________________
અને નિરોધસ્વરૂપ ધર્મને આશ્રયીને ચિત્તના ધર્મપરિણામાદિ ત્રણનું નિરૂપણ કરવાથી પૃથ્યાદિ ભૂતો અને ઈન્દ્રિયોના પણ તે તે પરિણામોનું નિરૂપણ થયેલું છે જ. કારણ કે એ સમજવાનું સહેલું છે. વસ્તુમાત્રની ત્રિગુણાત્મકતાનું પરિભાવન કરવાથી એ સમજી શકાય છે.
ધર્મપરિણામાદિ જે ધમના છે તેનું સ્વરૂપ વર્ણવતાં જણાવ્યું છે કે “શાંત, ઉદિત અને અવ્યપદેશ્ય ધર્મના અનુપાતીને(સંબંધીને) ધર્મી કહેવાય છે.” આશય એ છે કે વસ્તુમાત્રમાં ભૂત વર્તમાન અને ભવિષ્ય ધર્મો હોય છે. કૃત્તિકાની વર્તમાન પિડાવસ્થા વખતે ચૂર્ણાવસ્થા અતીત (ભૂત-શાંત)રૂપે હોય છે અને ઘટાવસ્થા અનાગત (અવ્યપદેશ્ય-ભવિષ્યદ)સ્વરૂપે હોય છે. જ્યારે પિડાવસ્થા ઉદિત છે-આ રીતે મૃત્તિકા સ્વ-સ્વરૂપે સર્વત્ર વિદ્યમાન હોવાથી તેને ધર્મ કહેવાય છે. (૩-૧૪) આ રીતે એક ધર્મીના અનેક ધર્મો(પરિણામ) હોય છે. તેનું કારણ જણાવતાં વર્ણવાયું છે કે, “પરિણામોના ભેદમાં કમનો ભેદ કારણ છે.” (૩-૧૫) આશય સ્પષ્ટ છે કે પ્રથમ માટીનો ચૂર્ણસ્વરૂપે પરિણામ થાય છે. ત્યાર પછી પિંડ સ્વરૂપ પરિણામ થાય છે અને ત્યાર પછી ઘટસ્વરૂપે પરિણામ થાય છે. ઘટનો નાશ થાય એટલે અનુક્રમે ઠીકરા અને કણસ્વરૂપ પરિણામ વગેરે પરિણામ થાય છે. આ રીતે કમવિશેષના કારણે તે તે પરિણામોમાં ભેદ જોવા મળે છે, જે સર્વજનસિદ્ધ છે.. ઈત્યાદિ પાતંજલયોગસૂત્રના
