यार्थादहमे कोऽस्मि, दृग्ज्ञानार्थादुभावपि ॥३०॥
જેમ મિલના પ્રશ્નમાં, શ્યાવાદની સિદ્ધિ માટે ભગવાને કહ્યું કે દ્રવ્યની દૃષ્ટિ એ હું એક છું. જ્ઞાયક છું.
અને દર્શન-જ્ઞાનની અપેક્ષાએ હું ઉભય રૂપ છું. અર્થાત્ દર્શન-જ્ઞાનમય છું. કેવળજ્ઞાન-દર્શનનો ઉપગ બદલત છે. ૩૦ . अक्षयश्चाव्ययश्चास्मि, प्रदेशार्थविचारतः । અને મૂતમવામાં, પથાર્થ રાહત રૂ શા .
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રદેશે આત્માથી જુદા પડતા નથી. આ અર્થના વિચારથી હું અક્ષય અને અવિનાશી છું અને પર્યાય રૂ૫ અર્થના વિચારથી હું અનેક રૂપ છું. કારણ કે રાગાદિ પરિણામે.... અને મનુષ્યાદિ પર્યાના ભાવથી હું અનેક રૂપ છું. ૩૧ द्वयोरेकत्वबुद्धयापि यथा द्वित्वं न गच्छति । नयकान्तधियाप्येवमनेकान्ता न गच्छति ।। २।। - બેમાં એક પણાની બુદ્ધિ વડે પણ દ્વિત્વ દૂર થતું નથી. તેમ નયની અપેક્ષાએ એકાંત બુદ્ધિ વડે પણ અનેકાંત દૂષિત થતું નથી.
દા. ત. ઘટ-પટ બે પદાર્થો છે. તેમાં ઘટમાં એકત્વ છે અને પટમાં એકત્વ છે. આ એકત્વ સંખ્યાથી ઘટ-પટમાં રહેલું દ્વિત્વ દૂર થતું નથી. તેમ નયની અપેક્ષાએ આ વસ્તુ નિત્ય છે કે આ વસ્તુ અનિત્ય છે. છતાં અનેકાંત બુદ્ધિથી તેમાં રહેલ નિત્ય-અનિત્ય રૂપ અનેકાંત દૂર થતું નથી. જેમ
દ્રવ્ય દૃષ્ટિથી આત્મા નિત્ય પણ છે અને પર્યાય દષ્ટિથી આત્મા અનિત્ય પણ છે. નિશ્ચયનય થી
]EB(૧૭) =G[]===
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
0
-
આત્મા મુક્ત પણ છે અને વ્યવહારનયથી આત્મા સંસારી પણ છે. આ અનેકાંત દૂર થતું નથી. ૩રા सामग्रयेण न मानं स्याद् द्वयोरेकत्वधोयाथा ।। तथा वस्तुनि वस्त्वंश बुद्धिज्ञेया नयात्मिका।।३३।।
બન્નેમાં સમગ્ર રૂપથી એકત્વ બુદ્ધિ જેમ પ્રમાણાત્મક નથી. તેમ વસ્તુમાં વસ્તુ અંશની બુદ્ધિ પ્રમાણાત્મક નથી પરંતુ નયાત્મક છે.
ઘટ પટ બનેમાં સંપૂર્ણ પણે એકત્વ બુદ્ધિ પ્રમાણાત્મક નથી. ઘટમાં એકત્વ છે પટમાં એકત્વ છે. આ એકત્વ બુદ્ધિ નયાત્મક છે.
આવી જ રીતે નિત્યનિત્ય ઉભયાત્મક વસ્તુમાં નિત્યસ્વરૂપ અથવા અનિત્યસ્વરૂપ વસ્તુ અંશની બુદ્ધિ નયાત્મક છે. પ્રમાણાત્મક નથી. જ્યારે આત્માને નિત્ય કહે અને અનિત્યતાને નિષેધ ન કરે તો તે નયાત્મક છે. આવી રીતે આત્માને અનિત્યનું વિધાન કરે અને નિત્યતાને નિષેધ ન કરે, તે તે નયાત્મક બુદ્ધિ છે. પરંતુ સર્વથા એકાંતે આત્માને નિત્ય કે
નત્ય કહે ત્યારે તે નયાત્મક નથી પરંતુ દુનયાત્મક છે. ૩૩
=8]=== (૧૮) == 8 8
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
S :0:53:00:
53:0:53: एकदेशेन चकत्वधी या: स्याद्यथा प्रमा। तथा वस्तुनि वस्त्वश-बुद्धिज्ञेया नयात्मिका ।।३४।।
બનેમાં એક દેશથી એકત્વ બુદ્ધિ જેમ યથાર્થ છે તેમ વસ્તુમાં વસ્તુના અંશની બુદ્ધિ છે તે નયાત્મક છે.
આ ઘટ જેમ અનિત્ય છે અને માટી [પરમાણું] જેમ નિત્ય છે. વસ્તુ જે છે તે દ્રવ્ય પર્યાય ઉભયાત્મક છે. તેમાં દ્રવ્ય બુદ્ધિ અથવા પર્યાયની બુદ્ધિ તે નયાત્મક છે. આત્મા દ્રવ્ય રૂપે નિત્ય છે. પર્યાય રૂપે અનિત્ય છે. આ બુદ્ધિ નયાત્મક છે. પ૩ છે इत्थं च संशयत्व यन्नयानां भाषते परः । तदपास्तं विलंबानां, प्रत्येकं न नयेयु यत् ।।३।।
અને વળી જે અન્ય દર્શની, અનેકાંતના રહસ્યથી અનભિજ્ઞ એ ઈત્તર દાર્શનિક, નામાં સંશયત્વને આક્ષેપ કરે છે તે ખંડિત થયો. નીમાં પ્રત્યેકની અંદર વિરોધ નથી.
એક ધર્મ માં અનેક ધર્મોનું પ્રતિપાદન થાય છે ત્યારે વિરોધ થતો નથી. તે કારણે તે
= = 38(૧૯) = 98]= >
-
-
-
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
$=
જ્ઞાન સંશય રૂપ બનતુ નથી. જેમ એકજ રામમાં અપેક્ષાથી પુત્રત્વ–પતિત્વ-ખ ....આદિ પરસ્પર વિરાધી ધર્માં રહે છે. પણ તે સંશય રૂપ બનતા નથી. ૫૩પપ્પા
00
सामग्येण द्वयाल बेऽप्यविरोधे समुच्चयः । विरोधे दुर्नयत्राताः स्वशस्त्रेण स्वयं हताः ।।३६।।
સંપૂર્ણ રૂપથી એ ધર્મનું આલંબન હાવા છતાં જો વિરાધ ન થાય તે। યથા જ્ઞાન થાય છે અને જો વિરોધ થાય તે દુચાના સમૂહ પેાતાના શસ્ત્ર વડે પેાતે જ હણાય છે.
જ્યારે એક પુરૂષમાં અપેક્ષા ભેદથી પિતા-પુત્ર બધુની બુદ્ધિ થાય છે. ત્યારે પિતૃત્વ-પુત્રત્વ બંધુત્વ છે. પુરૂષના કાઇ એક અંશ પિતા અને એક અંશ પુત્ર કે બધુ નથી. આ રીતીથી જ્યારે વિરાધ ન થાય ત્યારે જે જ્ઞાન છે તે સમૂહ જ્ઞાન છે. જ્યારે ધર્મના વિરાધ થાય છે. ત્યારે જ્ઞાન દુય થાય છે. ૫૩૬ા कथं विप्रतिषिद्धानां न विरोधः समुच्चये । अपेक्षाभेदतेा हन्त, कैव विप्रतिषिद्धता ।। ३७।।
(૨૦)S
0
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
શંકા ? જે પરસ્પર વિરોધી ધમે છે. તેઓના
વિરોધ સમુચ્ચયમાં કેમ દૂર થાય ? ઉત્તર : જ્યારે અપેક્ષાનો ભેદ થાય ત્યારે ધર્મોને
વિરોધ નતો નથી. ૦ ઉત્પત્તિ અને વિનાશને અભાવ નિત્ય
ત્વ સાથે છે. દ્રવ્ય સાથે. ૦ ઉત્પત્તિ અને વિનાશને સંબંધ અનિ.
ત્યતા સાથે છે. પર્યાય સાથે ૩૭ના भिन्न पेक्षा यथैकत्र, पितृपुत्रादिकल्पना । नित्यानित्याद्यनेकान्त-स्तथैव न विरोत्स्यते ॥३८॥
જેમ એકજ વ્યક્તિમાં, અપેક્ષા ભેદથી પિતાપુત્ર–બંધુની કલપના થાય છે. જેમ કે: દશરથલવકુશ-લક્ષમણ ને એક જ રામની સાથે, અનુક્રમે પિતા-પુત્ર-બંધુને સંબંધ છે.
તેવી જ રીતે નિત્ય-અનિત્યાદિ અનેકાંત વિરૂદ્ધ થશે નહિ.
૦ પરમાણું દ્રવ્યની અપેક્ષાએ ઘટ નિત્ય છે.
૦ ઘટકાયની અપેક્ષાએ ઘટ અનિત્ય છે. ૩૮ व्यापके सत्यनेकान्ते, स्वरूपपररूपयोः । आनेकान्त्यान्न कुत्रापि, निर्णीतिरिति चेन्मतिः
|| રૂછા
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
નૈયાયિક પ્રશ્ન કરે છે?
જે અનેકાંત વ્યાપક બને છે, ત્યારે પિતાનું સ્વરૂપ અને પારકાનું જ સ્વરૂપ છે. તેમાં અનેકાંતતા હોવાથી કોઈ પણ વસ્તુમાં નિર્ણય ન થઈ શકે. આવી જે તમારી મતિ હોય તે – ૩ अव्याप्यवृत्तिघर्माणां, यथावच्छेदकाश्रया । नापि ततः परावृत्ति-स्तत् कि नात्र तथेक्ष्यते ?
૪ ના જેમ અવ્યાખવૃત્તિવાળા ધર્મો (સંગ) અવચ્છેદના (સાપેક્ષ અંશના) આશ્રયે એટલે કેઃ
० मूलावच्छेदेन कपिसंयोगो नास्ति. । शाखावच्छेदकेन कपि संयगो अस्ति.
એક જ વૃક્ષમાં (ધમીમાં) કપિ સંગને સદુભાવ અને કપિ સંગને અસદ્દભાવ. આમ દેખીતી રીતે વિરોધ જણાતા ધર્મો અવિરેજપણે એક ધમમાં રહી શકે છે. આવું તમે માનો છો.
યાયિક વૈશેષિકો.)
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે પછી જેની દૃષ્ટિનું સ્વરૂપથી અસ્તિત્વ અને પર રૂપથી નાસ્તિત્વ, આ અપેક્ષા ભેદથી ભિન્ન ભિન્ન અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વમાં વિરોધને અવકાશ કેમ હોઈ શકે ? પાછા आनेगमान्त्यभेदं तत्, परावृत्ताबपि स्फुटम् ।। अभिप्रेताश्रयेणैव, निर्णयो व्यवहारकः ॥४१॥ નિગમનયના ભેદઃ ૧ હું અમેરિકા જાવું છું. પણ
હજુ ભારતમાં ઊભે છે. ૨ ઝાડ ઉપરથી પડી ગયો છતાં - બેલે કે : મરી ગયો. ૩ દુધીનું શાક કપાય છે છતાં
કેઃ આજે દુધીનું શાક બના
વ્યું છે. ૪ આજે ભગવાન મહાવીરને
નિર્વાણ દિન છે. પરથી અવૃત્તિ સુસ્પષ્ટ હોવા છતાં, ઈષ્ટ અર્થના આશ્રય વડે કરવામાં આવતે નિર્ણય વ્યવહાર સાધક છે. ૧૪૧ જશ C O - ૨૩ : -- - -
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तेऽप्यनेकान्ता-दनिष्ठैवमपाकृता । नयसूक्ष्मेक्षिकाप्रान्ते, विश्रान्तेः सुलभत्वतः ।। ४२।।
અનેકાંતમાં પણ એકાંતતા હોવાથી અનવસ્થા દેષ રહી શકતા નથી. નયનાં સૂક્ષમ વિચારને અંતે વિશ્રાન્તિ સુલભ બની રહે છે જેમ કે –
૦ ઘટ સ્વરૂપથી સત્ છે પર રૂપથી અસત્ છે.
એક વસ્તુમાં સત્ અસત્ હેવાથી ઘટનું સ્વરૂપ અનેકાંત છે. પણ ઘટ ઘટ સ્વરૂપથી કેવળ સત્ છે અસતું નથી એટલા અંશે એકાંત રૂપ છે. પર રૂપથી એકાંતે અસત્ છે.
ઘટ સત્ અસત્ ધર્મોની અપેક્ષાથી અનેકાતાત્મક છે. ૪રા आत्माश्रयादयोऽप्यत्र, सावकाशा न कहिचित् । ते हि प्रमाणसिद्धार्थात, प्रकृत्यैव पराङमुखाः
આત્માશ્રયાદિ દેશે પણ અનેકાંત સિદ્ધાંતમાં કયારે પણ આવતા નથી. કારણ કે પ્રમાણથી સિદ્ધ થયેલા અનેકાંતમાં તે દોષ સ્વભાવથી જ દૂર રહે છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
= = = =__ = = = =
[૧] આત્માશ્રય દેાષ :- એક વસ્તુ જ્યારે પિતનો જ આશ્રય કરે, અર્થાત્ પિતાની સિદ્ધિમાં પિતાને જ ઉલ્લેખ કરે. ત્યારે આત્માશ્રય દેષ આવે છે. દા. ત. આ અગ્નિ છે તેની સિદ્ધિમાં દાહકત્વ પ્રમાણ થઈ શકે છે. પણ અગ્નિ જે પિતાના અસ્તિત્વમાં અગ્નિને જ ઉલ્લેખ કરે ત્યારે આત્માશ્રય દોષ આવે.
આવી રીતે અનેકાંતમાં સમજવું.
આ અનેકાંત છે. એમાં પ્રમાણ શું ? એકાંતને અભાવ હોવાથી. એમ બેલવામાં જે આવે તે આત્માશ્રય દેષ થ.
અનેકાંત પિતાના સ્વરૂપને સિદ્ધ કરી શકો નથી. નયાદિ. તેને અનેકાંત રૂપે સિદ્ધ કરે છે [૨] અ ન્યાશ્રય દેષ :
એક બીજાની અપેક્ષા જ્યારે થાય. ત્યારે અન્યન્યાશ્રય દેષ આવે છે. એકની ખાત્રી બીજાની અપેક્ષા રાખે અને બીજાની ખાત્રી પ્રથમની અપેક્ષા કરે જેમકે :== ===(૨૫) E BgEEEE
--
)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ મારું ઘર જિનમંદિર સામે છે.
૦ જિનમંદિર મારા ઘર સામે છે. [૩] અનવવસ્થા દોષ :
અપ્રમાણિક પરંપરાની અપેક્ષા રાખે - ૦ “આ જ્ઞાન પ્રમાણ છે. તેમાં શું હતું? ૦ બીજું જ્ઞાન આ જ્ઞાનને સત્ય કહે છે. ૦ બીજુ જ્ઞાન સત્ય છે. એનું શું પ્રમાણું?
ત્રીજું જ્ઞાન આ જ્ઞાનને સત્ય કહે છે. [4] ચકક દેવ- જ્યારે ત્રણ વસ્તુમાં પરસ્પર અપેક્ષા થાય ત્યારે ચકક દોષ ૪૩ उत्पन्न दधिभावेन, नष्टं दुग्धतया पयः ।। गोरसत्वात् स्थिरं जानन्, स्याद्वादद्विड् जनाऽपि कः
|૪૪ એક વસ્તુમાં પરસ્પર વિરોધી ધર્મો રહે છે. તેથી પ્રત્યેક વસ્તુ અનેકાંતાત્મક છે.” આ અનેકાંતને સિદ્ધાંત છે.
૧ એક જ વસ્તુ દહીં ભાવથી ઉત્પન્ન થાય છે. S3:0:53:(25):
5 0 :2 :
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
C 00
]E
૦ અને દૂધ ભાવથી નષ્ટ થાય છે. ગારસ રૂપે
સ્થિર રહે છે.
દહીં અને ધ ગારસ રૂપ કહેવાય છે. ગારસ બન્નેમાં સ્થિર છે.
એમ જાણુતા સાધારણ જન પણુ કાણુ એવા પ્રકારના છે કે અનેકાંતને વિરાધ કરે ? ૫૪૪૫ इच्छन् प्रधानं सत्त्वाद्यै - विरुद्वैगुम्फितं गुणैः । साङ्ख्यःसङ्ख्यावतां मुख्यो, नानेकान्तं प्रतिक्षिपेत्
||૪|
સવ-રજસ-તમસુ આ ત્રણ વિરેધી ગુણે વાળી પ્રકૃતિને સ્વીકારનારા વિદ્વાનેામાં મુખ્ય સાંખ્યાચા પણ અનેકાંતના વિરોધ કરી શકતા નથી.
સાંખ્યમત :- સત્ત્વ-૨જ-તમ આ ત્રણ ગુણેને પ્રકૃતિ કહેવાય છે.
સત્ત્વ ગુણુ પ્રકાશક છે.
૦ રજ ગુણ ક્રિયાજનક છે.
૦ તમ ગુણુ આચ્છાદક રૂપ છે. (૨૭)= []
O
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોઈ પણ વસ્તુ એવી નથી કે આ ત્રણ ગુણ વિનાની હોય. બધા પદાર્થો આ ત્રણ ગુણના જ પરિણામ રૂપ છે. એમ સાંખ્યશાસ્ત્ર સંસારના સ્વરૂપને માને છે. તે પણ અનેકાંતવાદને નિષેધ કરી શકતા નથી.
છે તેના મતાનુસાર એક જ પ્રકૃત્તિ [તત્ત્વ) સવની અપેક્ષાએ પ્રકાશક છે. રજ-તમની અપેક્ષાએ અપ્રકાશક છે.
રજની અપેક્ષાએ ચંચળ છે. સત્ત્વ-તમની અપેક્ષાએ સ્થિર છે. - તમની અપેક્ષાએ આચ્છાદક છે. સવ–૨જની અપેક્ષાએ આચ્છાદક નથી.
આ રીતે એક જ પ્રકૃતિમાં પરસ્પર વિરોધી ધર્મો સ્વીકારનાર સાંખ્ય પણ અનેકાંતનો વિરોધ કરી શકતું નથી. કપા विज्ञानस्यैकमाकारं, नानाकारक रम्बितम् । इच्छंस्तथा गतः प्राज्ञो, नानेकान्त प्रतिक्षिपेत्
૪૬ = = 8= =(૨૮) [_EE
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજ્ઞાનના એક આકારને વિવિધ આકારોથી યુક્ત સ્વીકારનાર બુદ્ધિમાન બૌદ્ધો અનેકાંતને નિષેધ ન કરી શકે. .
વિજ્ઞાનવાદી બુદ્ધના મતમાં માત્ર જ્ઞાન જ સત્ય છે. અને જે ઘટ-પટ-ચંદ્ર-સૂર્યાદિદેખાય છે તે કલપીત છે. શક્તિમાં જેમ ચાંદી અને રાજુમાં જેમ સર્પની બ્રાંતિ પ્રતીત થાય છે. તેમ જાગૃત દશામાં બધા પદાર્થો કહ૫ના રૂપે પ્રતીત થાય છે. સ્વપ્નામાં કોઈ પદાર્થ હોતા નથી. કેવળ જ્ઞાન જ અનેક પદાર્થોના રૂપમાં પ્રતીત થાય છે. તેમ....
જાગૃત સમયમાં જે જ્ઞાન પ્રતીત થાય છે. તે પણ રવપ્ન કાળના જ્ઞાનની જેમ મિથ્યા છે. આ વિજ્ઞાનવાદી બૌદ્ધને મત છે.
બાંહા પદાર્થોને સર્વથા અભાવ માનીને એક જ વિજ્ઞાનમાં ભિન્ન ભિન્ન ઘટ પટાદિ...આકારનું થવું; તે ઘટ પટાદિ પદાર્થોના અસ્તિત્વ વિના સંભવિત નથી
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
* ****•••
અનેક આકારવાળા વિજ્ઞાનનુ માનવું. અનેકાંત વિના ઘટતું નથી. એક બાજુથી વિજ્ઞાનને એક જ આકાર માનવા અને બીજી બાજુથી એ જ વિજ્ઞાનને અનેક આકારથી ઇચ્છવું. આ અનેકાંત વિના ન ઘટે. જા
चित्रमेकमनेकं च रूपं प्रामाणिकं वदन् । योगो वैशेषिके वापि, नानेकान्त प्रतिक्षिपेत्
118011
વૈયાયિક અને વૈશેષિક: કાબર ચિતરા રૂપને પ્રમાણથી સિદ્ધ, એક અને અનેક સ્વીકારતા અને કાંતના વિરાધ ન કરી શકે.
નીલ પીતાદ્ધિ રૂપે જેમ ભિન્ન ભિન્ન છે તેમ ચિત્ર-કામર ચીતરૂ` પણ એક ભિન્ન સ્વતંત્ર રૂપ છે.
ચિત્ર રૂપ જો કે એક છે. છતાં એક સ્થાનમાં નીલ પીતાદિની પ્રતીતિ અનેક રૂપ પણ છે. જેમ દીપડા-ખિલાડી–કાબરચીતરે સાપ.
(૩૦)[]•
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક જ રૂપમાં પરસ્પર વિરૂદ્ધતા અને અનેકતને સ્વીકાર કરે છે. તેથી અનેકાંતને વિરોધી નથી. ૪છા प्रत्यक्षं मितिमात्रंशे, मेयांशे तद्विलक्षणम् । गुरुर्ज्ञानं वदन्नेकं, नानेकान्त प्रतिक्षिपेत् ॥४८।।
પ્રમિતિ જ્ઞાનનું પ્રમાતા-આત્માપ્રમેય=ઘટપટાદિ પદાર્થો.
