________________
વિષયવતી પ્રવૃત્તિ કહેવાય છે અને બુદ્ધિ કે પુરુષનો સાક્ષાત્કાર કરવો તે જ્યોતિષ્મતી પ્રવૃત્તિ છે. પાતંજલી સાત્ત્વિક પ્રકાશને જ્યોતિષ કહે છે. ત્રીજા પાના પચ્ચીસમા યોગસૂત્રમાં એ વર્ણવ્યું છે કે વિષયવતી કે જ્યોતિષ્મતી પ્રવૃત્તિના સાત્ત્વિક પ્રકાશ(આલોક)નો જે વિષયમાં (સૂક્ષ્મ વ્યવહિત વિપ્રકૃeયોગી સંન્યાસ કરશે તે સર્વ પદાર્થનું યોગીને જ્ઞાન થશે. ઈત્યાદિ અન્યત્રથી સમજી લેવું જોઈએ. A૨ ૬-ળા
* * * પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ જ લાંતર જણાવાય છેसूर्ये च भुवनज्ञानं, ताराव्यूहे गतिर्विधौ । ध्रुवे च तद्गते नाभिचक्रे व्यूहस्य वर्मणः ॥२६-८॥
સૂર્યને વિશે સંયમ કરવાથી ભુવનનું જ્ઞાન થાય છે. ચંદ્રને વિશે સંયમ કરવાથી તારાબૃહરચના)નું જ્ઞાન થાય છે. ધ્રુવને વિશે સંયમ કરવાથી તારાઓની ગતિનું જ્ઞાન થાય છે અને નાભિચકને વિશે સંયમ કરવાથી શરીરરચનાનું જ્ઞાન થાય છે.'-આ પ્રમાણે આઠમા શ્લોકનો અર્થ છે. એનું તાત્પર્ય સ્પષ્ટ છે કે પ્રકાશમય સૂર્યને વિશે સંયમ કરવાથી (ધારણા ધ્યાન અને સમાધિ કરવાથી), સાત ભુવન(દીપ-સાગર)નું (લોકનું) જ્ઞાન થાય છે. એ પ્રમાણે યોગસૂત્ર(૩-૨૬)માં જણાવ્યું છે, જેનો આશય તો ઉપર જણાવ્યો છે. સાત લોકનું જ્ઞાન કઈ રીતે થાય
