________________
સ્વામી શ્રી રામદાસ (કનહનગઢ કેરળ)
વિઠ્ઠલરાવના ભક્તિના સંસ્કારોને પોષણ આપ્યું. નાનપણથી જ નિર્ભયતા, સાહસિકતા અને આનંદી સ્વભાવ એ તેમની વિશેષતા હતી. મોટી ઉંમરે કરેલા પ્રવાસમાં તેમની આ વિશેષતાઓ તેમને ખૂબ ખપ લાગેલી.
પ્રાથમિક શિક્ષણ પોતાના ગામમાં જ લઈ માધ્યમિક શિક્ષણ લેવા વિઠ્ઠલરાવ મેંગલોર ગયા. તે પછી ઉચ્ચ શિક્ષણ લેવા મદ્રાસ ગયા. પણ પછી મદ્રાસ છોડી દઈ મુંબઈની વિક્ટોરિયા ટેનિકલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં દાખલ થયા. ત્યાં ત્રણ વર્ષ રહી સ્પિનિંગ ઍન્ડ વીવિંગનો કોર્સ કર્યો. શાળાના અભ્યાસમાં ચિત્ત બહુ ચોટતું નહીં, પણ ઇતર વાચનનો ખૂબ શોખ હતો. અભ્યાસ પૂરો થતાં ૧૯૦૮માં રુકમાબાઈ સાથે તેમનાં લગ્ન થયાં. ૧૯૦૮થી ૧૯૨૨ સુધી વિઠ્ઠલરાવ ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહ્યા. તેમને એક પુત્રી થઈ. રુકમાબાઈનું અવસાન ૧૯૩૧માં થયું.
તેમણે મદ્રાસ, ત્રાવણકોર, ગડગ, ગુલબર્ગ, કોઇમ્બતૂર, અમદાવાદ અને નડિયાદની મિલોમાં થોડો થોડો વખત કામ કર્યું. આખરે તેમણે મેંગલોરમાં પોતાનું સ્વતંત્ર કારખાનું સ્થાપ્યું. પણ આ બધો સમય તેમનું મન સંસારમાંથી ધીરે ધીરે હટતું રહ્યું હતું અને વ્યવહારને બદલે પરમાર્થ તરફ લક્ષ વધારે રહેતું. તેમની વૈરાગ્યની ભાવના સ્વામી રામતીર્થનાં પુસ્તકોના વાચનથી વધુ વેગવાન બની. ધંધામાં મન ચોટતું ન હોવાથી ધંધો ચલાવવાનું મુશ્કેલ થઈ પડ્યું. એ અરસામાં જ્ઞાનેશ્વરી ગીતા વાંચતાં તેમને પોતાના જીવનનું ધ્યેય સ્પષ્ટ રીતે સમજાયું. માનસિક અશાંતિ અને બોજા વચ્ચે તેમણે એકાદ વરસ કાઢ્યું. એમનું હૃદય શાંતિ માટે પોકારતું હતું ત્યારે એમને અંદરથી
૨