પ્રમિતિ અને પ્રમાતાના અંશમાં જ્ઞાનને સ્વ પ્રકાશક માનતે, તેમ જ પ્રમેય અંશમાં જ્ઞાનને પર પ્રકાશક માનતે પ્રભાકર [પૂર્વ મીમાંસક] [અપર નામ-ગુરુ અનેકાંતતાનું જ અનુસરણ કરે છે.
હું ઘટને જાણું છું.' પ્રભાકરના મતે આમાં ત્રણ વસ્તુ પ્રતીત થાય છે.
૦ ઘટ એ પ્રમેય = જ્ઞાનનો વિષય છે. ૦ હું એ પ્રમાતા = આત્મા. ૦ જાણું છું. એ પ્રમિતિ = ઘટનું જ્ઞાન.
અહીં ઘટજ્ઞાન તથા પ્રમાતા આત્મા પ્રત્યક્ષ છે. પરંતુ પ્રમેય ઘટ પરોક્ષ છે. બાહ્ય વસ્તુની
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્તા જ્ઞાન વડે સિદ્ધ થાય છે. ઘટ પટાદિની સત્તામાં તેઓનું જ્ઞાન પ્રમાણ છે.
આ રીતે એક જ જ્ઞાનમાં જ્ઞાન અને આત્મા પ્રત્યક્ષ અને પ્રમેય -પુસ્તકાદિને પરોક્ષ રૂપે સ્વીકારે છે. આમ એક જ વસ્તુમાં પ્રત્યક્ષત્વ અને પરોક્ષત્વને સ્વીકારનાર પ્રભાકર ગુરુ અનેકાંતને નિષેધ કરતા નથી. ૪૮ जातिव्यक्त्यात्मकं वस्तु, वदन्ननुभवोचितम् । भट्टो वाऽपि मुरारिर्वा, नानेकान्त प्रतिक्षिपेत्
||૪૬ પૂર્વ મીમાંસક: કુમારીલ ભટ્ટ અને મુરારિ મિશ્ર એક જ વસ્તુને જાતિ અને વ્યક્તિથી ઉભય રૂપ અનુભવથી સિદ્ધ બેલતા, અને કાંતને નિષેધ કરી શકતા નથી.
બ્રાહ્મણત્વ એ જાતિ છે. દેવદત્ત એ વ્યક્તિ છે. બંને એકમાં જ છે. જાતિ અને વ્યક્તિ ઉભયનો એકી સાથે પ્રમાણિક બેધ માનતે ભટ્ટ કે મુરારી સિદ્ધાંત, અનેકાન્તની જ પુષ્ટિ કરે છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
[][][][] [][][][][] [][][][][]
अबद्धं परमार्थेन, बद्ध च व्यवहारतः . ब्रुवाणो ब्रह्मवेदान्ती, नानेकान्त प्रतिक्षिपेत्
પરમાર્થ દષ્ટિથી બંધન રહિત અને વ્યવહારની અપેક્ષાએ બંધનથી યુક્ત બ્રહ્મને [આત્માને] પ્રતિપાદન કરતે વેદાંતી અનેકાંતને નિષેધ કરી શકતા નથી. [બ્રહ્મજ્ઞાની]
શ્રી શંકરાચાર્ય મતાવલંબી વેદાંતગામી એક બ્રાને જ સત્ય સ્વીકારે છે. તેની માન્યતાનુસાર
૦ પશુ-પક્ષી–મનુષ્યાદિ...ચેતનના રૂપમાં, ૦ પૃથ્વી–જલાદિ...અચેતનોના રૂપમાં એક
બ્રહ્મ જ પ્રતીત છે. બ્રહ્મ વાસ્તવમાં બંધન યુક્ત નથી. ભ્રમથી તેમાં બંધન પ્રતીત થાય
છે. વ્યવહારથી બંધન યુક્ત છે. એક બ્રહ્મમાં ભિન્ન અપેક્ષાએ બદ્ધત્વ અને અબદ્ધત્વ આ બે વિરોધી ધર્મોને માનનારા અદ્વૈત વેદાંતી અનેકાંતનો નિષેધ કરી શકતા નથી. પા [][] [][] || . ૩૩) [][] [] | |_|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
9 :0:53:005 :0:53 ब्रुवाणा भिन्नभिन्नार्थान्, नयभेदव्यपेक्षया । प्रतिक्षिपेयुनो वेदाः, स्याद्वादं सार्वतान्त्रिकम
નય ભેદની અપેક્ષાથી ભિન્ન ભિન્ન અના પ્રતિપાદન કરનારા વેદે પણ સમસ્ત શાસ્ત્રોમાં વ્યાપક અનેકાંતવાદનો નિષેધ કરી શક્તા નથી. આપના विमति: सम्मतिर्वापि, चार्वाकस्य न मृग्यते । परलोकात्ममेक्षेिषु, यस्य मुह्यति शेमुषी ।।२।।
નાસ્તિક મત – જે ચાર્વાકની બુદ્ધિ પરલેક, આત્મા અને મોક્ષના વિષયમાં મૂંઝાય છે. એવા ચાર્વાકની અસંમત્તિ [વિરૂદ્ધમત] કે સંમતિ [અનુકુળ મત] તપાસાય નહિ.
નાસ્તિક મત વાળા ઈન્દ્રિય દષ્ટ પદાર્થને જ પ્રમાણ માને છે. ખાઓ-પીઓ–મેજ મજા કરો. પરલેક-આત્મા જેવું કંઈ નથી. માટે મળેલા પદાર્થોને છોડી, ન મળેલાની વાંછા કરવી, તે વ્યર્થ છે. મૂર્ખતા છે. E30:
23:38) E3:05:
8
-
II
------
-
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
= = = ==== = =
આવા નાસ્તિક મતવાળાના અભિપ્રાયથી સયું! પ૧ तेनानेकान्तसूत्र.यद्, यद्वा सूत्रनयात्मकम् । तदेव तापशुद्धं स्याद्, न तु दुनयसंज्ञितम् ।। ५३॥
તેથી અનેકત સંબંધી સત્ર અથવા જે સત્ર નય સ્વરૂપ છે. તે જ “શાસ્ત્ર” તાપથી શુદ્ધ કહેવાય. પરંતુ જે દુર્નય સંજ્ઞાવાળું સૂત્ર છે. તે તાપથી શુદ્ધ થતું નથી.
અપેક્ષા ભેદથી જે અનેક ધર્મોને એક ધસીમાં પ્રકાશિત કરે તે અનેકાન્ત શાસ્ત્ર છે અને અપેક્ષા ભેદથી એક ધર્મને એક ધમમાં પ્રકાશિત કરે તે નય સૂત્ર છે.
દા. ત. એક આત્મા નિત્ય-અનિત્ય, ભિન્નઅભિન, વાચ–અવાચ... આદિ અનેક ધર્મોને પ્રકાશિત કરે તે અનેકાન્ત શાસ્ત્ર, અને જે એક ધમીમાં કેવળ નિત્ય-ભિન્ન-વાચ્ય-કર્મબદ્ધ વગેરે અન્ય ધર્મોનો અ૫લાપ કર્યા વિના પ્રકાશિત કરે તે === == ૩૫ = =
'
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
]]v][][][][]**
નય સૂત્ર છે. આવું શાસ્ત્ર તે તાપ શુક્ષ્મ શાસ્ત્ર કહેવાય.
કેવળ નિત્ય-ભિન્ન-ક ખા....વગેરે અન્ય ધર્માંનું ખંડન કરતુ શાસ્ત્ર, તાપ શુધ્ધિ પામતુ
નથી. ૫૫૩ા
नित्यैकान्ते न हिंसादि, तत्पर्यायपरिक्षयात् । મન:સંયોગનાશાવી, વ્યાપારાનુપમ્મત:॥૪॥ તૈયાયિક મત ખંડનઃ
એકાંત નિત્ય પક્ષમાં હિંસાદિ....ઘટતુ નથી. કારણ કેઃ
=
આત્માનો મનની સાથે સચૈાગ થાય છે. મન ઇન્દ્રિયાની સાથે જોડાય છે. ઇન્દ્રિયા પદાની સાથે સબંધ પામે છે. પછી વ્યવહાર થાય છે.
સચાગ અને વિયેાગરૂપ વ્યાપાર એકાંત નિત્ય આત્મામાં કદી પણ ઘટી શકે નહિ. ૫૫૪ા बुद्धिलेपाऽपि को नित्य - निर्लेपात्मव्यवस्थितौ । सामानाधिकरण्येन, बन्धमोक्षो हि सङ्गतौ ।। ५५ ।।
*][][][][][][][]
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાંખ્યમત નિરસન:
સદા નિર્લેપ આત્માની વ્યવસ્થામાં બુદ્ધિનો લેપ અર્થાત્ સંબંધ ઘટતો નથી. એક જ અધિકરમાં ધિમીમાં] બંધ અને મોક્ષ સંગત થાય છે.
સુખ-દુઃખ-ઈચ્છા....આત્માના ધર્મો નથી. આ ધર્મો બુદ્ધિના છે. બુદ્ધિના સંબંધથી આત્મા બંધાય છે. બુદ્ધિના વિયેગથી આત્મા મૂકાય છે. આ પક્ષ બરાબર નથી.
આપના મતમાં આત્મા નિર્લેપ છે. બુદ્ધિના સંગથી પણ તેમાં વિકાર થઈ શક્તો નથી. તેથી આત્મા બધ્ધ થઈ શકતું નથી. જે સુખ–દુઃખાદિવાળી બુધ્ધિ છે, તેને જ મોક્ષ થઈ શકે છે. પણ સુખ દુઃખાદિથી રહિત છે તેને મોક્ષ થઈ શકતું નથી.
આ માન્યતા બરાબર નથી. બંધન અને મેક્ષ એક જ ધમમાં ઘટી શકે છે. પપા अनित्यकान्तपक्षेऽपि, हिंसादिकमसङ्गतम् । स्वतो विनाशशीलानां, क्षणानां नाशकाऽस्तु कः ?
Tદા
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સ’ અનિત્ય જ છે.’ આ એકાંત પક્ષમાં હિંસા આઢિ યુક્ત નથી. પેાતાની મેળે જ જે વિનાશ સ્વભાવવાળા છે. તેવા પદાર્થોના નાશ કરનારા કાણુ થઈ શકે ? પાં
आनन्तर्य क्षणानां तु न हिंसादिनियामकम् । विशेषादश नात्तस्य, बुद्धलुब्धकयोमिथः || ५७ । सकलेशेन विशेषश्चे - दानन्तर्य मपार्थकम् । न हि तेनापि सक्लिष्ट - मध्ये भेदो विधीयते 114611
Antarataयोगानां भेदादेवं क्रियाभिदा । समग्रैव विशीर्ये ते -त्येतदन्यत्र चर्चितम् ।। ५९ ।। શ્લાક : : ૫૭-૫૮-૫૯ ત્રણ સાથે.
પદ્મા માત્રનો ફાણુ વિનશ્વર સ્વભાવ છે. એટલે પદ્માના નાશમાં કોઈ પણ હેતુ બની શકતે નથી. પદાર્થો પેાતાની મેળે જ સ્વયં નાશ પામી રહ્યો છે. આ સિધ્ધાંતમાં લુબ્ધક–શિકારી મૃગનો હિંસક કેવી રીતે ખની શકે ?
૩૮)
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
LOGO_TO__________
પિતાની વાતની પુષ્ટિમાં બૌદ્ધ છેડી દલીલ કરે છે કે વિજ્ઞાનની જે ધારા વહી રહી છે. તેના બે ફાંટા છે.
૧ સભાગ સંતતિ. ૨ વિભાગ સંતતિ.
આથી લુબ્ધક-શિકારીએ જે વિસભાગ ક્ષણ સંતતિનું જનન કર્યું. એથી એ લુબ્ધક શીકારી હિંસક છે. આ કથન પણ માત્ર આનન્તર્યથી હિંસક કેવી રીતે બની શકે ? તો પછી તમારા સર્વ બુધનું પણ સર્વજ્ઞત્વ હોવાથી એમનું વિજ્ઞાન પણ વિસભાગ સંતતિનું જનક બનશે.
તે તેમાં પણ લુખ્યક-શિકારીની જેમ હિંસકત્વ પણ આનન્તર્યથી આવી પડશે.
આનો પણ તેઓ [બૌu] ઘણું ઘણું તર્કોકુતર્કોથી બચાવ કરવા જેમ જેમ કોશિષ કરે છે. તેમ તેમ તેની પ્રતિજ્ઞા સિધ્ધિ તા થતી નથી બલકે સમ્યફ શાસ્ત્રને અકિંચિત્કર જણાય છે.
જેમ કે: જે વિજ્ઞાનમાં ‘હત્મિ” એવો સંકલેશ ભળો હોય, તેમ જ વિસભાગ સંતતિનું જનક LLLOLL O[][] (૩૮,O_TO_TO_|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000002ZZZZZZZZZZZZZd રૂપ આનન્તર્ય પણ હોય, ત્યાં જ હિંસકત્વ છે. આ કથન પણ સ્પષ્ટતા કરી શકતું નથી * મન-વચન-કાયાના ભેદમાં જે સંકલેશ યા અસંકલેશનો પ્રવેશ છે, તે કેવળ આનન્દર્ય માત્રથી ક્ષણ વિનશ્વર-નિર્દેતુક વિનાશમાં ભલા કઈ યુક્તિથી પ્રવેશ પામી શકશે ? એ પ્રામાણિક પરીક્ષકોને સમજાતું જ નથી. - જરા પણ યુક્તિ સંગત આ કથન સિદ્ધ થઈ શક્યું નથી. नित्यानित्याद्यनेकान्त-शास्त्र तस्माद्विशिष्यते । तद्, दृष्ट्यैव हि माध्यस्थ्यं, गरिष्टमुपपद्यते।।६०।।
એકાંત નિત્ય અને એકાંત અનિત્ય શાસ્ત્ર સ્વયમેવે પોતાની અસ્પષ્ટતા રજુ કરે છે. આથી સ્પષ્ટ થાય છે કેઃ કથંચિત નિત્ય-અનિત્ય આદિ ધર્મો યુક્ત અનેકાંત શાસ્ત્ર-વ્યવસ્થા સર્વ કરતાં સર્વેત્કૃષ્ટતાને પામે છે. જે યુક્તિ સંગત હોવાથી પ્રામાણિક છે. ૬૦
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
120000000332 यस्य सर्वत्र समता नयेषु तनयेष्विव । तस्यानेकान्तवादस्य, क्व न्यूनाधिकशेमुषो ॥ ६१॥
જે અનેકાંતવાદની બધા નયામાં, પુત્રાની જેમ સમાનતા છે. તે અનેકાન્તવાદની ન્યૂન અને અધિક બુધ્ધિ કયા નયામાં થઇ શકે ? ૫૬૧૫
स्वतन्त्रास्तु नयास्तस्य, नांशाः किन्तु प्रकल्पिताः । રાગદ્વેષી વજં તત્ત્વ, દૂધનેવિ ૨ મૂષળે? ૫દ્દા
જે નયેા એક ખીજોની અપેક્ષાથી રહિત છે. તે અનેકાંતવાદના વાસ્તવમાં અંશે નથી પરંતુ કલ્પિત અશા છે.
આવા પ્રકારના કલ્પિત અંગ્રેાનુ જો નિરાકરણ કરવામાં આવે અર્થાત્ તેની સિધ્ધિ કરવામાં આવે તે અનેકાંતવાદને રાગ-દ્વેષ કેમ થાય ?
અનેકાન્ત સિધ્ધાંતનું રહસ્ય સ્પષ્ટ કરતાં, ન્યાયવિદ્ન ઉપાધ્યાયજી મહારાજા અતિ સુંદર સમ જાવે છે કે :
નચે કોઈ સ્વતંત્ર રીતે પદાર્થોનું પ્રતિપાદ્મન કરતા નથી, કિન્તુ જરૂરત પ્રમાણેના પ્રકલ્પિત
111111ZZZZ )ZJZ111111
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ದದದಿದಿದದದದದದಣಿದ000096ದದ
અશેનું વિનમ્રપણે, વ્યવહાર સાધક એકાંશનુ નિરૂપણ કરી રહ્યા છે.
આવું નહિ સમજનાર—નયવાદને, સુસ્પષ્ટ નહિજાણનાર કાઈ પણ મુખ્ય કે અયુદ્ધ, નયદ્રષ્ટિને દૂષિત કરે કે વિભૂષિત કરે તેથી અનેકાન્ત રહસ્યવેત્તાને ભલા રાગ-દ્વેષ કેમ સંભવ શકે ? ાદા
अर्थे महेन्द्रजालस्य, दूषितेऽपि च भूषिते । यथा जनानां माध्यस्थ्यं, दुर्नयार्थे तथा मुनेः 118411
મહા ઇન્દ્ર જાળની વસ્તુ, જે દૂષિત અથવા ભૂષિત [સારૂ ખાટુ] કરવામાં આવે, તે પણ સમજદાર માણસેાને માધ્યસ્થભાવ જ રહે છે. તેવી જ રીતે દુયના વિષયમાં મુનિને સદા માધ્યસ્થભાવ જ રહે છે.
એકાંતથી વસ્તુનુ પ્રતિપાદન તે દુય છે. ૫૬૩૫
दूषयेदज्ञ एवाच्चैः, स्याद्वादं न तु पण्डितः । અજ્ઞપ્રજાવે સુજ્ઞાનાં, 7 દ્વેષ
dadapada
નૈવ તુ॥૬॥ 0000:øø
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુધ્ધ [અનભિજ્ઞ] માણસ અનેકાંતવાદનું નિરસન [ખંડન) કરે છે. પણ પંડિત નહિ.
અજ્ઞાનીના પ્રલાપનના વિષયમાં જ્ઞાની માણસેને તેષ થતું નથી. પરંતુ કરૂણા જ હોય છે. દા. त्रिविधं ज्ञानमाख्यातं, श्रुत चिन्ता च भावना। आy कोष्ठगबोजाभ, वाक्यार्थविषयं मतम्।।६५।।
શ્રત ચિંતા–ભાવના. આમ ત્રણ પ્રકારે જ્ઞાન કહ્યા છે. શ્રતજ્ઞાન - ચિંતન-મનન વિના માત્ર સાંભળવાથી કે વાંચવાથી થયેલું કદાગ્રહ રહિત વાકયાર્થ જ્ઞાન તે મૃત જ્ઞાન.
આ જ્ઞાન કોઠીમાં રહેલા બીજ સમાન છે. જેમ કોઠારમાં પડેલા બીજમાં ફળની શક્તિ રહેલી છે. જે એગ્ય ભૂમિ-વરસાદ-પ્રકાશ...આદિ નિમિત્તે મળે છે તેમાંથી ફળ પાક થાય.
તેમ શ્રત જ્ઞાનમાં ચિંતાજ્ઞાન અને ભાવના જ્ઞાન રૂ૫ ફળ થવાની શક્તિ રહેલી છે.
થત જ્ઞાનમાં, હિતમાં પ્રવૃત્તિ અને અહિતમાં નિવૃત્તિ કરવાની શક્તિ નથી. કોઠીમાં પડેલું બીજ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
LI[][] [][] [][] [][] [] જેમ ઉપયોગમાં આવતું નથી. તેમ માત્ર શ્રત જ્ઞાનથી [ હિતાહિતમાં પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ] લાભ થત નથી. - શ્રત જ્ઞાનના બળથી આત્માને માત્ર બાહા બાધ થાય છે. પરંતુ આંતર પરિણતિ વિકસતી નથી.
આથી ધર્મ બિન્દુમાં શ્રુત જ્ઞાનને ઉપરાગ માત્ર કહ્યું છે. જેમ લાલ પુષ્પના સાનિધ્યથી, ટિક મણિમાં માત્ર લાલ રંગને ઉપરાગ થાય છે, પણ મણિ તદ્દ રૂપ બની જતું નથી. તેમ શ્રુત જ્ઞાન જાણવું. ૬પા महावाक्यार्थजं यत्तु सूक्ष्मयुक्तिशतान्वितम् । तद् द्वितीयं जले तैल-बिन्दुरोत्या प्रसृत्वरम् ॥६६॥ ચિંતાજ્ઞાન - સાંભળ્યા કે વાંચ્યા પછી અત્યંત સૂક્ષમ અને સુંદર યુક્તિઓથી ચિંતા [વિચારણા કરવાથી થતું મહાવાક્ષાર્થજ્ઞાન તે ચિંતા જ્ઞાન.
જેમ તેલબિંદુ પાણીમાં પ્રસરીને વ્યાપી જાય છે તેમ આ જ્ઞાન સૂત્રાર્થમાં વ્યાપી જાય છે. અર્થાત તે વિષયનો બાધ સૂક્ષ્મ બને છે. || [][][][]]C(૪૪) [][][][][][[]
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
ચિત્તની સાથે શબ્દ સંસનું જ્ઞાન, યુક્તિ-અનુમાન વ્યાપ્તિના સબ ંધવાળુ મનનાત્મક જ્ઞાન છે. ૬૬ા एदम्पर्यागत ं यच्च, विध्यादौ यत्नवच्च यत् । तृतीयं तदविशुद्धोच्च - जात्यरत्नविभानिभम् ।। ६७ ।। મહાવાકયા થયા પછી એ વિષયના તાત્ક નુ.-રહસ્યનુ જ્ઞાન તે ભાવના જ્ઞાન.
