Siddhahem Sabdanushasana sah swopagnya San Laghuvrutti

Author(s): Hemchandracharya, Jambuvijay
Publisher: Hemchandracharya Jain Gyanmandir Patan

Page 665

६१६
अनिट्कारिकाः
વૈ ધાતુઓ કહેવાય છે.
ધાતુના મુખ્ય બે વિભાગ છે. સ્વરાંત ને વ્યંજનાંત. તેમાં શરૂઆતમાં સ્વરાત ધાતુઓના સેáનિર્તનું વિવેચન કર્યા પછી વ્યંજનાના ધાતુઓના સેટ-અનિરુપણાનું વિવેચન કરે છે. તેમાં પણ સ્વરાંત વિભાગમાં સે ધાતુઓને બતાવી, બાકીનાને શનિ તરીકે ઓળખાવે છે; અને વ્યંજનાન્ત વિભાગમાં નિદ્ ધાતુઓ બતાવીને બાકીનાને સે તરીકે દર્શાવે છે. (કુલ સાત કારિકાઓ છે, તે પૈકી શરૂઆતની દોઢ કારિકામાં સ્વરાજો વિભાગ છે અને આગળની કારિકાઓમાં વ્યંજનાન્ત વિભાગ છે, માટે દોઢ કારિકા અલગ પાડી વિવેચન કરેલ છે.)
ચિ----૩-ર-શું-શુ--r૫ર્ચ વૃો વૃ૬: ઉત્ત-યુઝામ્યિ , સ્વર/ન્તા ધાતિવ: પરે શા
पाठ एकस्वराः स्युर्येऽनुस्वारेत इमे स्मृताः। વિવેચન - ધાતુપાઠ માં જે એક સ્વરવાળા હોય અને અનુસ્વારેત્ (=અનુસ્વાર અનુબંધવાળા) હોય તે અનિ ધાતુઓ જાણવા. આ અનિટ્ર ધાતુનું લક્ષણ સ્વરાંત કે વ્યંજનાન્ત બન્ને માટે સરખું છે. આ પ્રથમ કારિકામાં બતાવેલા તમામ સ્વરાંત, ધાતુઓ લે છે, તેથી કરીને તે સિવાયના એક સ્વરવાળા અનુસ્વારે સ્વરાંત જે જે ધાતુઓ હોય તે તમામ અનિઃ જાગવા.
એ રીતે નીચે (આગળની કારિકામાં)બતાવેલા એક સ્વરવાળા અનુસ્વારે એવા વ્યંજનાન્ત ધાતુઓ નિદ્ જાણવા, અને તે સિવાયના વ્યંજનાન્ત ધાતુઓ સે જાણવા. આ બન્ને પ્રકારના પણ ધાતુઓ કે જે દિત (= ગૌઅનુબંધવાળા) ન હોય તે લેવા, કારણ કે મૌરિત્ ધાતુઓને અનુબંધફળ પ્રતિપાદક પ્રકરણમાં વે કહેલા છે.
પ્રથમ કારિકામાં છેલ્લો શબ્દ ફરે છે, તેનો અર્થ બીજા અથવા અન્ય થાય છે. ‘ચિ-પ્રિ-ડી-સી-પુરુ-શુ-ળુ--નુમ્મ:, વૃr:, વૃઢ , મન્ત-યુનાટ્રિમ્પ:' આટલા ધાતુથી અન્ય. આનો વિસ્તૃત અર્થ નીચે મુજબ છે. -
સ્વરાંત સે ધાતુઓ fષ = ૧૧૭ ધિ (f) અતિવૃઢ્યો ! श्रि = ८८३ श्रिग् (श्रि) सेवायाम् ।। ૩ = ૧૮૮ડી (ડી) વિદાય ગીત | ૨૪ ડી () ર્તાિ | રળી = ૨૨૦૦ (1) સ્વને ! યુ = ૨૦૮૦ યુ (૬) મિત્રો | અહિં , એ સામાન્ય નિર્દેશ છે, તો પણ રુ ને શુ ના સહચાર થી ‘પુ મિશ્રી' એ ધાતુ જ લેવો, પણ ૧૨૩ jરા ()