આ જ્ઞાનના યેાગે, વિધિ-આદર-સાતત્ય આફ્રિ વિષે અતિશય આદર થાય છે. આ જ્ઞાન જાતિવત અશુદ્ધ રત્નની ક્રાંતિ સમાન છે.
જેમ શ્રેષ્ઠ રત્ન અનુષ હાવા અધિક દૈદીપ્યમાન હાય છે,
છતાં અન્ય રત્નાથી તેમ ભાવનાજ્ઞાન
અશુદ્ધ રત્ન
સમાન સભ્યજીવ કર્મરૂપ મલથી મલીન હેાવા છતાં શેષ [શ્નતાઢિ] જ્ઞાનોથી અધિક
પ્રકાશ પાથરે છે.
આ જ્ઞાનથી જાણેલું જ વાસ્તવિક જાણેલુ છે. ક્રિયા પણ આ જ્ઞાન પૂર્વક કરવામાં આવે તે ભવઅત અને મેાક્ષ પ્રાપ્ત થાય.
'૪૫[]
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
L- 13-w-LOW: -%D 8 ] - ભાવના જ્ઞાનથી પદાર્થનું જેવું જ્ઞાન થાય છે. તેવું શ્રતાદિ... જ્ઞાનેથી થતું નથી. અનુભવની સાથે સંબંધ ધરાવતું પ્રત્યક્ષા–પ્રતિભ જ્ઞાન છે. દળા आद्ये ज्ञाने मनाक् पुस-स्तद्रागाद्दर्शनग्रहः । द्वितीये न भवत्येष, चिन्तायोगात्कदाचन ।।६८।।
પુરૂષને પ્રથમ શ્રુતજ્ઞાનમાં, તેના ઉપર રાગ હોવાના કારણે થોડો આગ્રહ [પક્ષપાત] હાય છે. અને બીજા ચિંતાજ્ઞાનમાં, સતત મનનના સંબંધથી કયારે પણ આગ્રહ થતું નથી. ૬૮ चारिसब्जीविनीचार-कारकज्ञाततेोऽन्तिमे । सर्वत्रैव हिता वृत्ति-र्गाम्भीर्यात्तत्त्वशिनः ॥६९।।
‘ચારિ સંજીવની ન્યાય દૃષ્ટાંત પ્રસિદ્ધ છે. તેનાં દૃષ્ટાંતથી ત્રીજા ભાવનાજ્ઞાનમાં, ગંભીરતાના કારણે તત્ત્વજ્ઞાનીની બધા વિષયોમાં હિતકારક પ્રવૃત્તિ થાય છે.
ભાવનાજ્ઞાનવાળો, પ્રત્યેક વિષયમાં માધ્યસ્થ ભાવથી પ્રવૃત્તિ કરતા હોવાથી, તેને કિલષ્ટ કર્મબંધ થતું નથી. ૧૯ - ][] [][](૪૬) [][] ][]
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
तेन स्याद्वादमालम्ब्य, सर्वदर्शनतुल्यताम् । माक्षोद्देशावि (द्वि ) शेषेण यः पश्यति स शास्त्रवित्
||૭||
તે કારણે અનેકાંતવાદનો આશ્રય લઇને માલાના પ્રયેાજન અવિશેષ રૂપથી, બધા દર્શનોમાં સમાનતા જુએ છે. તે શાસ્ત્રના જ્ઞાતા છે.
અનેકાંતવાદી, એકાંત નિત્યતાવાદી દર્શનેાને, દ્રવ્યના અભિપ્રાયથી સત્ય કહેછે અને ક્ષણિકતાવાદી દનોમાં પર્યાયના અભિપ્રાયથી સત્ય કહે છે.
આવી રીતે બધા દર્શીનેામાં ભિન્ન ભિન્ન અપેક્ષાથી મેક્ષ ઉપયાગી વાતને સ્વીકાર કરે છે. તે શાસ્ત્રના યથા જ્ઞાતા છે. જેમકે :
ર
O
☐☐
શુદ્ધ નિશ્ચયસ્વરૂપ સગ્રહ નચે : આત્મા જ્ઞાનાદિ. ના ધારક. શબ્દ-સમભિરૂઢ-એવં ભૂત નયે : જ્ઞાનાદિના કારક પણ રાગાદિ....ના નહિ.
આત્મા
જુસૂત્ર નયે : આત્મા રાગાહિ....ના કારક પણ કના કારક નહિ.
(૪૭)[
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ --8 ]] ] નગમ-વ્યવહાર નયે આત્મા કર્મને પણ
કર્તા કહેવાય. ૭૦ माध्यस्थ्यमेव शास्त्रार्थो, येन तच्चारु सिध्यति । स एव धर्मवादःस्या-दन्यद् बालिशवल्गनम्।।७१।।
શાસ્ત્રનો પ્રતિપાદ્ય અર્થ [પારમાર્થિક અર્થ] માધ્યસ્થ ભાવ છે. તે ભાવ, જેનાથી સારી રીતે સિદ્ધ થાય, તે જ ધર્મવાદ છે. તે સિવાય બીજું બધું, મૂર્ખના બકવાદ [પ્રલા૫] જેવું છે. પાછલા पुत्रदारादि संसारो, धनिनां मूढचेतसाम् । पण्डितानां तु संसारः, शास्त्रमध्यात्मवजितम्
_II૭૨TI મેહથી મૂઢ બનેલા ચિત્તવાળા, ધનવાનોને જેમ, ધન-પુત્ર પત્ની હીરા-માણેક–આદિ સંસારનું કારણ છે. અર્થાત્ દુઃખનું કારણ છે. તેમ આત્મ જ્ઞાન રહિત જે. શાસ્ત્ર, તે પંડિતાને સંસારનું જ કારણ છે, અર્થાત્ દુખનું જ કારણ છે. ૭૨ माध्यस्थ्यसहितं ह्येक-पदज्ञानमपि.प्रमा। शास्त्रकोटिव थैवान्या, तथा चोक्तं महात्मना
I૭ રૂા. [] ][] [][૪૮] []] ]]
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
966
=
પાતાંજલી આદિ મહાત્માએએ પણ કહ્યું છે કે : માધ્યસ્થ ભાવથી યુક્ત અર્થાત્ રાગ-દ્વેષથી– રહિત એવું એક પદ્યનુ જ્ઞાન પણ પ્રમા યાને યથા જ્ઞાન છે. માધ્યસ્થ ભાવ રહિત કરેાડા શાસ્ત્રા પણ નકામા છે, એમ અન્યની મહાત્માએ એ પણ કહ્યું છે. શાાા
वादांश्व प्रतिवादांश्च वदन्तोऽनिश्चितांस्तथा । तत्त्वान्तं नैव गच्छन्ति, तिलपीलकवद्गतौ ॥ ७४ ॥
નિશ્ચય રહિત વાદ [પૂર્વ પક્ષ] અને પ્રતિવાદ [ઉત્તર પક્ષ] ખેલતા લેાકેા, ઘાંચીના બળદની માર્કે તત્ત્વના પારને [ નિશ્ચયને ] પામી શકતા નથી. કા इति यतिवदनात्पदानि बुद्धवा,
प्रशमविवेचनसंवराभिधानि ।
प्रदलितदुरितः क्षणाच्चिलाति
तनय इह त्रिदशालय जगाम ॥७५॥ એ પ્રમાણે મુનિનાં મુખમાંથી ‘ઉપશમ વિવેકસવર' નામના ૩ પદ્માને સાંભળીને, જેના પ્રતિ
(૪૯)=
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
DOCO ;[[]]:
બંધક કર્મો દૂર થયા છે. તે ચિલાતી પુત્ર ક્ષણ વારમાં જ સ્વર્ગે ગયા. ાપા
नचानेकान्तार्थावगमरहितस्यास्य फलितम्,
कथं माध्यस्थ्येन स्फुटमिति विधेयं भ्रमपदुम | समाधेरव्यक्ताद्यदभिदधति व्यक्तसदृशं, फलं योगाचार्या ध्रुवमभिनिवेशे, विगलिते ॥७६॥ અનેકાંત અના અનભિજ્ઞ [જ્ઞાન રહિત] ચિલાતી પુત્રને સ્પષ્ટપણે માધ્યસ્થ ભાવ કેમ ઉત્પન્ન થયા ? આવા પ્રકારની શંકા ન કરવી. કૅમકે... ચેાગાચાર્યા, આગ્રહ નષ્ટ થયા પછી અવ્યક્ત સમાધિથી પણ વ્યક્ત સમાધિની જેમ ફળને સ્વીકાર કરે છે. ૭૬ા
विशेषादाधाद्वा सपदि तदनेकान्तसमये, समुन्मोलद्भक्तिर्भवति य इहाध्यात्मविशदः । भृशं धोरोदात्तप्रियमतगुणोज्जागररुचिर्यशः श्रीस्तस्याङ्क त्यजति न कापि प्रणयिनी ॥७७॥
૫૦
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
☆☆
અનેકાંત સિદ્ધાંતમાં [શુદ્ધ ધર્મોમાં] સામાન્ય અગર વિશેષ ભક્તિ જેની જાગી ઊઠે છે. અને અધ્યામથી પવિત્ર બનેલા આત્માના ખેાળાને ધીરતા ઉદ્દાત્તતા....આદિ` પ્રિયતમના ગુણેાથી આકર્ષિત અનેલી, યશલક્ષ્મી રૂપી પ્રિયતમા કદી પણ છેડતી નથી. !!છણા
इति शास्त्रयोग शुद्धिनामा प्रथमेाऽधिकारः
>
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનચાગ શુદ્ધિ અધિકાર [૨]
दिशा दर्शितया शास्त्र - र्गच्छन्नच्छमतिः पथि । ज्ञानयेोगं प्रयुञ्जीत, तद्विशेषेापलब्धये ॥१॥
શાસ્ત્રાએ બતાવેલી ક્રિશા-વિધિ પ્રમાણે ચાલનારી [પ્રવૃત્તિ કરનારે] નિર્મળ બુદ્ધિવાન સાધક, જ્ઞાનની અધિક પ્રાપ્તિ માટે જ્ઞાનયેગના પ્રયાગ કરે.
°
વેપારી જેમ ધન માટે; રાગી જેમ નિરંગી થવા માટે પ્રયત્ન કરે છે તેમ. શા
ये गजादृष्टजनितः, स तु प्रातिभसंज्ञितः । सन्ध्येव दिनरात्रिभ्यां, केवलश्रुतयोः पृथक् ॥२॥
ચાગજ – સ્થિત્તની સ્થિરતાથી. ઉત્પન્ન થયેલ, અપૂર્વ શક્તિ વિશેષ દ્વારા,ઉત્પન્ન થયેલ જે જ્ઞાન, તે પ્રતિભ નામનુ જ્ઞાન છે.
***********પર *********
[]
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
| દિવસ અને રાત્રિથી જેમ સંસ્થા ભિન્ન છે, તેમ શ્રતજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાનથી પ્રતિભજ્ઞાન ભિન્ન છે.
અનુભવજ્ઞાન થતજ્ઞાનનું કાર્ય છે અને કેવળ જ્ઞાનનું અસાધારણ કારણ છે. અર્થાત્ શ્રુતજ્ઞાનના અભ્યાસથી અનુભવ જ્ઞાન થાય છે. અને ઉષા પછી જેમ સૂર્યોદય થાય છે તેમ અનુભવ જ્ઞાન પછી તુરતઅંત મૂહુર્તમાં કેવળજ્ઞાન થાય છે.
જેમ સૂર્યોદય થવાનો હોય ત્યારે પહેલાં અનુભવજ્ઞાન થાય છે. અનુભવજ્ઞાનને પ્રતિભજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. આ જ્ઞાન ક્ષેપક શ્રેણમાં હોય છે-[પજ્ઞ ટબે-જ્ઞાનસાર] મારા पदमात्रं हि नान्वेति, शास्त्र दिग्दर्शनात्तरम् । ज्ञानयोगो मुनेः पार्श्व-माकैवल्यं न मुञ्चति ।।३।। - શાસ્ત્ર એ, દિશા સૂચન કર્યા પછી આગળ એક પગલું પણ જતું નથી પરંતુ જ્ઞાનયોગ તે કેવળ જ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી મુનિનું સાનિધ્ય છોડતું નથી. છેલ્લા
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वता ब्रह्मणः शास्त्र, लक्षकं न तु दर्शकम् । न चादृष्टात्मतत्त्वस्य, दृष्टभान्तिनिवर्तते ।।४।।
તાવથી શાસ્ત્ર બ્રહ્મનું શુદ્ધ આત્માનું] દૂર રહીને લક્ષક [પ્રદર્શક બને છે. પરંતુ દર્શક તે નહિ જ. અર્થાત્ આત્માના પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનનું જનક શાસા થતું નથી.
જેણે આત્મ તત્વને જોયું નથી. તેની પ્રત્યક્ષ ભ્રાંતિ દૂર થતી નથી. જો तेनात्मदर्शनाकाङ्क्षी, ज्ञानेनान्तर्मुखो भवेत् । द्रष्टुईगात्मता मुक्ति-दृश्यैकात्म्यं भवभ्रमः ।।५।।
તેથી આત્મ દર્શનની ઈચ્છાવાળાએ, સૌ પ્રથમ જ્ઞાન દ્વારા અંતર્મુખવાળા થવું જોઈએ. ૦ દ્રષ્ટાની [આત્માની] જ્ઞાન સાથે અભેદતા, તે
મુક્તિ . ૦ દ્રષ્ટાની [આત્માની] પેય પદાર્થોની સાથે એકતા,
તે સંસાર.
જગતના પેય પદાર્થો, ધમસ્તિકાય....આદિ ષટ દ્રવ્યની સાથે, આત્માને “ય જ્ઞાયક તરીકે
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ માત્ર સંબંધ છે. પરંતુ જ્યારે આત્મા, જગતના પદાર્થોમાં ઈષ્ટ-અનિષ્ટ સારા-નરસા રાગ-દ્વેષ... કરે છે. ત્યારે આત્મા મલિન થાય છે. અને તે મલીનતા જ સંસાર પરિભ્રમણનું કારણ છે. પા आत्मज्ञाने मुनिर्मग्नः, सर्वं पुद्गलविभ्रमम। महेन्द्रजालवद्वेत्ति, नैव तत्रानुरज्यते ।।६।।
આત્મજ્ઞાનમાં મગ્નતા અનુભવનાર જે મુનિ છે, તે જડના સમસ્ત ભ્રમને [વિલાસને] મહાઈન્દ્રજાલની જેમ કૃત્રિમ જાણે છે. એથી તેમાં અનુરાગ વાળા [રાગ-દ્વેષી) થતાં નથી. દા आस्वादिता सुमधुरा, येन ज्ञानरतिः सुधा । न लगत्येव तच्चेता, विषयेषु विषेष्विव ।।७।।
બાહ્ય જગતનું દશ્યત્ત્વ અને ચેતન આત્માનું દટુવ” - એની સતત જાગરૂક્તાવાળા, મુનિનું ચિત્ત, વિષયમાં ઝેરની જેમ આશક્ત બનતું નથી. કેમકે સદાય જ્ઞાનામૃતનું નિરંતર પાન કરનારા હોવાથી.
શાળા
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
सत्तत्त्वचिन्तया यस्या-भिसमन्वागता इमे । आत्मवान् ज्ञानवान् वेद-धर्म वान् ब्रह्मवांश्च सः .
ઉપર પ્રમાણે આત્મતત્વની સતત ચિ તાથી, જેને વિષયે ચારે બાજુથી, એકી સાથે વશ થયેલા છે. અર્થાત્ પદાર્થોની સાથે માત્ર રેય જ્ઞાચક સબંધ જ જેણે સ્થાપિત કર્યા છે. તે જ આત્મા ખરેખર ! આત્માન, જ્ઞાનવાન, ધર્મવાન, અને બ્રહ્મવાન કહેવાય છે.
આત્માના જ્ઞાનરૂપી અરિસામાં જગતના સઘળાય-ય પદાર્થોને, પ્રતિબિંબ રૂપ સંગ છે. પરંતુ બિંબ રૂપે કોઈ પણ દ્રવ્યનો કદી પણ સગ થાય જ નહિ. સદાને વિગ છે.
સિદ્ધ પરમાત્માના જ્ઞાન રૂપી આરિસામાં [દર્પ માં] પ્રતિબિંબ રૂપે કાલેકને સંગ છે અને બિંબ રૂપે સમસ્ત પદાર્થોને વિયોગ છે. ૮ विषयान् साधक: पूर्व-मनिष्टत्वधिया त्यजेत् । न त्यजेन च गृहणीयात्, सिद्धो विन्द्यात् स तत्वतः
IIII છે
'પી જ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધક પ્રાથમિક ભૂમિકામાં, ઇન્દ્રિયના વિષયને અનિષ્ટ બુદ્ધિથી ત્યાગ કરે અને સિદ્ધ અર્થાત તત્વજ્ઞાની-આત્મજ્ઞાની, વિષયને ત્યાગ પણ ન કરે, સ્વીકાર પણ ન કરે.
પદાર્થોને તત્ત્વથી યથાર્થ રૂપે જાણે. ગમેઅણગમે કે રાગ-દ્વેષ ન કરે. પલા योगारम्भदशास्थस्य, दुःखमन्तर्बहिः सुखम् । सुखमन्तर्बहिर्दुखं, सिद्धयोगस्य तु ध्रुवम् ।।१०।।
યોગની પ્રાથમિક ભૂમિકામાં અંદર દુઃખ હેય છે. બહાર સુખ થાય છે.
ઈન્દ્રિયના વિષયોના ભોગવટામાં આનંદ થાય છે. પરંતુ માનસિક દુઃખ હેાય છે. કેમકે તે જાણે છે કેઃ વિષય પરિણામે દુઃખદાઈ છે.
પરંતુ જેને વેગ સિદ્ધ થયા છે, તેને અંતઃ કરણમાં સુખની પ્રતીતિ થાય છે. આત્મા શુધ્ધ નિર્મળ-આનંદઘન-જ્ઞાયક છે. આવા વિચારથી સુખ અને બહારના વિષયો આશક્તિના કારણે
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ]
સસારમાં રખડાવનાર છે. આવા વિચારથી ખાદ્ય દુઃખ થાય છે. ૫૧મા
22
2022
।
प्रकाशशक्त्या यद्रूप - मात्मनेा ज्ञानमुच्यते । सुखं स्वरूपविश्रान्ति - शक्त्या वाच्यं तदेव तु ।।
પ્રકાશ શક્તિના કારણે આત્માનું સ્વરૂપ જે જ્ઞાન કહેવાય છે, તે જ જ્ઞાન, સ્વરૂપ વિશ્રાન્તિની અપેક્ષાએ સુખ કહેવાય છે.
જ્ઞાન જ ઘટ-પટાઢિ....બાહ્ય વિષયાને પ્રકાશક છે. આ જ્ઞાન જ આત્માનું સ્વરૂપ છે. અર્થાત્ જ્ઞાનજ આત્મા છે. પરંતુ જ્યાં સુધી ઘાતીક રૂપ શરીર છે, ત્યાં સુધી ખાદ્ય પદાર્થોની સાથે રાગાદ્ધિપૂર્વક સમ ધ છે. આ સંઅંધ સથા દૂર થતાં, આત્માનુ જે જ્ઞાનમય સ્વરૂપ છે તે જ, સ્વરૂપમાં સ્થિર થતાં સુખરૂપે-આનંદરૂપે પરિણમે છે.
મેક્ષ દશામાં કેવળ સુખના અનુભવ થાય છે.
uîll
·
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्व परवशं दुःखं, सर्वमात्मवंशं सुखम् । તદુત્ત સમામેન, ક્ષળ સુવદુ:લો. ।।
જે અન્ય પદાર્થને આધીન હેાય તે દુઃખ અને આત્માને સ્વાધીન હૈાય તે સુખ છે. સક્ષેપથી આજ સુખ-દુઃખનુ લક્ષણ છે. ૧૨ા
ज्ञानमग्नस्य यच्छर्म, तद्वक्तुं नैव पार्यते । નેમેય પ્રિયા જેને-પિતફ્રન્ટનવઃ
।।
જ્ઞાનમગ્ન આત્માનું સુખ, વાણીથી કહી શકાય તેમ નથી. પ્રિયાના આલિ ંગનના કે ચંદ્નનના વિલેપનના સુખ સાથે સરખામણી થઈ શકે તેમ નથી. ૫૧૩૫ तेजोलेश्याविवृद्धिर्या, पर्यायक्रम वृद्धितः । भाषिता भगवत्यादौ, सेत्थम्भूतस्य युज्यते ॥ १४ ॥ ભગવતી....આદિ ગ્ર ંથોમાં કહેલા, સાધુના સંયમ પર્યાયની વૃધ્ધિથી તેોલેશ્યાની ચિત્ત સુખની વૃધ્ધિ આવા પ્રકારના જ્ઞાત મગ્ન મહાત્માને ઘટે છે.
(૫૯)
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેજલેશ્યા વૃદ્ધિને કમ દીક્ષા પર્યાય કયા દેવોથી અધિક ૧ માસ
વાણવ્યંતર ૨ માસ
ભુવનપતિ ૩ માસ
અસુરકુમાર, ૪ માસ
ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા . ૫ માસ
ચંદ્ર-સૂર્ય ૬, ૭, ૮, ૯, ૧૦ માસ ક્રમશઃ ૧-૨, ૩-૪;
૫-૬, ૭-૮, ૯ થી ૧૨ ૧૧, ૧૨ માસ ૯ વેચક–પ અનુત્તર
L૧૪ चिन्मात्रलक्षणेनान्य-व्यतिरिक्तत्वमात्मनः। प्रतीयते यदश्रान्त, तदेव ज्ञानमुत्तमम् ॥१५॥
જ્ઞાન સ્વરૂપ અસાધારણ લક્ષણ વડે [ધર્મથી] આત્માની જે અન્ય દ્રવ્યથી સતત ભિન્નતા પ્રતિત થાય છે, તે જ જ્ઞાન ઉત્તમ છે. પા शुभोपयोगरूपोऽय, समाधिः सविकल्पकः । વૃદ્ધોપચાર પત્, નિરાત્રેિદશ દા.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભ ઉપગ રૂપ સમાધિ તે સવિકલ્પ સમાધિ અર્થાત્ જેમાં દેવ-ગુરૂ ભક્તિ; આદર-બહુમાન. ઇત્યાદિ પ્રશસ્ત શુભ ભાવો તે સવિકલ્પ સમાધિ અને શુધ ઉપગ રૂપ સંમાધિ તે નિર્વિકલ્પ સમાધિ છે. એમાં કઈ આલંબન નથી. ૧દા आद्यः सालम्बनो नाम, योगोऽनालम्बनः परः छायाया दर्पणाभावे, मुख विश्रान्तिसंनिभः ।।१७॥
સવિકલ્પ સમાધિ આલંબન યોગ કહેવાય છે. અને નિર્વિકલ્પ સમાધિ નિરાલંબન યુગ કહેવાય છે.
જેમ દર્પણમાં પ્રતિબિંબની પ્રતીતિ થાય છે ત્યારે સાલંબન યુગ અને માત્ર મૈતન્યની પ્રતીતિ થાય તે અનાલંબન યેગ. - સમવસરણ સ્થિત જિન અને તેની પ્રતિમાદિ
રૂ૫ રૂપી આલંબન. ૦ તથા પરમ–પરમાત્મા રૂપ અરૂપી આલંબન.
એમ આલંબન બે પ્રકારે છે. તેમાં અરૂપી પરમાત્માના કેવલજ્ઞાનાદિ...ગુણેની સાથે તન્મયતા રૂપ વેગ, ઈન્દ્રાને અગોચર હોવાથી
-
-
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂક્ષમ અનાલંબન યોગ કહ્યો છે.ગવિંશિકા
ગા. ૧૯ ૧છા यदृश्य यच्च निर्वाच्य, मननीयं च यद्भुवि । तद्रूपं परसंश्लिष्टं, न शुद्धद्रव्यलक्षणम् ॥१८॥
જગતમાં જે વસ્તુ જોવાલાયક છે; જે વાણી વડે પ્રતિપાદન કરાય છે અને જે મન વડે વિચારાય છે તે સ્વરૂપ, અન્ય પદાર્થોથી સંયુક્ત છે.
તે શુદ્ધ આત્માનું સ્વરૂપ નથી.
શુદ્ધ આત્માનું સ્વરૂપ અનિર્વચનીય છે. ૧૮ अपदस्य पदं नास्तो-त्युपक्रम्यागमे ततः । उपाधिमात्रव्यावृत्त्या, प्रोक्त शुद्धात्मलक्षणम्
પદરહિત આત્માનું સ્વરૂપ કઈ પદથી પ્રતિપાઘ નથી. આગમમાં ઉપાધિઓનાં નિષેધથી શુદ્ધાત્માનું લક્ષણ કર્યું છે.
જેમકે - શુદ્ધાત્મા કે છે ? અશરીરી, અતીન્દ્રિય, સુખદુખ ઈચ્છા રહિત, અરૂપ-રસ-ગંધ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
અL T
સ્પર્શવાન, અજર, અમર, ઈત્યાદિ... શુદ્ધાત્મા અનુભવગમ્ય છે. ૧ यता वाचो निवान्ते, अ(ह्य)प्राप्य मनसा सह । इति श्रुतिरपि व्यक्त-मेतदर्थानुभाषिणी ॥२०॥ | વેદવચન પણ આ વાતની સ્પષ્ટપણે સાક્ષી પૂરે છે કે -
મનની સાથે શબ્દો પણ જેને પ્રાપ્ત કર્યા વિના પાછા ફરે છે, તે આત્માનું સ્વરૂપ અનિર્વચનીય છે.
આત્માના અસાધારણ સ્વરૂપને પ્રતિપાદન કરવામાં શબ્દો અસમર્થ છે. સાકર અને ગળ... વગેરેના મધુર રસમાં તરતમતા હોય છે. તેના ભેદનું વર્ણન કરવું; તે શબ્દો દ્વારા અસમર્થ છે. માત્ર રસના સ્વાદથી જાણી શકાય.
એમ આત્માનું સ્વરૂપ જ્ઞાનાત્મક છે. તે વાણી દ્વારા જાણી શકાતું નથી. અનુભવ ગમ્ય છે. ર૦૧ अतीन्द्रिय परं ब्रह्म, विशुद्धानुभवं विना। शास्त्रयुक्तिशतेनापि, नैव गम्य कदाचन ॥२१॥
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
TO GO TOLLOT 1
પરં બ્રા અર્થાત્ આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ, ઈન્દ્રિયાતીત છે. સેંકડો શાસ્ત્રોથી કે સેંકડે યુક્તિઓથી આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જાણી શકાતું નથી. પરંતુ વિશુદ્ધ અનુભવગમ્ય છે. ૨૧ केषां न कल्पना दर्वी, शास्त्रक्षोरान्नगाहिनो । विरलास्तद्रसास्वाद--विदेोऽनुभवजिह्वया ॥२२॥
કેની કલ્પના રૂપ કડછી, શાસ્ત્રરૂપ દૂધપાકમાં પ્રવેશ કરનારી નથી? અર્થાત્ સર્વની કલપના શાસ્ત્રમાં પ્રવેશ કરે છે, પરંતુ અનુભવ રૂપ જીભ વડે શાસ્ત્રરૂપ ક્ષીરના રસને આસ્વાદ-રહસ્ય જાણ નારા થડા છે. એટલે શાસ્ત્રજ્ઞાન તે બાહ્ય અને અનુભવજ્ઞાન એ અંતરંગ છે. પારરા पश्यतु ब्रह्म निर्द्वन्द्वं, निर्द्वन्द्वानुभवं विना । कथं लिपिमयी दृष्टिः, वाङ्मयी वा मनामयी
નિર્બન-સર્વ પ્રકારના કલેશ રહિત, બ્રહ્મ-આત્મસ્વરૂપને દ્વન્દરહિત અપક્ષ (પ્રત્યક્ષ) અનુભવ વિના TO ON O $૪)OLO TOO
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
= ][] ]] ]] ] ૦ લિપીમયી–સંજ્ઞાક્ષર રૂપ, ૦ વાડમયી—વ્યંજનાક્ષર [ઉચ્ચારણ કરવા] રૂપ. ૦ મનમયી-વધ્યાક્ષર [અર્થના પરિજ્ઞાન] રૂપ. -
દષ્ટિ કેવી રીતે દેખે ? - શાસ્ત્રદષ્ટિથી બ્રહ્મ ન જણાય. ચર્મદષ્ટિથી પણ ન જણાય. માત્ર અનુભવ દષ્ટિથી જ જણાય P૨૩ાા
न सुषुप्तिरमाहत्वा-नापि च स्वापजागरौ । વનરાવવિશ્રાને–તુËવાનુમવે પર
અનુભવ એ સુષુતિદશા નથી. કારણ કે અનુભવ તે મોહ રહિત છે અને સુષુપ્તિ તે નિર્વિકલ્પ છે પણ મેહ સહિત છે.
વળી સ્વદશા અને જાગરદશા પણ નથી. કારણ કે અનુભવે તે કહપના રૂપ શિપ-કારીગરીની વિશ્રાતિ [અભાવ છે અને સ્વપ્નદશા તથા જાગ્રતદશા તે કપના રૂપ છે.
માટે અનુભવ એ ચોથી દશા છે. ૦ આત્માનો અનુભવ એ ચેથી ઉજાગર દશા છે.
મેહ રહિત છે. ૨૪
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
OFF OFFOREOFFOREOFFO अधिगत्याखिलं शब्द ब्रह्म शाबशा मुनिः । स्वसंवेद्यपरं ब्रह्मा-नुभवैरधिगच्छति ।।२।।
મુનિ શાસ્ત્ર રૂપી દષ્ટિ વડે, સમસ્ત શબ્દ રૂપી બ્રહ્મને જાણીને સ્વસે વેદ્ય જે પરબ્રહ્મ તેને કેવળ અનુભવ વડે, અન્ય દ્રવ્યથી ભિન્ન પરમ, બ્રહ્મ-શુદ્ધાત્માને જાણે છે. ઘર પા ये पर्यायेषु निरता-स्ते ह्यन्यसमयस्थिताः । आत्मस्वभावनिष्ठानां, ध्रुवा स्वसमयस्थितिः।२६।।
જે પર્યાયમાં આસક્ત છે, તે બીજા લેકના સિદ્ધાંતમાં રહે છે અને જે આત્માના સ્વભાવમાં, [ધ્રુવ-જ્ઞાયક ભાવમાં] રિથર છે, તે લેકેની પિતાના સિદ્ધાંતમાં જ નિયમાં સ્થિતિ છે.
आवापाद्वापविश्रान्तिय॑त्राशुद्धनयस्य तत् । शुद्धानुभवसंवेद्यं, स्वरुपं परमात्मनः ॥२७।।
જ્યાં અશુદ્ધ નયની ગ્રહણ [અન્વય] અને ત્યાગ [વ્યતિરેક] ની વિશ્રાંતિ [નિવૃત્તિ થાય છે. OOFTOFF SFOFFCO
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
OOFRO
OFOO
ત્યાં આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ, શુદ્ધ અનુભવથી [રાગ દ્વેષની કાલિમા વિના જણાય છે.
અશુદ્ધ સ્વરૂપના પ્રતિપાદક નયના ગ્રહણ અને ત્યાગની જ્યાં વિશ્રાંતિ થાય છે તે શુદ્ધાત્માનુ [પરમાત્માનુ] અસાધારણ સ્વરૂપ શુદ્ધ અનુભવથી જાણી શકાય છે.
શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપ અનુભવ ગમ્ય છે. ારણા गुणस्थानानि यावन्ति यावन्त्यश्वापि मार्गणाः । તવન્યતરસંહેવું, નૈવાત: પ્રમામન: ૫૮૫
,
આ સિદ્ધાંતથી જેટલા ગુણ સ્થાનકે છે અને જેટલી માણાએ છે, તે મન્નેમાંથી કેાઇ એકની સાથે પણ શુદ્ધ આત્માના સંબંધ નથી. ગુણુસ્થાનક અને માણાઓથી શુદ્ધાત્મા ભિન્ન છે. ર૮ના
कर्मोपाधिकृतान् भावान्, य आत्मन्यध्यवस्यति । तेन स्वाभाविकं रूपं न बुद्धं परमात्मनः ।। २९ ।।
?
જે માણસ ક રૂપી ઉપાધિથી ઉત્પન્ન ભાવેને; આત્મામાં આરેાપ કરે છે. અર્થાત્ કકૃત ભાવાને, OOFROFF OFORFO
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
OFFFFFFFF OFF FO આત્માના ભાવે સમજે છે. તેણે આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જાણ્યું નથી. यथा भृत्यैः कृतं युद्धं स्वामिन्येवोपचर्यते । शुद्धात्मन्यविवेकेन, कर्मस्कन्धोजितं तथा ॥३०॥
જેમ સુભટોએ કરેલા યુદ્ધને, સ્વામીને વિષે ઉપચાર થાય છે. સેવકોને જય કે પરાજય ઉપચારથી સ્વામીનો જય-પરાજય કહેવામાં આવે છે. તેમ અવિવેકે કરેલા કર્મ પુદ્ગલેને પુણ્ય-પાપ ફલ રૂપ વિલાસ, શુદ્ધ આત્મામાં આરોપાય છે. તેથી તે ઉપચારથી શુદ્ધ આત્માનો જણાય છે. ૩ मुषितत्वं यथा पान्थ-गतं पथ्थुपचर्यते । तथा व्यवहरत्यज्ञ-श्चिद्रूपे कर्मविक्रियाम् ॥३१॥ | મુસાફર માર્ગમાં લુંટાતો હોય તે ઉપચારથી કહેવાય છે કે, આ માર્ગ લૂંટાય છે. હકીકતે તે વટેમાર્ગ લૂંટાય છે. તેમ ઉપચારથી કહેવાય છે, તેવી રીતે.
અનભિજ્ઞ માણસ-પરમાર્થને અજ્ઞાત પુરૂષ, ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મામાં, કર્મથી ઉત્પન્ન વિકારને ઉપચાર કરે છે. જેમકે – OFFOROFE(૬૮)FFORFORFO
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
Las | 5L BE LRBI
આત્મા પશુ છે–દેવ-મનુષ્ય-સ્ત્રી–બાળક-બ્રાહ્મણ ક્ષત્રિય-ધની–નિર્ધન...ઇત્યાદિને વ્યવહાર કરે છે. ૩૧ स्वत एव समायान्ति, कर्माण्यारब्धशक्तितः । एकक्षेत्रावगाहेन, ज्ञानी तत्र न दोषभाक् ॥३२।।
પ્રારબ્ધકર્મની શક્તિથી કર્મો પતે જ આવે છે. એક ક્ષેત્ર [પ્રદેશ) માં કર્મો છે અને પ્રારબ્ધ પણ છે. છતાં જ્ઞાની દેશના ભાગીદાર નથી, કેમ કે જ્ઞાની રાગાદિથી રહિત થઈ કાર્ય કરે છે. ક્રિયાઓ પિતે શુભાશુભ નથી. પણ રાગાદિના કારણે તે શુભા શુભ કહેવાય છે. પ૩રા दारूयन्त्रस्थपाञ्चाली-नृत्यतुल्याः प्रवृत्तयः । योगिनो नैव बाधाये, ज्ञानिना लोकवर्तिनः
રૂ રૂપા લાકડાના યંત્રમાં રહેલી પૂતળીના નૃત્ય સમાન લેકવત જ્ઞાનીની પ્રવૃત્તિઓ, ચેગીઓને દોષરૂપ થતી નથી. અર્થાત્ યોગસિદ્ધ મહાત્માને જ્ઞાનીની ક્રિયાઓ બાધક બનતી નથી. ૩૩ LL B T L (
૬LB L L
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
-
-
-
-
LSHISHIRSHAN. प्रारब्धादृष्टजनितातू. सामायिकविवेकतः । क्रियापि ज्ञानिना व्यक्ता-मौचिती नातिवर्तते
।।३४।। ઉદયમાં આવેલી અદૃષ્ટ કમેં જન્માવેલી, જ્ઞાની પુરૂષની ક્રિયા પણ સામાયિકના વિવેઠથી સ્પષ્ટપણે ઉચિત્તભાવનું ઉલઘન કરતી નથી. અર્થાત જ્ઞાની પુરૂષ પણ સર્વત્ર ઔચિત્યનું પાલન કરે છે. ૩૪
संसारे निवसन् स्वार्थ-सज्जः कज्जलवेश्मनि । लिप्यते निखिलो लोको, ज्ञानसिद्धों न लिप्यते
॥६५॥
કાજળને ઘર જેવા સંસારમાં રહેતા, સ્વાર્થમાં તત્પર સમગ્ર લેક કર્મથી લેપાય છે. પણ જે જ્ઞાન વડે સિદ્ધ છે. તે પુરૂષ લેપાત નથી. ૩૫ नाहं पुद्गलभावानां, कर्ता कारयिता च न । नानुमन्तापि चेत्यात्म-ज्ञानवान् लिप्यते कथम्
॥३६॥ WEIN (७०)
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
a .: 0
0
0
0
0
-10,
* *
O
-
0
=
=
પુદ્ગલિક ભાવોન કરનાર, કરાવનાર અને અનુમોદના કરનાર નથી.”
આવા સમભાવવાળે આત્મજ્ઞાની કર્મથી કેમ લેપાય? ૩૨ા लिप्यते पुद्गलस्क्न्धो , न लिप्ये पुद्गलैरहम् । चित्रव्योमाञ्जनेनेव, ध्यायन्निति न लिप्यते॥३७।।
મુદ્દગલનો કંધ પુદગલે વડે, સંક્રમાદિ ઉપચયે લેવાય છે. [પૂર્વને પગલે સાથે બીજા નવા પુદગલેના મળવા વડે ઉપચય થાય છે] પણ હું શુદ્ધાત્મા લપાતો નથી.
જેમ ચિત્રામણવાળું વિવિધ વર્ણવાળું] આકાશ અંજન [કાજળ] થી લેપાતું નથી.
આ પ્રમાણે શુદ્ધાત્માનું ધ્યાન કરતો આત્મા, કર્મથી લેપાત [બંધાત] નથી. ૩૭ लिप्तता ज्ञानसम्पात-प्रतिघाताय केवलम् । निर्लेपज्ञानमग्नस्य, क्रिया सपियुज्यते ।।३८॥
નિલેપ જ્ઞાનમાં મગ્ન એટલે હું નિલેપ છું” એવી જ્ઞાનધારામાં આરૂઢ થયેલા યેગીને, બધી
Sear,
0000
'Gene
1. 0200
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
TE
....
5:03:3
3:30:22:02:18:05:3 == આવશ્યકાદિ ક્રિયાએ કેવળ' આત્મા કથી લિપ્ત છે.' એવા લિપ્તપણાના જ્ઞાનના આગમનને રાકવા માટે ઉપયાગી થાય છે.
આત્મધ્યાનની ધારાથી પડતા રાખવા માટે જ બધી ક્રિયાએ આલખનભૂત કહી છે. ૫૩૮llतपः श्रुतादिना मत्तः, क्रियावानपि लिप्यते । भावनाज्ञानसम्पन्नो, निष्क्रियोऽपि न लिप्यते ।। ३९ ।।
જે તપ અને શાસ્ત્રજ્ઞાનાદિથી મત્ત થાય છે. અભિમાની બને છે. તે શાસ્ત્રવિહિત ક્રિયાઓના કુર્તો હાવા છતાં–કરનાર હાવા છતાં લિપ્ત થાય છે. કર્મથી લેપાય છે. પરંતુ જે ભાવનાજ્ઞાન સંપન્ન છે તે ક્રિયા વગરને પણ લેપાતે! નથી. ક્રથી ખંધાતા નથી. ।।૩૯મા
समलं निर्मलं चेद - मिति द्वैतं यदा गतम् । अद्वैतं निर्मलं ब्रह्म, तदैकमवशिष्यते ॥४०॥
આ મળયુક્ત છે અને આ નિર્મૂળ છે. આવા પ્રકારના ભેદ જ્યારે દૂર થાય છે–ચાલ્યા જાય છે. ત્યારે નિર્મળ, અદ્વીતીય પ્રશ્ન જ એક બાકી રહે છે.
am
8:30:28:0(R)088028
0059
don: ==
|
1-0
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
= = = = == = = 0 અર્થ -કામ–ભેગ-વિષય-કવાય યુક્ત પ્રવૃત્તિ
બંધનકારક છે. • અહિંસાદિનું પાલન નિર્મળ છે.
આવા પ્રકારનો ભેદ જ્યારે દૂર થાય છે અને માણસ જ્યારે શુદ્ધાત્માનું ચિંતન કરે છે. ત્યારે નિર્મળ અદ્રત, શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપ પ્રતીત થાય છે.
અનાલંબન સમાધિમાં એક આત્મા જ બાકી રહે છે. ૪૦ महासामान्यरूपेऽस्मि-मज्जन्ति नयजा भिदा: समुद्र इव कल्लोलाः, पवनान्माथनिर्मिताः ।।४१।।
વાયુના સમાગમથી ઉત્પન્ન થયેલા કલે-તરંગ જેમ સમુદ્રમાં ડૂબી જાય છે. અર્થાત્ એમાં જ લય પામે છે. તેમ મહા સામાન્ય રૂપ અર્થાત્ શુદ્ધાતમાં સ્વરૂપ બ્રહ્મમાં નયથી ઉત્પન્ન થયેલા ભેદ ડૂબી જાય છે.
શુદ્ધાત્મા એક છે પણ કમેના કારણે દેવમનુષ્ય તિર્યંચ-નારક–ગરીબ-શ્રીમંત-રોગી નિરોગી == = = (૭૩E GLOSE- ===
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદિ વિષમતા જણાય છે. શુદ્ધત્માની અપેક્ષાએ આત્મા એક જ છે.
નિગઢમાં જે આત્મપ્રદેશ હતા. એ જ આત્મ પ્રદેશે મુક્તાવસ્થામાં હોય છે. કર્મકૃતભાવો, સત્તા રૂપ મહા સામાન્યની વિવેક્ષા થાય ત્યારે વિવિધ ભેદે પ્રતીત થતા નથી.
સત્ પ્રતિતિમાં નયકૃત ભેદ નથી. ૪૧ षड्दव्यैकात्म्यसंस्पशि, सत्सामान्यं हि यद्यपि । परस्यानुपयोगित्वात्, स्वविश्रान्त तथापि तत्
||૪રા જો કે સત્તારૂપ સામાન્યથી છ એ દ્રવ્ય એકાસ્મતાને અર્થાત એક સ્વરૂપને સ્પર્શ કરે છે. બીજા દ્રવ્ય માટે તે અનુપયોગી છે. પિત પિતાની અપેક્ષાએ છ એ દ્રવ્ય સ્વતંત્ર છે અને સ્વતઃ પરિણમન શીલ છે.
તે પણ સત્તા રૂપ સામાન્ય, પોતાના સ્વરૂપમાં જ વિશ્રાંત છે. તેને બીજે કઈ આધાર નથી. O
: ૦૭૪૯
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
“જીવ-અજીવ-ધર્મ-અધર્મ-આકાશ-કાળ આ છ દ્રવ્યો છે. આ છ દ્રવ્યના ગુણેમાં ભેદ છે. તેના કારણે છ એ દ્રવ્યો પરસ્પર ભિન્ન છે પણ સત્તાની અપેક્ષાએ છએ દ્રવ્યનું સ્વરૂપ એક પ્રકારનું છે.
આ સત્ સામાન્ય [અસ્તિત્વ) બીજા દ્રવ્ય માટે ભલે ઉપયોગી નથી. તે પણ તે પોતાના સ્વરૂપમાં જ સ્થિર છે.
આ સત્ રૂપ ભાવનાથી ભેદબુદ્ધિ નષ્ટ થાય છે અને એકતાની બુદ્ધિ સ્થિર થાય છે. મારા नयेन सङ्ग्रहेणैव-मृजुसूत्रोपजोविना । सच्चिदानन्दरूपत्वं, ब्रह्मणो व्यवतिष्ट ते ।।४३।।
આ રીતે રૂજ સૂત્રનો આશ્રય કરનાર સંગ્રહ નયથી બ્રહ્મનું શુદ્ધાત્માનું] સત્-ચિત્ અને આનંદ સ્વરૂપ સ્થિર થાય છે..
સંગ્રહ નય : સામાન્ય ધર્મથી ભિન્ન પદાર્થોને એક રૂપમાં સંગ્રહ કરે છે ! કાયા એક આત્મા છે.
ઈટ-માટી–પત્થર–સોનું-ચાંદિ આદિ ભિન્ન ભિન્ન છે પણ પૃથ્વીન્દુ ધર્મની અપેક્ષાથી બધા એકરૂપ છે. O CO-૦૭૫)OBO
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
- આંબ-લીબડ-પીપ-બોરડી....આદિ ભિન્ન ભિન્ન છે પણ વૃક્ષત્વ ધર્મની અપેક્ષાથી બધા સામાન્ય એક રૂપ છે. - સત્ રૂપે આત્મા અને પુદ્ગલમાં ભિન્નતા
નથી, એક્તા છે. - ચિત્ રૂપે આત્મા સદાય જ્ઞાનરૂપ છે. જ્ઞાનાત્મક
રૂપ પ્રત્યક્ષ છે. આનંદસ્વરૂપ મોક્ષમાં અભિવ્યકત થાય છે. સંગ્રહ નયથી આત્મા સત્ રૂપે છે. ઋજુસૂત્ર નયના
અનુસારે જ્ઞાનવાન છે. • મોક્ષ દશાની અપેક્ષાએ ચૈતન્ય રૂપ અને આનંદ
રૂપ પ્રતીત થાય છે. સિદ્ધ થાય છે. આવા सत्त्वचित्त्वादिधर्माणां, भेदाभेदविचारणे । न चार्थाऽयं विशीर्येत, निर्विकल्पप्रसिद्धितः ।।४४।। " સત્તા-ચૈતન્ય (જ્ઞાન] અને આનંદ આ ધર્મોની વિચારણામાં પરસ્પર ભેદ-અભેદતા છે. આ વિચારમાં બ્રહ્મ–શુદ્ધાત્મા સત્-ચિત્ત અને આનંદ સ્વરૂપ છે. આ અર્થ દૂર થતો નથી.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારણ કે નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં-અનુભવદશામાં આ ત્રણેની અભેદતા [એકતા] પ્રસિદ્ધ થાય છે. ૦ શુદ્ધ આત્મા, અખંડ-જ્ઞાયક-એક-સ્થિર છે....
છે.છે...* - વિકારી દશામાં પરસ્પર ભેદ જણાય છે. રાગી
હેવી મેહી-કામી. ઈત્યાદિ. ૧૪૪ योगजानुभनारूढे, सन्मात्रे निर्विकल्पके । विकल्पौघासहिष्णुत्वं, भूषणं न तु दूषणम् ।।४।।
ગજન્ય-સમાધિથી ઉત્પન્ન થયેલ અનુભવદશામાં શુદ્ધ જ્ઞાનધારામાં, વિકલપને સમુદાય ટકી શકતો નથી.
નિર્વિકલ્પ દશામાં, અશુભ ભાવે તે હતા નથી પરંતુ શુભ ભાવે પણ ટકતા નથી. એ ભૂષણ છે પરંતુ દૂષણ નથી. ૦ સ્વઘરઃ શુદ્ધભાવ શુભભાવે, અશુભભાવની ૦ મિત્રઘરઃ શુભભાવ અપેક્ષાએ ઉપાદેય છે. ૦ શત્રુઘર : અશુભભાવ પરંતુ શુદ્ધભાવની અપે
ક્ષાએ શુભભાવે હેય છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
- જ્યારે લક્ષ્યને વેધકરનાર, કેવળ લક્ષ્ય [સાધ્ય] ને જ જુએ છે. ત્યારે હું વેધ કરું છું, આ લય છે, આ મારૂં બાણ છે. આ બીજા લેકો છે. ઈત્યાદિ જ્ઞાન હોતું નથી. કેવળ લક્ષ્યના સ્વરૂપનું જ ભાન હોય છે તેમ નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં, માત્ર આત્માનું જ ભાન હોય છે. ૦ અશુભ ભાવથી દુર્ગતિ-, શુભ ભાવથી સદ્
ગતિ... આવું જ્ઞાન હોતું નથી. આત્માના જ્ઞાનમય સ્વરૂપના લક્ષણ સિવાય બીજા ધર્મોનું જ્ઞાન
હેતું નથી. કપા यो ह्याख्यातुमशक्योऽपि, प्रत्याख्यातुं न शक्यते । प्राज्ञैर्न दुषणीयोऽर्थः, स माधुयेनिशेषनत् ।।४६।।
જે પદાર્થોનું [અતીન્દ્રિય] શબ્દોથી વર્ણન ન કરી શકાય, તેને નિષેધ ન કરવો જોઈએ. તેના વિષયમાં એમ ન કહી શકાય કેઃ “તે વસ્તુ નથી.” તે વસ્તુ વિદ્યમાન હોવા છતાં પ્રતિપાદન કરી શકાતી નથી. - જી- ૭૮ - - - - -
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલા માટે વિદ્વાન લેકએ એ અર્થને નિષેધ ન કરવો જોઈએ. મધુરતાની તરતમાતાની જેમ :
શેરડી ગોળ-ખાંડ....આ બધા પદાર્થો મધુર છે. પરંતુ ત્રણેની મધુરતામાં તરતમતા છે. તે તરતમતાનું વર્ણન, વચન માત્રથી થઈ શકતું નથી. પરંતુ તેના ચાખવાથી સાક્ષાત્કાર થાય છે અનુક્રમે શેરડી ગોળ ખાંડની-મધુરતા....અધિક અધિક જણાય છે.
આવી જ રીતે સમાધિમગ્ન આત્માને આનંદ શબ્દ દ્વારા વર્ણવી શકાતો નથી. પ્રત્યક્ષ આનંદનો અનુભવ, શબ્દ દ્વારા ન થાય પરંતુ અનુભવ દ્વારા જાણી શકાય. ૪૬ कुमारी न यथा वेत्ति, सुखं दयितभोगजम् । न जानाति तथा लोको, योगिनां ज्ञानजं सुखम्
૪૭ જેમ કુમારી–અપરણીત બાલિકા, પુરૂષ યાને પતિના સામાગમથી થતા સુખને જાણતી નથી. તેમ સામાન્ય લેકો, યોગીઓના સમાધિ રૂપ જ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થયેલ સુખને જાણી શકતા નથી. ૪હા E-EL_ ===(૭૮ = == = = =
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
3:09
अत्यन्तपक्वबोधाय, समाधिर्निर्विकल्पकः । वाच्योऽयं नार्धविज्ञस्य, तथा चोक्तं परैरपि ॥ ४८ ॥
જે વ્યવહારમાં અત્યંત નિપુણ અનેલે છે. અર્થાત્ જેનું જ્ઞાન અત્યંત પરિપકવ થયેલુ છે તેવાને જ, નિર્વિકલ્પ સમાધિનું જ્ઞાન પ્રતિપાદન કરવુ જરૂરી છે. બાકી અધકચરા જ્ઞાનવાળાને શુદ્ધા ત્માનું પ્રતિપાદન કરવુ એ ભારે જોખમ છે. આવુ જૈનેતરાએ પણ કહેલ છે. જા
आदौ शमदमप्रायै - गुणैः शिष्यं प्रबोधयेत् । पश्चात् सर्वमिदं ब्रह्म, शुद्धस्त्वमिति बोधयेत्
||૪||
પ્રારભમાં ગુરૂ શિષ્યને એમ શીખવાડે-હિતશીક્ષા આપે કે :
• તારે સમતામાં રહેવુ -ક્રોધ ન કરવો, • તારે ઇન્દ્રિયાનુ ક્રમન કરવું',
૦ તારે મનને પરમાત્માના ધ્યાનમાં કેન્દ્રિત કરવુ ....ઇત્યાદિ...પછી તારા આત્મા જ પરમાત્મE (૮૦)
ง
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વરૂપ છે. જગતના સર્વ જીવો નિશ્ચયથી સિદ્ધસમાન છે. સર્વવસ્તુ બ્રહ્મસ્વરૂપ છે
ગુરૂ ઃ આ રીતે વ્યવહારમાં નિષ્ણાત બનાવ્યા પછી શિષ્યને શુદ્ધાત્માનું જ્ઞાન કરાવે-ભાન કરાવે.
પ્રારંભમાં જ જે ગુરૂ; અનભિજ્ઞ–અર્ધદગ્ધ એવા શિષ્યને એમ શીખવાડે કે; “આખુ જગત બ્રહ્મ સ્વરૂપ છે, કઈ ભેદ પ્રભેદ નથી, સ્ત્રી-પુત્ર-પતિ આદિ ભેદોની કપના વ્યર્થ છે.
તે એ ગુરૂએ, અનભિજ્ઞ શિષ્યને, મહાનરકની જાળમાં પાડેલ છે. પ तेनादौ शोधयेच्चितं, सद्विकल्पैर्वतादिभिः । यत्कामादिविकाराणां, प्रतिसङ्घयाननाश्यता
0 | શા. તેથી પ્રાથમિક ભૂમિકામાં વ્રત-તપ-જપ-નિયમાદિથી ચિત્તનું શુદ્ધિકરણ કરવું જોઈએ. કારણ કે કામ-ક્રોધ-લોભાદિ વિકારે સમાધિજન્ય તત્ત્વજ્ઞાનથી નાશ કરવા ગ્ય છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000000000000000000
પ્રતિ સંખ્યાન-સમાધિ જન્ય તત્ત્વજ્ઞાન, શુભ ભા. ૫૧ विकल्परूपा मायेयं, विकल्पेनैव नाश्यते । अवस्थान्तरभेदेन, तथा चोक्तं परैरपि ॥५२।। - કામ-ક્રોધાદિ રૂપ જે માયા છે, મિથ્યાજ્ઞાન છે, વિભાવ છે. તે વિકલપથી જ નષ્ટ થાય છે. અર્થાત્ અશુભ ભાવે છે. તે શુભભાવથી દૂર થાય છે.
અવસ્થા ભેદના કારણે વિકપ રૂપ માયા, વિક૯૫થી જ નષ્ટ થાય છે. એમ અન્ય અદ્ધિત વાદીઓ પણ કહે છે. પરા अविद्यशैवानमया, स्वात्मनाशोद्यमात्थया । विद्या सम्प्राप्यते राम, सर्व दोषापहारिणी ॥५३॥ યેગ વાશિષ્ટ લેક -
પિતાના નાશ માટે જે ઉધમ, તે ઉદ્યમથી ઉત્પન્ન થયેલ જે અવિદ્યા, તે ઉત્તમ અવિદ્યા વડે જ હે રામ! સમસ્ત દેને નાશ કરવાવાળી વિદ્યા ઉત્પન્ન થાય છે. dddddddd44386-gdddddd
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષા :
વાસ્તવમાં પારમાર્થિ કટષ્ટિથી શુદ્ધાત્મા જ સત્ય છે. અન્ય સમસ્ત સંસાર મિથ્યા છે. આ સત્યને સાક્ષાત્કાર જ્યાં સુધી થતા નથી. ત્યાં સુધી અહિંસા-સત્યાદ્રિ ત્રતાનું પાલન કરવું જરૂરી છે. આ અહિંસાદ્ધિનું પાલન પશુ, વાસ્તવિક તત્ત્વજ્ઞાનની અપેક્ષાથી અવિદ્યા છે. અહિંસાદિના વિચાર પણ અવિદ્યા છે.
શુદ્ધાત્મઢશામાં
હિંસા, જુઠ, ચારી, અશ્રમ, વિષયલેગ આફ્રિ પણ અવિદ્યા છે અને અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ચી, વિષયત્યાગ આ પણ અવિદ્યા છે. છતાં હિંસાદ્ધિ અવિદ્યાથી આ અહિંસાદિ અવિધા ઉત્તમ છે.
‘શુદ્ધાત્મા (બ્રહ્મ) એક જ સત્ય છે. અન્ય વિકલ્પે। માયા છે, મિથ્યા છે.’ આ આત્મ સાક્ષાકારની દૃષ્ટિથી અહિંસાદ્ધિ પણ અવિદ્યા છે.
આ રીતે અહિંસા આદિની ભાવનારૂપ અવિ ઘાથી સમસ્ત રાગાઢિ દેષોને વિનાશ કરવાવાળી ‘શુદ્ધાત્મ બ્રહ્મ’ રૂપ વિદ્યા પ્રાપ્ત થાય છે.
૮ ૩)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ C[]] [][] [] [][ 8
સમસ્ત વસ્તુ બ્રહ્મરૂપ છે. આ વિદ્યાનું સ્વરૂપ છે. ૫૩ शाम्यति ह्यस्त्रमस्त्रेण, मलेन क्षाल्यते मलः । शमं विषं विषणति, रिपुणा हन्यते रिपुः ।।५४।। ૦ અસ્ત્રથી અસ્ત્ર શાંત થાય છે. • મળથી મળ છેવાય છે. - વિષઝેરથી ઝેર હણાય છે. ૦ શત્રુ વડે શત્રુ હણાય છે.
તેમ અશુભ વાસનાઓ, શુભ વાસના દ્વારા દૂર થાય છે. હિંસાદિના અશુભ વિચારે અહિંસાના શુભ વિચારથી દૂર થાય છે. પઠા ईदृशी भूतमायेयं, या स्वनाशेन हर्षद ? । न लक्ष्यते स्वभावोऽस्याः, प्रेक्ष्यमाणैव नश्यति
પૃથ્વી...આદિ પંચ ભૂતની માયા, પિતાના નાશથી જ આનંદ આપનારી છે.
[][]WL (૮૪)B] -[]
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પંચભૂતને સ્વભાવ જણાતું નથી. જે તાં જાતાં જ નાશ પામે છે.
કેમકે તેને સ્વભાવ પરાવર્તનશીલ છે.
પૃથ્વી...આદિ ભૂતોનો સ્વભાવ પરાવર્તન શીલ છે. માત્ર શુદ્ધાત્મા જ સત્ય છે. પર્યાયની દૃષ્ટિથી આખું જગત પરાવર્તનશીલ છે અને દ્રવ્યદષ્ટિથી સ્થિર છે
આવી જ્યારે વ્યષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યારે આત્માને અપૂર્વ આનંદ થાય છે. .. ૦ કર્મકૃત ભાવે વિષમ અને બદલાતા છે. ૦ શુદ્ધાત્મા જ્ઞાનાદિમય છે અને સ્થિર છે.
દ્રવ્યદૃષ્ટિ આનંદ આપનારી છે; પર્યાયદષ્ટિ વિષમતા પેદા કરનારી છે. પપ व्रतादिः शुभसङ्कल्पो, निर्णाश्याशुभवासनाम् । दाह्य विनैव दहनः, स्वयमेव विनङक्ष्यति
જ ૮૫)::::
૫)
,
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
ના
વ્રત-નિયમ-દયા–દાનાદિ જે શુભ વિકલ્પ છે. તે અગ્રતાદિના અશુભ વિકપને દૂર કરી, અને સ્વયં-પિતે ચાલ્યા જાય છે. છે જેમાં અગ્નિ, દાહ્ય લાકડાદિવિના સ્વયં
બૂઝાઈ જાય છે. ૦ એરંડીયું તેલ જેમ, પટના મળને દૂર કરી, પિતે નીકળી જાય છે. તેમ અશુભ વિકલ્પને દૂર કરી, શુભ વિકલપે સ્વયં ચાલ્યા જાય છે
અને શુદ્ધભાવ પેદા થાય છે. પદા इयं नैश्चयिको शक्ति-न प्रवृत्तिन वा किया । शुभसङ्कल्पनाशार्थ, योगिनामुपयुज्यते ॥५७।।
આ નિશ્ચયનયની વાત છે. નિશ્ચયનયની શક્તિ પ્રવૃત્તિરૂપ કે ક્રિયારૂપ નથી. શુભ સંકલ્પના નાશ માટે, યેગી પુરૂને આ ઉપગી છે.
નિશ્ચયનયથી આત્મા જ્ઞાનરૂપ છે. અનાદિ કર્મ સંગના કારણે તે મનુષ્યાદિના શરીરમાં આવે છે. ES:1: :{C}): :
કે,
_
-
-
I
-
-
-) તા
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000000000000000000
શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે, જેમ અશુભ કર્મોને ત્યાગ જરૂરી છે તેમ શુભકર્મોને ત્યાગ પણ જરૂરી છે. | મોક્ષ પ્રાપ્તિ માટે જેમ હિંસાદિ કાર્યો બાધક છે તેમ દાન શીલ-અહિંસાદિ...ની ક્રિયા પણ બાધક છે.
આ નશ્ચયિક શક્તિ શુભ સંકલપના નાશ માટે યોગીઓને ઉપગી થાય છે. - જ્યારે આત્મા, વિભાવપરિણામ યાને શુભાશુભ મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિથી વિરામ પામે છે. ત્યારે તે મુક્તિ યાને પદ્મપદ પામે છે. પણ द्वितीयापूर्वक रेण, क्षायोपशमिका गुणाः । क्षमाद्या अपि यास्यन्ति, स्थास्यन्ति क्षायिकाः
કરમ ૧૮ * બીજા અપૂર્વકરણમાં ક્ષયે પશમથી ઉત્પન્ન થયેલા, ક્ષમા..આદિ ગુણે પણ જશે અને કેવળ ક્ષાયિક ગુણે સ્થિર થશે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
5 :05:00S3:0:
53: - પ્રથમ અપૂર્વકરણમાં સમ્યફત્વને લાભ અને બીજું અપૂર્વકરણ આઠમાં ગુણસ્થાનકનું જાણવું. બીજ અપૂવકરણમાં ધર્મસંન્યાસ તાત્વિક–પારમાર્થિક હાય. વેગ દૃષ્ટિ સમુચ્ચય ગ્રંથમાં એ જ બાબત કહેવાઈ છે.
[દયિક ભાવના ધર્મને ત્યાગ કરવા રૂપ અતાવિક ધર્મ સન્યાસ પ્રવ્રજયાના અવસરે પણ
હોય].
બાવન ચંદનના ગંધમાન, ક્ષાયિકપણુથી ઉત્તમ ધર્મ સન્યાસને પ્રાપ્ત કરીને, સત્સંગથી ઉત્પથયેલા, ક્ષાપશમિક-ક્ષપશમથી પ્રાપ્ત થયેલા ક્ષમાદિક....ધર્મો પણ ત્યાજવા ગ્ય છે. પ૮ इत्थं यथाबलमनुद्यममुद्यमं च,
कुर्वन् दशानुगुणमुत्तममान्तरार्थे । चिन्मात्रनिर्भ रनिवेशितपक्षपातः,
प्रातर्युरन्तमिव दीप्तिमुपैति येगी ॥५९।।
પ્રાતઃ કાળ જેમ સૂર્યને પ્રાપ્ત કરે છે, તેમ સાધક આત્મા પિતાની શક્તિ અનુસાર, યથા == ==(૮૮)= = = =
સાદ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
શક્તિ આંતર આત્મા માટે, પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિને કરતે અને કેવળ ચૈતન્ય સ્વરૂપ આત્મામાં જ થાપિત કર્યો છે પક્ષપાત જેણે એ યોગી, પ્રાતઃ કાળ જેમ સૂર્યને પ્રાપ્ત કરે છે, તેમ ભેગી દીપ્તિપ્રકાશને પ્રાપ્ત કરે છે. પલા अभ्यस्य तु प्रवितत व्यवहारमार्ग,
प्रज्ञापनीय इह सद्गुरूव क्यनिष्ठः । વિતિgત્રકાદિવસેં",
वतेत कि पुन र सौ सहज़।त्मरूपे ॥६०।। વિસ્તૃત વ્યવહારમાર્ગને અભ્યાસ કરીને, અર્થાત્ વ્યવહાર માર્ગનું સુંદર આચરણ કરીને, સદ્ ગુરૂના વચનમાં વિશ્વાસવાળા અને પ્રજ્ઞાપનીય [હિત શિક્ષાને લાયક] એ શિષ્ય;
મૈતન્ય રૂ૫ [જ્ઞાન રૂ૫] દર્પણમાં પ્રતિબિંબિત થયેલા છે ત્રણ જગતના પર્યાયે જેમાં એવા આત્માના અવભાવિક સ્વરૂપમાં સ્થિર બને.
અર્થાત આમાના જ્ઞાનરૂપી નિર્મળ આરિસામાં, જગતના યપદાર્થોનું પ્રતિબિંબ સહજભાવે પ્રતિબિંબિત થાય. ૬૦ જાઓ: ૪૪ []'૮૯[] ૪૪૪૪૪૪૪
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
085:00:
53:00:
20 भवतु किमपि तत्त्व बाह्यमाभ्यन्तरं वा,
हदि वितरति साम्य निर्मलश्चिद्विचारः । तदिह नचितपञ्चाचारसञ्चारचारुस्फुरितपरमभावे पक्षपाताऽधिको नः ॥६१।। બાહ્ય કે અભ્યતર કંઇ પણ તત્વ હે!
પરંતુ જેના હૃદયમંદિરમાં, નિર્મળ ચૈતન્યને વેપાર, સમતા ભાવને ઉત્પન્ન કરે છે, લોકેત્તર સમભાવને પ્રાપ્ત કરે છે :
તે કારણથી સંચિત થયેલ પંચાચારના અભ્યાસથી પ્રગટ થયેલા, પરમ સ્વાભાવિક ભાવમાંજ્ઞાનાત્મક રૂપ આત્મામાં અમારો અધિક પક્ષપાત છે. ૦ ઘટ-પટાદિ....વસ્તુ ઈન્દ્રિયગમ્ય છે. . કેટલાક અત્યંતર તત્વે, મનથી ગ્રાહ્ય છે. જ્યારે ૦ શુદ્ધાત્માનો સાક્ષાત્કાર અનુભવગમ્ય છે, કે
જ્યાં મન-વચન-કાયાના વેપાર વિના, શુદ્ધોપગની રમણતા છે. ૬૧ स्फुटमपरमभावे नैगमस्तारतम्यम्,
प्रवदतु न तु हृष्येत्तावता ज्ञानयोगी। SBD:S :10):
5 0 :S :
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
कलितपरमभाव चिच्चमत्कारसारम्,
सकलनयविशुद्धं चित्तमेकं प्रमाणम् ।।६२।। નગમ નય, આત્માના અપરમ ભાવમાં –અર્થાત્ આત્માનું સ્વરૂપ ભલે વિધવિધ દિશાથી પ્રગટ કરે પરંતુ તેટલા માત્રથી જ્ઞાનગી ખુશ થતા નથી.
આત્માના સ્વરૂપમાં નૈગમનય સ્પષ્ટપણે ભલે ન્યુનાધિક્તાને પ્રગટ કરે.
પરંતુ જ્ઞાનસિધ્ધ યેગી, કે જેમણે પરમ ભાવને જાણેલ છે, એવા યેગી, ચિત્તને આશ્ચર્ય પમાડનાર, સકવ નથી વિશુદ્ધ, એવાં શ્રેષ્ટ ભાવનેપરમભાવને જ એક પ્રમાણ માને છે.
રાગ-દ્વેષ-મહાદિના કારણે કર્મ બંધ થાય છે અને તેથી આત્મા વિવિધ ગતિઓમાં પરિભ્રમણ કરે છે. સુખ-દુઃખાદિની અપેક્ષાએ પશુ-પક્ષીકીટ-પતંગ-મનુષ્ય-દેવ-નારક આદિ નીઓમાં આત્માનું રૂપ ન્યુનાધિક હોય છે. આમ નૈગમનય પ્રતિપાદન કરે છે. પણ જ્ઞાનગીને આનંદ થતો
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી. કારણ કે તે શુદ્ધાત્માને જ અભિલાષી છેપક્ષપાતી છે.
ચૈતન્યને ચમત્કાર જ જેમાં મુખ્ય છે. અર્થાત્ મૈતન્યની જ જેમાં પ્રધાનતા છે, કેવળ (માત્ર) જ્ઞાનની જ જ્યાં પ્રધાનતા છે. એવા સકળનયથી પ્રતિપાદ્ય એક જ્ઞાન જ પ્રમાણ છે. દર રિપરનવાનાં વર્તઃ કુરાન,
सहजविपिनसुप्ता निश्चयो ना बिभेति । अपि तु भवति लीलोज्जृम्भिजम्भोन्मुखेऽस्मिन्, गलितमदभरास्ते नोच्छ्वसन्त्येव भीताः ।६३॥
અપરાયરૂપી હાથીઓના ગરવથી, સ્વાભાવિક રીતે વનમાં સૂતેલે નિશ્ચયરૂપી સિંહ ભય પામતું નથી. આ સિંહ જ્યારે વિલાસ પૂર્વક બગાસું ખાય છે ત્યારે તે ન રૂપી હાથીઓ, ભયથી ભાગી જાય છે અને અભિમાની એવા નો રૂપી હાથીઓ; સિંહની ગજેનાથી શ્વાસ લેવા પણ રોકાતા નથી– શ્વાસ પણ લઈ શકતા નથી.
જ છે []૨[ - - -
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થાત્ પલાયમાન થઈ જાય છેનિશ્ચયનયની વિચારણુમાં, અન્ય સારા નરસા કોલાહલ શાંત થઈ જાય છે. ૬૩ कलितविविधबाह्यव्यापकोलाहलौध
___ व्युपरमपरमार्थे भावनापावनानाम् । क्वचन किमपि शोच्यं नास्ति नैवास्ति मोच्यं, न च किमपि विधेयं नैव गेयन देयम् ॥१४॥
જાણ્યા છે વિવિધ પ્રકારના બાહા પદાર્થોના કોલાહલના સમૂહની, શાંતિરૂપ, પરમાર્થ ભાવનાથી પવિત્ર બનેલા લોકોને,
કોઈ પણ વસ્તુ- કયારે પણ શેચ કરવા લાયક નથી,
કોઈપણ વસ્તુ-કયારે પણ, છોડવા લાયક નથી, કઈ પણ વસ્તુ-કયારે પણ, કરવા યોગ્ય નથી, કોઈપણ વસ્તુ- કયારે પણ, પ્રશંસા કરવા લાયક નથી, કોઈપણ વસ્તુ-જ્યારે પણ, દેવા લાયક નથી.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
O_OO_O_O_O_OLOGOTO
આત્મા નિત્ય છે કે અનિત્ય છે ઈત્યાદિ કોલાહલની જ્યાં શાંતિ છે એવા શુદ્ધાત્માની ભાવનાવાળા રોગીઓ માટે, કોઈપણ ચીજ ત્યાગ કરવા લાયક નથી, એમ કઈ ચીજ છોડવા લાયક; કરવા લાયક દેવા લાયક કે પ્રશંસા કરવા લાયક નથી. ૬૪
1/વા
इति सुपरिणतात्मख्यातिचातुर्य केलि
भवति यतिपतिर्यश्चिद्भरोद्भासिवीर्यः । हरहिमकरहारस्फारमन्दारगङ्गा
रजतकलशशुभ्रा स्यात्तदीया यशःश्रीः ।।६।। આ પ્રમાણે સારી રીતે, પરિપકવ આત્મખ્યાતિની ચતુરાઈમાં ૫ટુ એવા યતિપતિ, (મુનિ અગ્રેસર) શૈતન્યના સમુહથી પ્રકાશમાન પરાકમવાળા થાય છે.
એવા આત્મરમણી – આત્મજ્ઞાની મહામુનિની યશની શોભા, મહાદેવ, ચંદ્ર, હાર, વિશાળ ક૫00000OUO()OD0000000
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃક્ષ, ગંગા અને ચાંદીના કળશ....વગેરેની જેમ શ્વેત થાય છે.
અર્થાત્ એમની યથની ઘેાભા; અતિ શ્વેતઉજ્જવળ મને છે. પા
इति ज्ञानयोग शुद्धि अधिकार:
[](૯૫)[]
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
好父母导公众众众众众公分X公众号
ક્રિયાયોગ શુદ્ધિ અધિકાર છે
यान्येव साधनान्यादी, गृहणीयाज्ज्ञानसाधकः । सिद्धयोगस्य तान्येव, लक्षणानि स्वभावतः ॥
જ્ઞાનસાધક આત્મા શરૂઆતમાં જે સાધનાને ગ્રહણ કરે છે, તે યોગ સિદ્ધ થયા પછી તે જ સાધનો, ગીને સ્વભાવથી લક્ષણ બની જાય છે. અર્થાત્ સ્વભાવભૂત બની જાય છે.
અહિંસા-ક્ષમા–વ્રત–સામાયિક આદિને પ્રથમ જ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે ઉપયોગી ગણે છે. પ્રયત્ન પૂર્વક અહિંસાદિનું પાલન કરે છે. પેગ સિદ્ધ થયા પછી, તે અહિંસા-ક્ષમાદિસ્વભાવભૂત બની રહે છે. પાણીને સ્વભાવ જેમ શીતળ, અગ્નિનો સ્વભાવ જેમ ઉષ્ણ...તેમ ક્ષમાદિ ગુણે સ્વભાવિક બની જાય છે. ૧૫
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
अत एव जगो यात्रां, सत्तानियमादिषु । यतनां सेामिलप्रने, भगवान् स्वस्य निश्चिताम्
મિલે ભગવાનને પૂછયું, હે ભગવાન! આપને તપ-નિયમ-સંયમ...આદિને વિષે સુખસાતા વતે છે?
ભગવાને કહ્યું : નિશ્ચિત થતાપૂર્વક સંયમ યાત્રા ચાલુ છે.
અહીં યતનાથી ક્રિયાની ઉપયોગીતા બતાવી છે. જેરા अतश्चैव स्थितप्रज्ञ-भावसाधनलक्षणे । अन्यूनाभ्यधिके प्रोक्ते, योगदृष्टया परैरपि ।।३।।
આ કારણથી જ, અન્ય લોકોએ પણ સ્થિતપ્રજ્ઞ ભાવના સાધન અને લક્ષણ યોગદષ્ટિથી અન્યૂન-અનધિક કહેલા છે.
જેની બુદ્ધિ આત્માના સ્વરૂપમાં સ્થિરતા પામેલ છે અને સંસારિક વિષયોમાં રાગ-દ્વેષ રહિત થયેલ છે. તે સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
OTTOM OTO OTO
સ્થિતપ્રજ્ઞ યેગી પણ, અન્ય લેકની જેમ જવા આવવાનો, ભજન, શયન, આદિનો વ્યવહાર કરે છે. પરંતુ ઉદાસીન ભાવે, રાગ-દ્વેષથી રહિત બની કરે છે. કરવું પડે છે, એમ સમજીને કરે છે. અનાસક્ત ભાવે કરે છે, ન છૂટકે કરે છે.
સ્થિતપ્રજ્ઞ ભાવની પ્રાપ્તિ માટે જે સાધન છે. અને સ્થિતપ્રજ્ઞ બન્યા પછીના જે લક્ષણ છે, તે
ગ દષ્ટિથી પરસ્પર ન્યૂન-અધિક નથી. મારા नाज्ञानिनो विशेष्येत, यथेच्छाचरणे पुनः ज्ञानी स्वलक्षणाभावात्, तथा चोक्त परैरपि ।।४।।
જ્ઞાની પણ જે, પિતાની ઈચ્છાનુસાર, સ્વછંદ પણેશાસ્ત્રવિરૂદ્ધ કે ધર્મવિરૂધ્ધ આચરણ કરે; તે તે જ્ઞાનીને અસાધારણ લક્ષણે તેમાં ઘટતા નથી.
તેથી અજ્ઞાની અને જ્ઞાનીમાં કશું ફેર પડતે નથી. એમ જેનેત્તર લેકે વડે પણ કહેવાયેલ છે. 18ા बुद्धाऽद्वैतसतत्त्वस्य, यथेच्छाचरणं यदि । शुनां तत्त्वदृशां चैव, को भेदोऽशुचिभक्षणे ।।५।। HOLIOLO ૮૮ OLOOD
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
.00
aa
1222
જેણે મધુ 'બ્રહ્મ' છે. આ અદ્વૈતતત્ત્વ જાણી લીધુ છે, આવા પ્રકારના કહેવાતા જ્ઞાની પણ જો ઇચ્છાનુસાર, સ્વચ્છંદ રીતે ધર્મવિરૂદ્ધ આચરણા કરે તા,
અશુચિ ભક્ષણના વિષયમાં કુતરાએ અને વિષય કષાયરૂપ અશુચિના સેવનથી તત્ત્વષ્ઠામાં શું ફરક પડે ? શુભેદ છે ?
2
।
अबुद्धिपूत्रिका वृत्तिर्न दुष्टा तत्र यद्यपि । तथापि येागज़ादृष्ट - महिम्ना सा न सम्भवेत् || ६ || જો કે અણુદ્ધિપૂર્વકની વૃત્તિ દોષવાળી નથી. તા પણ ચેાગથી ઉત્પન્ન થયેલ [અદ્રષ્ટ] સમાધિના મહિમાથી તે પ્રવૃત્તિ ચેગીને સંભવી શકિત નથી.
mu
निवृत्तम शुभाचाराच्छुभाचारप्रवृत्तिमत् । स्याद्वा चित्तमुदासोनं, सामायिकवतेा मुनेः ॥७॥ અશુભ આચારથી નિવૃત અને શુભ આચા૨માં પ્રવૃત્તિવાળા, સમભાવ સ્થિત, મહામુનિનું ચિત્ત ઉદ્દાસીન હાય છે.
-
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશુભ કાર્યોમાં તે પ્રવૃત્તિ કરતા જ નથી; શુભ પ્રવૃત્તિમાં પણ ફળની આશા રાખ્યા વિના, અનાશકત પણે પ્રવૃત્તિ કરે છે. विधयश्च निषेधाश्च, न त्वज्ञाननियन्त्रिताः । बालस्यैवागमे प्रोक्तो, नाद्देशः पश्यकस्य यत् ॥८॥ શકા :
શાસ્ત્રમાં જે વિધિઓ અને નિષેધ કહેલા છે. તે અજ્ઞાનથી નિયંત્રિત નથી. બલ્ક જ્ઞાનપૂર્વક છે. પરંતુ એ કથન બાલકને ઉદ્દેશીને આગમમાં કહેવાયેલ છે. તત્ત્વજ્ઞાની (દ્રષ્ટા) માટે નથી. જ્ઞાતાદ્રષ્ટા માટે આ વિધાને નથી. ૮ न च सामर्थ्ययोगस्य, युक्तं शास्त्र नियामकम् । कल्पातीतस्य मर्यादा-प्यस्ति न ज्ञानिनः क्वचित्
ચાલુ શંકા :
અને જે શાસ્ત્ર છે તે ઈચ્છા પેગ અને શાસ્ત્ર ગને નિયામક છે. સામર્થ્ય યોગનો નિયામક
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
નથી. કપાતીત જ્ઞાની [ચાગી] માટે કાઈ પણ મર્યાદા હાતી નથી. ૫હા
भावस्य सिद्धयसिद्धिभ्यां यच्चाकिञ्चित्करी क्रिया । ज्ञानमेव क्रियामुक्तं, राजयोगस्त दिष्यताम् ।। १०॥ ચાલુ શંકા :
ભાવની સિદ્ધિમાં કે ભાવની અસિધ્ધિમાં ક્રિયા વ્ય છે. તેથી ક્રિયારહિત જ્ઞાનને જ રાજયાગમુખ્યયેાગ તરીકે સ્વીકાર કરેા. ૫૧૦ના મૈવ, નાòવજો શ્યો, નાપૂરળ વિના | धर्म सन्न्यासयोगो चे-त्यन्यस्य नियता क्रिया ।।o|
,
સમાધાન :
સમાધાન કરતા કહે છે કે, આપતુ' કથન ખરાબર નથી. અકેવળી પશ્યક નથી; [તત્ત્વદૃષ્ટા નથી;] અપૂકરણ વિના ધ સન્યાસનેા ચેાગી નથી. એવાને ક્રિયા આવશ્યક છે. નિયત છે.
૧૦૧
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ અતાત્ત્વિક ધર્મ સંન્યાસ = ઔદયિક ભાવના
ધર્મનો ત્યાગ કરવા રૂપ, અતાવિક ધર્મ સન્યાસ પ્રવ્રજયા અવસરે હોય છે. તાવિક ધર્મસંન્યાસ - ક્ષેપક શ્રેણિમાં નિવૃત્તિ બાદર ગુણ સ્થાનકે વર્તતા ગીને, ક્ષાયિક ભાવની પ્રાપ્તિથી, ક્ષાપશમિક ક્ષમાદિ ધર્મની નિવૃત્તિ થતાં, તાવિક ધર્મસન્યાસ હોય છે. ક્ષપશમથી પ્રાપ્ત થયેલા ક્ષમાદિક ધર્મો પણ,
અહીં ત્યાજ્ય છે. ૦ પ્રથમ અપૂર્વકરણ સમ્યકૃત્વ પ્રાપ્તિ અવસરે. ૦ બીજું અપૂર્વકરણ આઠમા ગુણસ્થાનકે હાય
છે. ૧૧ાા स्थैर्याधानाय सिद्धस्या-सिद्धस्यानयनाय च । भावस्यैव क्रिया शान्त-चित्तानामुपयुज्यते ।।१२।।
જે ભાગ્યશાળીના રાગ-દ્વેષાદિ...શાંત થાય છે. તેવાને ઉત્પન્ન થયેલા ભાવની સ્થિરતા માટે અને જેમને ભાવની પ્રાપ્તિ થયેલ નથી તેમને ભાવ લાવવા માટે ક્રિયા ઉપયોગી છે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
' અર્થાત્ જેમને ભાવસિદ્ધિ થયેલ છે તેમને ભાવની સ્થિરતા માટે અને જેને ભાવ સિદ્ધ થયેલ નથી તેમને ભાવ લાવવા માટે, કિયા ઉપાગી છે. ક્યિા = ચારિત્ર. ૧૨ क्रियाविरहितं हन्त, ज्ञानमात्रमनर्थकम् । गति विना पथज्ञोऽपि, नाप्नोति पुरमीप्सितम्
ક્રિયા વિનાનું એકલું જ્ઞાન નકામું છે મેક્ષ ફળ આપવા અસમર્થ છે. માર્ગને જાણકારી પણ, ગમન કર્યા વિના, ઇચ્છિત સ્થાને પહોંચી શકતો નથી. ૧૩ स्वानुकूलां क्रियां काले, ज्ञानपूर्णोऽप्यपेक्षते । प्रदीपः स्वप्रकाशोऽपि, तेलपूर्त्यादिकं यथा ॥१४॥ - જેમ દીપક પિતે સ્વપ્રકાશ રૂપ છે, તે પણ તેલ પૂરવા...વગેરે ક્રિયાની અપેક્ષા રાખે છે. તેમ પૂર્ણ જ્ઞાની પણ સ્વભાવ રૂપ કાર્યને અનુકૂલ ક્રિયાની અપેક્ષા રાખે છે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
અw
-
~
અર્થાત્ પૂર્ણજ્ઞાનીને પણ અવસરે સ્વભાવને અનુકુલ ક્રિયાની આવશ્યકતા છે. ૧૪મા बाह्यभावं पुरस्कृत्य, येऽक्रिया व्यवहारतः । वदने कवलक्षेपं, विना ते तृप्तिकाङक्षिणः ।।१५।।
બાહા ક્રિયાના ભાવને આગળ કરીને, જેઓ વ્યવહારથી ક્રિયાનો નિષેધ કરે છે, તેઓ મુખમાં કેળિઓ નાખ્યા વિના તૃપ્તિને ઈચ્છે છે.
માત્ર ભજન સંબંધી જ્ઞાન, ભૂખ ભાંગતું નથી. પરંતુ હાથ હલાવી, કેળિયે મોઢામાં મૂકી, દાંતથી ચાવી, પેટમાં ઉતારવામાં આવે, તે ભૂખ ભાંગે. તેમ માત્રજ્ઞાનથી કાર્ય ન થાય.
ક્વિાની પણ યથાસ્થાને આવશ્યક્તા છે. જ્ઞાન દૂધના સમાન છે, ક્રિયા સાકરના સમાન છે. બન્નેના સમાગમથી અપૂર્વ મધુરતા પેદા થાય છે. ૧પ गुणवद्वहुमानादे-नित्यस्मृत्या च सत्क्रिया। जातं न पातयेद्भाव-मजातं जनयेदपि ॥१६॥
” ]૧૦૪ []
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
[] [][] [][] []][[][]
અધિક ગુણવાનના બહુમાન.... પાપની જુગુપ્સા, અતિચારની આલોચના, દેવગુરૂની ભક્તિ, ઉત્તર ગુણોની શ્રધ્ધા, લીધેલા વ્રતનું નિત્ય સ્મરણ, આલેચના, અસાધુપુરૂષની સેવા ...વગેરે....શુભ ક્રિયા, ઉત્પન્ન થયેલા ભાવને પડવા ન દે અને નહિ ઉત્પન્ન થયેલા ભાવને પેદા કરે.
આથી બુદ્ધિમાન પુરૂષ, પ્રમાદનો ત્યાગ કરી, સાવધાની પૂર્વક જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયામાં, સદાય પ્રયત્નશીલ બનવું. ૧દા क्षायोपशमिके भावे, या क्रिया क्रियते तया । पतितस्यापि तद्भाव-प्रवृद्धिर्जायते पुनः ।।१७।।
ક્ષાપેપશમિક ભાવે વર્તતાં તપ-સંયમને અનુફૂલ જે ક્રિયા કરાય છે, તે ક્રિયા વડે [શુભ ભાવથી] પડી ગયેલાને પણ તે ભાવની વૃદ્ધિ થાય છે. કહ્યું
ક્ષાપશમિક ભાવમાં વર્તાતા દઢ યત્નથી કરેલું શુભ-અનુષ્ઠાન, પતિત–પડી ગયેલાને પણ ફરીથી તે સાપશમિક ભાવની વૃદ્ધિ કરનાર થાય છે. LI [ ]L LL૯(૧૫ ___| |_| |
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
080000ZZZZZZZZZZZZZZd ક્ષાપશમિક ભાવ =
ચારિત્ર મેહનીય કર્મને અંશતઃ ક્ષય થવાથી જે શુભ ભાવ પેદા થાય છે. તે ક્ષાપથમિક ભાવ કહેવાય છે. તે સમયે ચારિત્રમોહનીય કર્મનો પ્રદેશથી ઉદય હોય છે પણ રસથી ઉદય હોતું નથી. [જ્ઞાનસાર સ્વોપટબો] ૧૭ गुणवृद्धये ततः कुर्यात्, क्रियामस्खलनाय वा । एक तु संयमस्थानं, जिनानामवतिष्ठते ।।१८।।
આ હેતુથી ગુણની વૃદ્ધિ કરવા માટે અથવા ગુણથી પડી ન જવાય તે માટે ક્રિયા કરવી જોઈએ. - એક સંચમસ્થાન તે કેવળજ્ઞાનીને સ્થિર રહે છે. ૧૮ अज्ञाननाशकत्वेन, ननु ज्ञानं विशिष्यते । न हि रज्जावहिभ्रान्ति-गमनेन निवर्तते ।।१९।। પ્રશ્ન :
જ્ઞાન એ અજ્ઞાનને વિનાશ કરનાર હોવાથી, જ્ઞાન જ ઉત્કૃષ્ટ છે. કારણ કે દેરડામાં જે સર્ષની ભ્રાંતિ થાય છે તે ગમન કરવા માત્રથી દૂર થતી નથી. ######### 10$ ddddddddd
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
Le || [][] [] ]] []
અર્થાત્ માણસ બીકથી ભાગી જાય, તેટલા માત્રથી સર્પને ભય જતો નથી. પરંતુ જ્ઞાન થાય કે, “આ દોરડું જ છે, તે જાતિ ચાલી જાય છે. અર્થાત્ જ્ઞાન જ સર્વસ્વ છે. ૧લ્લા सत्यं क्रियागमप्रोक्ता, ज्ञानिनोऽप्युपयुज्यते । सञ्चितादृष्टनाशार्थ, नासूरोऽपि यदभ्यधात्॥२०॥ - આપનું કથન બરાબર છે. ગતિથી દેરડામાં થયેલ સર્પ થમ જતા નથી. આ વાત સત્ય છે. પણ શાસ્ત્રમાં કહેલી ક્રિયા, જ્ઞાની માટે પણ ઉપયોગી છે.
એકત્રિત કરેલા અદૃષ્ટ કર્મોના નાશ માટે ક્રિયા જરૂરી છે. એમ નાસુર નામના રૂષિએ પણ કહ્યું છે. ૨૦માં तण्डुलस्य यथा वर्म, यथा ताम्रस्य कालिका। नश्यति क्रियया पुत्र, पुरुषस्य तथा मलम् ।।२१।।
- હે પુત્ર! જેમ ક્રિયાથી તંદુલના છેલકા [ઉપરને ભાગ] દૂર થાય છે. અર્થાત્ છૂટા પડે છે. અને તાંબાનો કાટ જેમ ક્રિયાથી દૂર થાય છે. તેમ L[] [][] [](૧૦૭_ _ _
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરૂષને રાગામિલ, ક્રિયાથી દૂર થાય છે માટે જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયા ઉપયોગી છે. પરના जोवस्य तण्डुलस्येव, मल सहजमयलम् । नश्यत्येव न सन्देह-स्तस्मादुद्यमवान् भव ॥२२॥
તંદુલને જેમ સ્વાભાવિક મળ ક્રિયાથી દૂર થાય છે. તેમ જીવમાં રહેલ અનાદિ સહજ મળ, તે ક્રિયાથી દૂર થાય છે. એમાં સંદેહ નથી. માટે ઉધમવાળા થાવ! મેરા अविद्या च दिदृक्षा च, भवबीजं च वासना। सहजं च मलं चेति, पर्यायाः कर्मणः स्मृताः
કર્મના વિવિધ પર્યાયવાચી નામે - ૦ વેદાંતીઓ કર્મને, અવિદ્યા શબ્દથી ઓળખે છે. ૦ પાતાંજલ ભેગદર્શનના અનુયાયીઓ, શિક્ષા ' શબ્દ કહે છે.
• કે પાશુપતાદિ દર્શનના પ્રણેતા, ભાબીજ
કહે છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
LLL LLL BL LLL
૦ બૌદ્ધ અનુયાયીઓ, વાસના કહે છે. ૦ શેવાદિ અનુયાયીઓ, સહજમલ કહે છે. • જેના મતાનુયાયીઓ, કર્મ કહે છે.
દિક્ષા-ત્યાં સુધી પ્રકૃતિ અને પુરૂષના ભેદનું જ્ઞાન થતું નથી. ત્યાં સુધી સંસાર છે. આ પ્રકૃતિ અને પુરૂષને જાણવાની ઇચ્છા તેનું નામ દિક્ષા
અવિવા-આત્માના યથાર્થ સ્વરૂપનું જ્ઞાન, અવિ
ઘાના કારણે થતું નથી. ૨૩ ज्ञानिनो नास्त्यदृष्ट चेद्, भस्मसात्कृतकर्मणः । शरीरपातः किं न स्या-ज्जीवनादृष्टनाशतः ॥२४॥ શકા :
જેણે કર્મોને ભસ્મ કર્યા છે, એવા પ્રકારના જ્ઞાનીનું જે અદષ્ટ [શુભા શુભ કમ] નષ્ટ થયું છે, તે જીવનના કારણભૂત શુભાશુભ કર્મનો નાશ થવાથી, જ્ઞાનીના શરીરને નાશ કેમ થતું નથી? ૨૪ #LLLL LS &(૧૦૮) _ #L|| -
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
99999999999999999999 शरोरमीश्वरस्येव, विदुषोऽप्यवतिष्ठते । अन्यादृष्टवथेनेति, कश्चिदाहा तदक्षमम् ॥२५॥
કેટલાક જવાબમાં કહે છે કે
જેમ જગતકર્તા ઈશ્વરનું શરીર, અન્ય જીના અદષ્ટ અર્થાત્ શુભાશુભ કર્મોના કારણે સ્થિર રહે છે, તેમ તવજ્ઞાની પુરૂષનું પણ શરીર, અન્ય જેના અદષ્ટના કારણે સ્થિર રહે છે.
આ કથન બરાબર નથી. તેમ શ્રી ઉપાધ્યાયજી મ. કહે છે. પરપા शरीरं विदुषः शिष्या-द्यदृष्टाद्यदि तिष्ठति । तदाऽसुहृददृष्टेन, न नश्येदिति का प्रमा ॥२६।।
જે તત્વજ્ઞાની પુરૂષનું શરીર, શિષ્યાદિ [ભક્ત વર્ગ) ના અદથી સ્થિર રહે, તે શત્રુઓના અદછથી નાશ કેમ ન થાય?
એમાં પ્રમાણ [જ્ઞાન] શું?
શિષ્યાદિના અદ્રષ્ટથી, તત્વજ્ઞાનીનું શરીર ટકે, તે 0000000000(૧૧૦)ØØØ000000
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
2006
દુશ્મનાના અદ્રષ્ટથી નાશ ન પામે ? એમાં શુ પ્રમાણુ ? અર્થાત્ આ સિદ્ધાંત યથા નથી. ।।૨૬।। न चोपादाननाशेऽपि, क्षणं कार्यं यथेष्यते । तार्किकै : स्थितिमत्तद्व- चिरं विद्वत्तनुस्थितिः
112011
વૈયાયિકા માને છે કે
કારણુ અને કા એક કાળમાં થઈ શક્તા નથી. તેથી જે કાળમાં તંતુના નાશ છે તે કાળમાં પટના નાશ થતા નથી. જ્યારે તતુઓનો નાશ થાય છે. ત્યારે પદ્ય, ત ંતુ રૂપ સમવાયી કારણ વિના પણ એક ક્ષણ સુધી સ્થિર રહે છે. પ્રથમ ક્ષણમાં ત તુઆના નાશ થાય છે, તે ક્ષણમાં પટ વિદ્યમાન છે. ખીજી ક્ષણમાં પટના નાશ થાય છે.
6
પટરૂપ કા જયારે રહે છે ત્યારે તતુ રૂપ સમવાયી કારણેામાં રહે છે. તંતુએ વિના પટની સ્થિતિ થતી નથી. પણ નાશના કાળમાં એક ક્ષણ સુધી પટ, તતુ વિના પણ રહે છે. આ તૈયાયિક સિદ્ધાંત છે.
(૧૧૧)ઝ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
),
.
- -
:
)
I
ઉપાદાન કારણને નાશ થયે છતે પણ, એક ક્ષણ સુધી કાર્યની સ્થિતિ છે. એમ તૈયાયિક વડે મનાય છે. તેમ તત્વજ્ઞાનીનું શરીર લાંબેકાળ સ્થિતિવાળું રહેતું નથી. મારા
निरुपादानकार्यस्य, क्षणं यत्तार्किकः स्थितिः । नाशहेत्वन्तराभावा-दिष्टा न च स दुर्वचः ।।२८।।
ઉપાદાન વિના પણ કાર્યની સ્થિતિ ક્ષણવાર જે તાકિ કે વડે ઈષ્ટ મનાઈ છે, નાશના બીજા હેતુએને અભાવ હોવાથી.
આ દુર્વચન નથી. . અર્થાત્ ઘાતી કર્મોનો નાશ થયા છતાં પણ તત્વજ્ઞાની [કેવળજ્ઞાની] નું શરીર, અન્ય અઘાતી કર્મના યોગથી ટકે છે. ૨૮ अन्यादृष्टस्य तत्पात-प्रतिब धकतांन येत् । म्रियमाणोऽपि जोव्येत, शिष्याष्टवशाद्गुरुः
I
S3:
:(112):329
:
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે તત્ત્વજ્ઞાની પુરૂષના શરીરના નાશમાં, અન્ય લેકેનું (શિષ્ય ભકતવર્ગાદિનું) અદષ્ટ પ્રતિબંધક
થાય તો,
મરણ પામતા ગુરૂ, શિષ્યાદિના અદષ્ટથી જીવીત થવા જોઈએ. મારા स्वभावान्निरुपादानं, यदि विद्वत्तनुस्थितिः । तथापि कालनियमे, तत्र युक्तिर्न विद्यते ॥३०।।
તત્ત્વજ્ઞાનીના શરીરનો આ સ્વભાવ છે કે, “તે સમવાયી કારણ વિના પણ સ્થિર રહે છે.” આવી રીતે સમવાયી કારણ વિના પણ શરીરની સ્થિતિ ટકી રહે, તે પણ કાળના નિયમમાં કોઈ સિદ્ધાંત લાગુ થશે નહિ.
કોઈનું શરીર માસ-વર્ષ, ૧૦૦ વર્ષ, ૧૦૦૦ વર્ષ..વગેરેમાં શું હતું લાગું પડશે? ૩૦ उच्छङ्कलस्य तञ्चिन्त्यं, मतं वेदान्तिना ह्यदः । प्रारब्धादृष्टतः किन्तु, ज्ञेया विद्वत्तनुस्थितिः ।।३१।। જદ E ]૧૧૩
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોઇ પણ પ્રકારની યુક્તિની વ્યવસ્થા વિના, વેઢાંતીએને આ મત [માન્યતા] દોષ ચુત છે. યુક્તિ સંગત નથી. તે પછી તત્ત્વજ્ઞાની આત્માના શરીરની સ્થિતિ કયા કારણથી છે ઉત્તર આપતાં કહે છે કેઃ
તત્ત્વજ્ઞાનથી અન્ય ક્રમેર્મોના નાશ થાય છે. અર્થાત્ જ્ઞાનાવરણીય, દનાવરણીય-માડુનીય અતરાય....ઘાતી કર્મોના નાશ થાય છે. પરતુ પ્રારબ્ધ કર્માંને....અર્થાત્ વેદનીય -આયુ-નામ ગેાત્ર....અઘાતી કર્મોના નાશ થતા નથી. ૧ સચિતકે : સિલકમાં જમા હૈાય. કાળે કરીને પાકે.
O
૨ ક્રિયામાણુક : માણસ જાગે ત્યારથી રાત્રે સૂઈ જાય ત્યાં સુધીના જે જે કમ તે.
દ્દા. ત. :
તરસ લાગી, પાણી પીધુ, પીવાનુ કર્મ કર્યું, તરસ મટી ગઇ. ૩ પ્રાધકમ : સચિત ક્રમ પાકીને, ફળ આપવા માટે તૈયાર થાય તે.
तत्प्रारब्धेतरादृष्ट, ज्ञाननाश्यं यदीष्यते । लाघवेन विजातीयं तन्नाश्यं तत्प्रकल्प्यताम् । ३२। (૧૧૪૦
,
*૯૦
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહ -
૪૯ - ૯ - જે પ્રારબ્ધ કર્મથી અન્ય કર્મ, (સંચિત-ક્રિયમાણ કર્મ) જ્ઞાનથી નાશ પામવા ગ્ય અનુમાન કરે છે, તે લાઘવથી શરીર રૂપી જે નાશ્ય વસ્તુ છે, તે વિજાતીય છે. ૦ અમુક કર્મોને નાશ તત્વજ્ઞાનથી થાય છે. ૦ પ્રારબ્ધ કર્મોને નાશ તત્વજ્ઞાનથી થતું નથી.
જ્યાં સુધી પ્રારબ્ધ કર્મ છે, ત્યાં સુધી તત્ત્વ જ્ઞાનીનું શરીર ટકે છે. કેમ કે પ્રારબ્ધ કર્મોનો નાશ સુખ દુઃખરૂપ ફળના ઉપભેગથી થાય છે.
જ્યારે સુખ દુઃખના ઉપભેગથી પ્રારબ્ધ કર્મોને નાશ થાય છે. ત્યારે તત્વજ્ઞાનીનું શરીર નાશ પામે છે. ૩૨ इत्थच ज्ञानिना ज्ञान-नाश्यकर्मक्षये सति। क्रियकनाश्यकमौं घ--क्षयार्थ सापि युज्यते ॥३३॥ - આ રીતે જ્ઞાનીને, જ્ઞાન વડે નાશ પામવા યોગ્ય કર્મોને નાશ થયે છતે, કેવળ ક્રિયા વડે નાશ કરવા ગ્ય, કર્મ સમૂહોના નાશ માટે ક્રિયા ઉપગી છે.
હ૦-૦૧૫) કહ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
CHECKOFFOFF FOFFO
કેવળજ્ઞાની મહર્ષિને પણ કેવલી સમુદ્રઘાતની ક્યિા; શૈલેશીકરણ મન-વચન-કાયાના ચેગેનું રૂંધન....વગેરે ક્રિયા સહજ ભાવે કરવી પડે છે. ૩૩ सर्व कर्मक्षये ज्ञान-कर्मणोस्तत्समुच्चयः।----- अन्योऽन्यप्रतिबन्धेन, तथा चोक्तं परैरपि ॥३४॥ - સર્વ પ્રકારના કર્મોના ફાય માટે, જ્ઞાન અને ક્રિયાને સમુચ્ચય કારણ છે.
જ્ઞાન અને ક્રિયા, બનેના પરસ્પર પ્રતિબંધ વડે, અર્થાત્ બનેના જોડાણપૂર્વક, સર્વકર્મને ક્ષય થાય છે. કેટલાક કર્મોના નાશમાં જ્ઞાન કારણ છે. અને કેટલાક કર્મોના નાશમાં કિયા કારણ છે. આ વાત બીજાઓએ પણ બતાવી છે. જ્ઞાન અને ક્રિયા પરસ્પર સાપેક્ષપણે ઉપયોગી છે. એકલા જ્ઞાનથી કે એકલી ક્રિયાથી, કાર્યસિદ્ધિ થતી નથી. ૩૪ न यावत्सममभ्यस्तौ, ज्ञानसत्पुरुषक्रमौ । एकोऽपि नैतयोस्तावत्, पुरुषस्येह सिध्यति ।।३।।
જ્યાં સુધી જ્ઞાન અને આત્માના જે સત્કર્મો (સમ્યફક્રિયા) પરસ્પર એક સાથે અભ્યસ્ત થતા OFFORT F1 FOTOO
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
== ]]g]] [[] []E નથી. ત્યાં સુધી માત્ર જ્ઞાન કે ક્રિયા એક પણ આત્માને સિદ્ધ થતા નથી.
અર્થાત્ જ્ઞાન અને ચારિત્ર (ક્રિયા) બન્નેના સહયોગથી શુદ્ધાત્માની પ્રાપ્તિ થાય છે, મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. ૩ પા यथा छाद्मस्थिके ज्ञान-कर्मणी सहकृ(ग)त्वरे । क्षायिके अपि विज्ञेये, तथैव मतिशालिभिः ।।३६।। - જેમ છઘસ્થ અવસ્થાના જ્ઞાન અને કર્મો (ક્રિયા) સાથે સાથે રહે છે. તેમ ક્ષાયિકજ્ઞાન અને કમે પણ સાથે જ રહે છે. એમ બુદ્ધિમાન પુરૂએ જાણવું જોઈએ. ૩૬ सम्प्राप्तकेवलज्ञाना, अपि यज्ज़िनपुङ्गवाः । क्रियां योगनिरोधाख्यां, कृत्वा सिद्धयन्ति नान्यथा
!! ૩ છા કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું છે; એવા જિનેશ્વર ભગવંતે પણ ગનિરોધ નામની ક્યિારે કરીને જ સિદ્ધ થાય છે.
તેના વિના સિદ્ધ થતા નથી. ૫૩૭ના BERRECIB8(૧૧૭)
હ
n
:
:
0
0
0
0
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
HORROR OROMORO तेन ये क्रिपया मुक्ता, ज्ञानमात्राभिमानिनः । ते भ्रष्टाज्ञानकर्मभ्यां नास्तिका नात्र संशयः
'
113211
જે ક્રિયાથી રહિત છે અર્થાત્ જે ક્રિયાવિના માત્ર જ્ઞાનના જ અભિમાની છે. અને કહે છે કે, અમે જ્ઞાનવાળા છીએ, ક્રિયાની આવશ્યકતા નથી.
આવું મેલનારા નાસ્તિક લેાકેા, જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભયથી ભ્રષ્ટ થાય છે. એમાં જરાપણ સદેહ નથી. ૫૩૮।। ज्ञानोत्पत्ति समुद्भाव्य, कामादीनन्यदृष्टितः । अपहनुवानैर्लोकेभ्यो, नास्तिकैर्वश्चित जगत् ॥ ३९॥
જ્ઞાનેાપતિને પ્રકાશિત કરીને, અર્થાત્ અમારામાં જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયુ છે. અમે જ્ઞાની છીએ, એમ લેાકેા પાસે પ્રગટ કરીને, અને અન્ય લેાકેાની દ્રષ્ટિથી, પેાતાના કામ-ક્રોધ-લાભાદિ દોષાને પાવતા એવા નાસ્તિક લેાકા વડે જગત ઢંગાયું છે. અર્થાત્ નાસ્તિક લેાકેાએ જગતને છેતર્યું છે.
શા૩૯લા
OOFRO (૧૮)OFOO
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
0464604460461501404540414510 ज्ञानस्य परिपाकाद्धि, क्रियाऽसङ्गत्वमङ्गति। न तु प्रयाति पार्थक्यं, चन्दनादिव सौरभम् ।।४०।।
જ્ઞાનના પરિપાકથી ક્યિા અસંગ ભાવને પામે છે. ચંદનથી જેમ સુગંધ જુદી પડતી નથી, તેમ ક્રિયા એ જ્ઞાનથી જુદી પડતી નથી. ૫૪ प्रीतीभक्तिवचोऽसङ्ग-रनुष्ठानं चतुविधम् । ઉત્પૉaffજfમત, તf યુસેડ વ૬ Inશા
પ્રીતિ, ભકિત, વચન, અસંગ :
એમ ચાર પ્રકારના અનુષ્ઠાનો અન્ય યોગીઓ વડે કહેવાયા છે.
તે બધા યુક્તિ સંગત થાય છે. અર્થાત્ બરાબર ઘટે છે.
પ્રીતિ પૂર્વક જે અનુષ્ઠાન-ક્રિયા કરવામાં આવે તે પ્રીતિ અનુષ્ઠાન. આદર અને બહુમાન પૂર્વક જે અનુષ્ઠાન કરાય તે ભક્તિ અનુષ્ઠાન. આગમને અનુસરીને જે અનુષ્ઠાન કરાય તે વચન અનુષ્ઠાન. અતિશય અભ્યાસથી, આગમની અપેક્ષા સિવાય, સહજ ભાવે કરાય તે અસંગ. FORપર ૧૧૯BEFFOO
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 2005)
-
-
વચન અનુષ્ઠાનથી આત્મા અસંગઠ્યિાની ચેાગ્યતાને પામે છે. ૪૧ ज्ञाने चैव क्रियायां च, युगपद्विहितादरः । द्रव्यभावविशुद्धः सन्, प्रयात्येव परं पदम् ।।४२।। _ એક સાથે, સમાન કાળમાં, જેણે જ્ઞાન અને ક્રિયામાં શ્રદ્ધા કરી છે એ પુરૂષ, દ્રવ્ય અને ભાવથી વિશુદ્ધ થયેલ, મુક્તિ પદને પામે છે.
અર્થાત્ જ્ઞાન અને ક્રિયામાં આદરવાળે અને દ્રવ્ય-ભાવથી વિશુદ્ધ બનેલ આત્મા, મુક્તિ પદને પામે છે. ઇરા क्रियाज्ञानसंयोगविश्रान्तचिताः,
નાન્વેષતાનિ જમાવા
:શ
$િધપ્રસિદ્ધમત્તા: ૪રૂા भयक्रोधमायामदाज्ञाननिद्राप्रमादोज्झिताः
શુદ્ધમુદ્રા મુનીન્દ્રા: | यशःश्रीसमालिङ्गिता वादिदन्तिस्मयो
च्छेदहर्यक्षतुल्या यजन्ति ।।४४॥ ૦ જ્ઞાન અને ક્રિયાના સમાગમથી વિશાન્ત ચિત્તવાળા. ૦ પ્રગટ થયું છે, બાધા રહિત ચારિત્રવત જેને એવા.
600 ' 6000 -
0.
- 90
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
18:002019
181
નયના પ્રકાશથી જેણે નિર્ણય કર્યો છે, સઘળા
ભાવાને જેણે એવા.
તપની શક્તિથી પ્રાપ્ત કર્યો છે, પ્રસિદ્ધ પ્રભાવે જેણે એવા..
ભય-ધ-માયા-મદ-અજ્ઞાન-નિદ્રા-પ્રમાદધી
રહિત એવા.
યશરૂપી લક્ષ્મીથી [આલિંગન પમાયેલા) યુક્ત, વાદી રૂપી હાથીઓના અભિમાનને નાશ કરવામાં સિહ સમાન.
એવા મુનિન્દ્રો જય પામે છે. ૫૪૩
ઇતિ ક્રિચાયેાગ શુદ્ધિ અધિકાર સમાપ્ત
18:08:1 (૨૧) TIS
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
2::5:05:5:05:15:08:13:08:
7 સામ્યયાગ શુદ્ધિ અધિકાર (૪)
ज्ञानक्रियाश्चद्वययुक्तसाम्य
रथाधिरूढः शिवमार्ग गामी ।
न ग्रामपूः कण्टकजारतीनां,
जनानुपानत्क इवार्तितमेति ॥ १॥
જ્ઞાન અને ક્રિયા રૂપી એ ઘેાડાથી યુક્ત, સમતા રૂપી રથમાં બેઠેલ, મુક્તિમાર્ગ તરફ પ્રયાણ કરનાર આત્મા, ગામમાં કે નગરમાં રહેલા જે કાંટાએથી ઉત્પન્ન થતી પીડાને, પામતા નથી.
જોડા વગરને માણસ જેમ કાંટાના દુઃખને પામે છે. પરતુ જો પગમાં જોડા પહેરેલા હાય તા તેને કાંટા લાગવાના સંભવ નથી. તેમ સમતા રૂપી રથમાં બેઠેલ આત્માને, રતિ અતિરૂપ કાંટાથી ઉત્પન્ન થતુ' દુઃખ સતાવતું નથી. અર્થાત્
સમતામાં મગ્ન બનેલ આત્માને, સુખમાં તિ કે દુઃખમાં અતિ સતાવતા નથી. રતિ અતિમાં સમભાવ રાખે છે. ૧
118119
(૧૨૨) T
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
118112131
आत्मप्रवृत्तावतिजागरूकः,
O
180181181181
सदा चिदानन्दपदोपयोगी,
.
परप्रवृत्तौ बधिरान्त्रमूकः ।
लोकोत्तरं साम्यमुपैति योगो ॥२॥
આત્માની પ્રવૃત્તિમાં સાય ઉપયેગવાન, અન્ય આત્માની પ્રવૃત્તિમાં, બહેરા, અધ અને મૂંગા,
સદાય ચૈતન્ય અને આનદ રૂપ જે પદ્મ, ઉપયેાગ વાળા,
તેમાં
એવા ચેગી, લેાકેાત્તર સમતા ભાવને પામે છે. લેાકાત્તર સમતા ભાવને પેદા કરવાના ઉપાયે બતાવતા, ગ્રંથકાર મહિષ ફરમાવે છે કે :
જે મહાનુભાવ, રાગ-દ્વેષ-મેાહ સ્વરૂપ, જે આત્માને વિભાવ ભાવ છે તે છેડીને, જ્ઞાન દનમાં અત્યંત ઉપયાગવાન છે તથા અન્ય આત્માએના વિષયમાં, દોષ સાંભળવામાં બહેરા, દાષ જોવામાં અધ અને ઢાષા ખેલવામાં મૂંગે છે, અને (૧૨૩) [][]s[]****
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
EE_RE Es []:BLOGER સદાય આત્માના “જ્ઞાન-દર્શન ગુણમાં રમણતા કરવાથી, આનંદ પદને ભેગી છે, તે ગી લેકેત્તર સમતાને મેળવે છે. પાર परीषहैश्च प्रबलोपसर्ग
योगाच्चलत्येव न साम्ययुक्तः । स्थैर्याद्विपर्यासमुपैति जातु,
क्षमा न शैलेन च सिन्धुनाथैः ॥३॥ સમતાયુક્ત યેગી પરિષહ અને ભયંકર ઉપસર્ગો વડે ચલાયમાન થતા નથી.
પર્વતે વડે કે સમુદ્રો વડે, શું પૃથવી પોતાની સ્થિરતાને છેડી કદી અસ્થિરતાને પામે છે ?
પૃથ્વી ગમે તેવા વિષમ વાતાવરણમાં પણ સ્થિરતા છોડતી નથી. તેમ સમતાયુક્ત મહામુનિ, સંસારના વિષમ વાતાવરણમાં કયારે પણ ચલાયમાન થતા નથી. એક इतस्तता नारति वह्नियोगा
दुड्डोय गच्छेद्यदि चित्तसूतः । S E :(128)23:0:6 :
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
2 :05 :0:93:0: : साम्यैकसिद्धौषधमूर्छितः सन्,
____ कल्याणसिद्धेन तदा विलम्बः ।।४।। અગ્નિના સમાગમથી જે પારે, સિદ્ધ થયેલા ઔષધથી મૂચ્છિત કરવામાં આવે તે, સુવર્ણસિદ્ધિ પેદા થતાં વાર ન લાગે તેમ
અરતિ રૂપી અગ્નિના યોગથી જે ચિત્ત રૂપી પાર ઉડીને ન જાય અને સમતા રૂપી અનુપમ સિદ્ધ ઔષધિથી પુટ આપવામાં આવે તે કલ્યાણની પરંપરા સમાન મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવામાં વાર ન લાગે.
અર્થાત્ સમતાથી ક્ષણવારમાં મુક્તિ સુખ પ્રાપ્ત થાય. ૫૪ના अन्तनिमग्नः समतासुखाब्धौ,
बाह्ये सुखे ना रतिमेति योगी । अटत्यटव्यां क इवार्थलुब्धो,
गृहे समुत्सर्पति कल्पवृक्षे ।।५।। = = = =૧૨૫) = 38 k B
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમતા રૂપી સુખના સાગરમાં જેનું અંતઃકરણ ડૂબેલ છે તે ગી, બાહ્ય સુખમાં રતિને પામતો નથી.
ઘરમાં કલ્પવૃક્ષ ઉગે છd, કોણ એ ધનને લોભી હેાય કે, ધન માટે જંગલમાં ભટકે? પાપા यस्मिन्नविद्यापितबाह्य वस्तु
વિIRTષત્તિતિ શાન્તિા तस्मिश्विदेकार्णवनिस्तारङ्ग
स्वभावसाम्ये रमते सुबुद्धिः ॥६॥ અવિદ્યાથી અર્પિત બાહ્ય વસ્તુના વિસ્તારથી ઉત્પન્ન થયેલ કાન્તિની જેમાં શાંતિ છે તે.
ચૌતન્ય રૂપી સમુદ્રમાં તરંગ રહિત (વિક રહિત) સ્વભાવની સમતામાં, સુબુદ્ધિ રમણ કરે છે. 11811 शुद्धात्मतत्त्वप्रगुणा विमर्शाः,
स्पर्शाख्यसंवदनमादघानाः । -- Z૧૨૪ -ક-૯
જ
VT)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदान्यबुद्धि विनिवर्तयन्ति,
तदा समत्वं प्रथतेऽवशिष्टम् ॥७॥ શુદ્ધ આત્મતત્તવને પુષ્ટ કરનારા વિચારે જ્યારે અનુભવજ્ઞાનને ઉતપન્ન કરે છે ત્યારે અન્ય વિષયનું જ્ઞાન પાછું ફરે છે. અને માત્ર સમત્વભાવ જ બાકી રહે છે.
શુદ્ધાત્મ તત્ત્વની જ્યારે પ્રતીતિ થાય છે ત્યારે બાહ્ય પદાર્થોનું ભાન થતું નથી. અને તે અવસ્થામાં જે જ્ઞાન થાય છે. તેને સ્પર્શન–જ્ઞાન કહે છે. તે અનુભવ જ્ઞાનમાં, આત્માને સ્પર્શ પ્રતીત થાય છે. Rછા विना समत्वं प्रसरन्ममत्व,
सामायिक मायिकमेव मन्ये । आये समानां सति सद्गुणानां,
शुद्धं हि तच्छुद्धनया विदन्ति ॥८॥ સમતા વિનાના અને મમત્તવને વિસ્તારતા એવા સામાયિકને હું માયા જ માનું છું. કપટ તરીકે એાળખું છું.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
બધા ઉત્તમ ગુણ્ણાનું આગમન થયે છતે, શુદ્ધ નચે તે સામાયિકને શુદ્ધ જાણે છે. ૫૮૫
निशान भोमन्दिररत्नदीप्र
ज्योतिभिरुद्योतित पूर्व मन्तः ।
विद्योतते तत्परमात्मतत्त्वम्,
प्रसृत्वरे साम्यमणिप्रकाशे ॥ ९ ॥
રાત્રિનુ જે આકાશ રૂપી ગુઢુનું રત્ન અર્થાત્ ચંદ્ર, તેની જાતિ વડે જેમ પૂર્વ ક્રિશા પ્રકાશિત થાય છે. તેમ સમતા રૂપી મણિને પ્રકાશ વિસ્તાર પામ્યા છતે, અંતઃકરણમાં શુદ્ધઆત્મ તત્ત્વ પ્રકાશમાન થાય છે.
www
જ્યારે સમતા ભાવની વૃદ્ધિ થાય છે ત્યારે એકાગ્રચિત્તથી આત્માનું ધ્યાન કરનાર યાગીને પ્રથમ, અંતઃકરણમાં ચંદ્રની કાંતિના પ્રસાર થાય છેશુદ્ધાત્મ તત્ત્વનું ભાન થાય છે. તે અવસ્થામાં પરમ (શ્રેષ્ઠ) આત્માનું સ્વરૂપ સ્વતઃ પ્રકાશિત થાય છે.
ઘા
(૧૨)
222 22
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
एकां विवेकाकुरितां श्रिता यां,
निर्वाणमापुभ रतादिभूपाः । सेवर्जुमार्गः समता मुनोना__मन्यस्तु तस्या निखिलः प्रपञ्चः ।।१०।।
એક વિવેકથી અંકુરિત, સમતાને આશ્રય કરનારા, १२त महाराle....सनी , भुति पहने पाया.
મુનિઓને સમતા એ જ સરળ માર્ગ છે. અન્ય तपश्चात....वगैरे ते समताने विस्तार छे.
૧૦૧ अल्पेऽपि साधुन कषायवह्ना
वहाय विश्वासमुपैति भोतः । प्रवर्धमानः स दहेद् गुणौधं,
___साम्याम्बुपूरैयदि नापनोतः ।।११।। શેડો પણ કષાયરૂપી અગ્નિ થયે છતે; જલદીથી સાધુ વિશ્વાસને પામતે નથી.
AAAAAAAT L
AAAAAAA(१२५)MAHALAX
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
જો સમતારૂપી પાણીના પુર વડે, અગ્નિ દૂર ન કરાયા, તા વધતા એવા કષાયઅગ્નિ, ગુણુના સમુદાયને માળી નાંખે છે. ૫૧૧૫
प्रारब्धजा ज्ञानवतां कषाया,
AN
आभासिका इत्यभिमानमात्रम् ।
नाशो हि भावः प्रतिसंखयया यो नाबोधवत्साम्यरतौ स तिष्ठेत् ॥ १२ ॥
તત્ત્વજ્ઞાનીને પ્રારબ્ધથી ઉત્પન્ન થયેલા કાયા, આભાસ માત્ર છે, કાલ્પનિક છે, એમ કહેા તે, અભિમાન સૂચક છે.
તત્ત્વજ્ઞાન વડે (સમાધિવર્ડ) કષાયભાવ નાશ પામે છે. અજ્ઞાનીને જેમ, કાયા હૈાય છે. તેમ સમતામાં ડૂબેલા જ્ઞાનીને કષાયે। હાતા નથી. અજ્ઞાનીને કષાય હાય છે, જ્ઞાનીને હાતા નથી.
૧ા
साम्यं विना यस्य तपः
क्रियादेर्निष्ठा प्रतिष्ठानमात्र एव । [](૧૩૦)[]
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪:૨ ૧ . 23
: स्वर्धे नुचिन्तामणिकामकुम्भान्,
___ करोत्यसौ काणकपर्द मूल्यान् ।।१३।। સમતા વિના જેને પ્રતિષ્ઠાની પ્રાપ્તિ માટે જ તપશ્ચર્યા–ક્રિયા-દાન આદિમાં શ્રદ્ધા છે, તે માણસકામધેનુ, ચિંતામણી રત્ન, કામઘટને કાણી કેડીના મૂલ્યવાળા બનાવે છે. ' અર્થાત સમતા વિનાના દાનાદિ ધર્મો નિષ્ફળ છે. ૧૩ ज्ञानी क्रियावान् विरतस्तपस्वो,
ध्यानो च मौनी स्थिरदर्शनश्च । साधुर्गुणं तं लभते न जातु,
प्राप्नोति यं साम्यसमाधिनिष्ठः ।।१४।। સમતારૂપી સમાધિમાં સ્થિર રહેલ સાધુ, જે ગુણને પ્રાપ્ત કરે છે તે,
જ્ઞાની પુરૂષ, ક્રિયાવાન, વિરતિધર, તપસ્વી, દયાની, મૌન પાળનાર કે સ્થિરષ્ટિવાળે ગુણેને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. ૧૪
અe - -
-
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jana
दुर्योधनेनाभिहितश्चुकोप,
NAN
O
www
'
न पाण्डवैर्यो न नुतेा जहर्षं ।
स्तुमा भदन्तं दमदन्तमन्तः
समत्ववन्तं मुनिसत्तमं तम् ।। १५ ।। દુર્યોધન વડે હણાયેલા જે ગુસ્સે ન થયા અને પાંડવા વડે સ્તુતિ કરાયેલા જે હને ન પામ્યા, તે અતરમાં સમભાવવાળા, મુનિએમાં શ્રેષ્ઠ, એવા પૂજ્ય દમદતમુનિની અમે સ્તવના કરીએ છીએ. ૫૧પા
यो दह्यमानां मिथिलां निरीक्ष्य,
शक्रेण नुन्नोऽपि नमिः पुरीं स्वाम् ।
न मेऽत्र किञ्चिज्ज्वलतीति मेने,
साम्येन तेनेारुयशो वितेने ॥ १६ ॥
ઇન્દ્ર વડે પ્રેરણા કરાયેલા પણ નિમરાજિષ, પેાતાની મિથિલાનગરીને મળતી .જોઇને, સમતા વડે જેણે ઃ
મિથિલાનગરી મળે છે એમાં મારૂં કઇ મળતુ નથી.' એમ માન્યું અને સમતાને ફેલાવ્યેા. ૧૬૫
મહાન યશ
Jannnnnnnnn (132)
(૧૩૨)ન
AN
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
☐☐☐088[
साम्यप्रसादास्तवपुर्ममत्वाः,
सत्त्वाधिकाः स्वं ध्रुवमेव मत्वा ।
न सेहिरेऽति किमु तीव्रयन्त्र -
निष्पीडिताः स्कन्धकसूरिशिष्याः ||१७||
સમતાના પ્રભાવથી અસ્ત થઈ છે. શરીરની મમતા જેને, એવા અત્યંત સત્ત્વશાળી, તીવ્રયત્રમાં નિપીડિત એવા સ્કે ધકસૂરિના શિષ્યાએ; પેાતાના આત્માને ધ્રુવ (અચળ-અમર) માનીને, શું ઘાણીની પીડા ન સહન કરી ?
અર્થાત્ ઘાણીમાં પીલાવાની ભારે પીડા, સમતા
ભાવે સહન કરી. તા૧ણા
लाकोत्तरं चारुचरित्रमेत
न्मेतार्थसाधेाः समताससाधेः ।
हृदाप्य कुप्यन्न यदार्द्रचर्म
बद्धेऽपि भूर्धन्ययमाप तापम् ||१८|| સમતાથી સમાધિવાળા મેતા મુનિનુ, લેાકાત્તર સુધ્રુર ચારિત્ર છે. કે જે ઢીલા ચામડાથી માથું ]][][] ૧૩૩ [][ ☐☐
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
ρρρρρρρρρρρρρρρρρρρρρ બાંધે છતે, તાપને (પીડાને) પામ્યા પણ હૃદયમાં કોપને ન પામ્યા. ૧૮ जज्वाल नान्तश्च सु(न)राधमेन,
प्रोज्वालितेऽपि ज्वलनेन मौलौ । मौलिमुनीनां स न कनिषेव्यः,
surrગુનામાં સમતામૃતાદિથઃ 30 નરાધમ વડે (સોમીલ સસરા વડે) મસ્તક ઉપર અગ્નિ પ્રજ્વલિત કરાયે છતે, જે અંતરથી કોપ ન પામ્યા, તે
સમતારૂપી અમૃતના સાગર, મુનિઓમાં મુકુટ સમાન, એવા જે કૃષ્ણના નાનાભાઈ (ગજસુકમાલ) કોના વડે સેવ્ય નથી? ૧૯ गङ्गाजले यो न जही सुरेण,
विद्धोऽपि शूले समतानुवेधम् । प्रयागतीर्थोदयकृन्मुनीनां, ___ मान्यः स सूरिस्तनुजोऽनिकायाः ।।२०।।
જે અનિકાના પુત્ર–આચાર્ય, ગંગાના જળમાં, સુર વડે શૂળથી વિંધાયા હોવા છતાં પણ જેણે 0000000000(૧૩૪)000000002
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ศdddddddddddddddddddd
સમતાને સંબંધ છે નહિ. અર્થાત્ સમતાનું ધ્યાન છોડયું નથી, તે પ્રયાગતીર્થના ઉદ્ધારક આચાર્ય, મુનિઓને આદર કરવા ગ્ય છે. મારા ત્રીમૂનોજ્ઞાનઘાતગત
पापादधःपातकृताभिमुख्याः । दृढप्रहारिप्रमुखाः क्षणेन,
साम्यावलम्बात्पदमुच्चमापुः ॥२१॥ સ્ત્રી–બાળક-બ્રાહ્મણ-ગાયના ઘાતથી ઉત્પન્ન થયેલા પાપથી, તિરસ્કત કર્યો છે નારકીના દુખે જેણે એવા દઢપ્રહારિ-વગેરે, ક્ષણવારમાં જ સમતાના આલંબનથી ઉચ્ચપદ-મોક્ષપદને પ્રાપ્ત કર્યું.
(૨૧ अप्राप्तधर्माऽपि पुरादिमाई
न्मात । शिव यद्भगवत्यवाप । नाप्नोति पारं वचसेोऽनुपाधिसमाघिसाम्यस्य विजृम्भितं तत् ।।२२।।
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલા જેણે ધર્મને પ્રાપ્ત કર્યો નથી એવા, શ્રી આદિનાથ ભગવાનના પૂજ્ય મરૂદેવીમાતાએ, જે મુક્તિને પ્રાપ્ત કરી તેને
ઉપાધિરહિત સમાધિની સમતાને જ વિલાસ છેવિસ્તાર છે. જે વચનઅગોચર છે. પરરા इति शुभमतिर्मत्वा साम्यप्रभावमनुत्तरं, ___य इह निरतो नित्यानन्दः कदापि न खिद्यते । विगलदखिलाविद्यः पूर्णस्वभावसमृद्धिमान्, स खलु लभते भावारीणां जयेन यश:श्रियम् ।२३।
આ પ્રમાણે શુભમતિવાળો, સમતાના અનુપમ પ્રભાવને જાણીને જે નિત્ય આનંદવાળે; સમતામાં નિરત (મગ્ન) કયારે પણ ખિન્ન થતો નથી. ખેદ પામતો નથી.
સઘળી, અવિદ્યા જેને ગળી ગઈ છે; પૂર્ણ સ્વભાવની સમૃદ્ધિવાળો, અર્થાત્ અંનતજ્ઞાનાદિ ગુણવાળો, રાગાદિ...ભાવ શત્રુઓના વિજય વડે ચશની શેભાને પ્રાપ્ત કરે છે. મારા
ઈતિ સામ્ય અધિકાર સમાપ્ત [][] [][]C(૧ ૩૬ [][] []
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ OFF@FF SHREFFOFFFF7 6 દિવ્ય સંદેશ 6 आत्मप्रवृत्तावति जागरूकः ___षरप्रवृत्तौ बधिरान्धमूकः / सदा चिदानन्द पदोपयोगी लोकोत्तरं साम्यमुपैतियोगी / / साम्या.२ 0 આત્માની પ્રવૃત્તિમાં અત્યંત ઉપયાગવાન, 0 અનામ પ્રવૃત્તિમાં બહેરે, અંધ અને મેંગે, 0 સદાય જ્ઞાનાનંદ પદમાં ઉપયાગવાળા, એવો મેગી, લેાકોત્તર સમતાભાવને પામે છે ( જે મહાનુભાવ રાગ-દ્વેષ–મહ સ્વરૂપ જે આત્માને વિભાવ ભાવે છે તે છોડીને, જ્ઞાન-દર્શનમાં અત્યંત ઉપયેગવાન છે તથા અન્ય આમાના વિષયમાં દોષ સાંભળવામાં બહેર, દેષ જોવામાં અંધ અને દોષ બલવામાં મૂગો છે અને સદાય આત્માના જ્ઞાન-દર્શનગુણમાં રમણતા કરવાથી આનંદપદનો ભેગી છે. તે ચાગી લે કેત્તર સમતાને પામે છે. OFFછFORFOREOFFFE