________________
૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
જુન ૨૦૧૦
અલ્લાહ જ જગતનો તારણહાર છે. મનુષ્ય પોતાના ‘પદ'ને ગુજરાતના સમાજ જીવનની રગે રગમાં પ્રસરી ગઈ હતી. ધર્મ, ઓગાળી નાખી અલ્લાહ-ઈશ્વરમાં લીન થઈ જવું જોઇએ. ઝંડા સમાજ અને સાહિત્ય તેમાં મુખ્ય હતા. સૂફી સંતો અને સાહિત્ય ઝૂલણમાં આ જ વિચારને વાચા આપતો એક દુહો છે.
ગુજરાતની પ્રજામાં એવા સમાઈ ગયા હતા કે સૂફી સંતોની મઝારો બંદા કહેતા મૈ કરું, કરનાર કિરતાર
પર ગવાતા ભક્તિ ગીતો કે કવાલીમાં હિંદુ મુસ્લિમ ભેદો ઓગળી તેરા કહા સો ના હોવે, હસી હોવાનહાર. 13
જતા. ભારતમાં ખ્વાજા ગરીબ નવાઝની દરગાહ પર આવા દૃશ્ય ગુજરાતની ભવાઈ સંસ્કૃતિ અને સાહિત્ય પર સૂફી વિચારોના આજે પણ સામાન્ય છે. ગુજરાતમાં એવી દરગાહોની કમી નથી. પ્રભાવની સાક્ષી પૂરતા આ દુહાઓ આજે પણ ઝંડા ઝૂલણના વેશમાં સરખેજના શાહ-એ-આલમ સાહેબ, ભડીયાદના મહેમુદ શાહ ગામે ગામ ગવાય છે, ભજવાય છે.
બુખારી, ગોંડલના મુસાબાવા, આમરણના દાવલ શાહ પીર અને ૩.૪ ગુજરાતીમાં અનુવાદિત સૂફી સંત સાહિત્ય
પીરાણાના નૂર સ્તગરની મઝાર પર આજે પણ એક બાજુ કવ્વાલીની છેક ૧૫મી સદીથી સૂફી સાહિત્યની મહેક ગુજરાતી ભાષામાં રમઝટ બોલે છે તો બીજી બાજુ ભજનોની રંગત જામે છે. આવી પ્રસરેલી છે. મધ્યકાલીન ગુજરાતમાં આરંભના કાળમાં સૂફી સાહિત્ય સદ્ભાવના જ સૂફી સંતો અને સાહિત્યની સાચી ઓળખ છે અને ફારસી ભાષામાં રચાયું હતું. એ પછી ધીમે ધીમે ફારસી-ગુજરાતી જ્યાં સુધી સંતોનું સત્ત્વશીલ સાહિત્ય જીવંત રહેશે ત્યાં સુધી જીવંત મિશ્રિત ભાષામાં લખવા લાગ્યું. એવું સાહિત્ય આમ ગુજરાતી પ્રજાને રહેશે તેમાં બે મત નથી-આમીન. સમજવું મુશ્કેલ પડતું. પરિણામે તેના અનુવાદ કરવાનો સિલસિલો પાદનોંધ: શરૂ થયો. તેનું ઉત્તમ દૃષ્ટાંત ગુજરાતના મોટા ગજાના સૂફી સંત ૧. હથુરાની, મો. અહેમદ મોહંમદ, સીરતે સરકારે મદીના, ભાગ-૧, પીર મોહંમદ શાહ (જન્મ ૧૬૮૮) છે. તેમણે અનેક સુફી ગ્રંર્થો નુરાની કુતુબખાના, છાપી, બનાસકાંઠા, પૃ. ૫૫૯-૫૬૦. લખ્યા હતા. આજે પણ તેમના હસ્તલિખિત ગ્રંથોની કેટલીક પ્રતો
૨. દેસાઈ, ડૉ. મહેબૂબ, સૂફીજન તો તેને રે કહીએ, પ્ર. ગૂર્જર ગ્રન્થરત્ન
કાર્યાલય, અમદાવાદ, ૨૦૦૭. પૃ. ૧૬. પીર મોહંમદ શાહ ગ્રન્થાલય, અમદાવાદમાં ઉપલબ્ધ છે. તેમનો
૩. દલાલ, સુરેશ (સંપાદક), કહત કબીર, ઈમેજ પબ્લિકેશન, મુંબઈએક ગ્રંથ “ઈશ્લલ્લાહ' મધ્યયુગમાં કાફી લોકપ્રિય થયો હતો. ઉર્દુ
અમદાવાદ, ૨૦૦૫. પૃ. ૧૨. ગુજરાતીમાં લખાયેલા આ ગ્રન્થ છેલ્લા પાંચસો વષોથી ગુજરાતમાં ૪. પાઠક, જગજીવન કાલિદાસ, મુસ્લિમ મહાત્માઓ, પ્ર. સસ્તું સાહિત્ય બોલાતી ઉર્દૂ-ગુજરાતી મિશ્ર ભાષા પર આધારિત છે. ઉદ્-ગુજરાતી વર્ધક કાર્યાલય, અમદાવાદ, ૧૯૪૦, પુસ્તકમાં આપેલા સૂફી સંતોના જીવન મિશ્ર ભાષાનો સંશોધનાત્મક અભ્યાસ કરવા ઈચ્છતા સંશોધકને ચરિત્રોના અભ્યાસનું તારણ. તે આધારભૂત માહિતી પૂરી પાડે છે. ઈશ્લલ્લાહનો શુદ્ધ અનુવાદ પૂ. આચાર્ય, ડૉ. નવીનચન્દ્ર, ગુજરાતનો સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ, અમદાવાદહઝરત પીર મોહંમદ શાહ ગ્રન્થાલય અને સંશોધન કેન્દ્ર, અમદાવાદ
૧૯૮૪.પૃ. ૮૪. દ્વારા પ્રકાશિત થયો છે. ‘ઈશ્કલ્લાહ' એટલે ખુદા કે ઈશ્વર પ્રત્યેનો ૬. નાયક, ડી. છોટુભાઈ રણછોડભાઈ, ફારસી શબ્દનો સાર્થ વ્યુત્પત્તિ કોશ.
ભાગ-૩, ગુજરાત વિશ્વ વિદ્યાલય, અમદાવાદ,૧૯૮૦. પૃ. ૫૬. પ્રેમ. ખુદાનો પ્રેમ પ્રાપ્ત કરવા ખુદામાં એકાકાર થવું પડે. એ માટેના
૭. એજનપૃ. ૧૦૨. માર્ગો “ઈશ્કલ્લાહ'માં આપવામાં આવ્યા છે.
૮. મહેતા મકરંદ અને અન્ય (સંપાદકો), મધ્યકાલિન ગુજરાતમાં ભક્તિ ગ્રન્થમાં સાતમા સબક (ઉપદેશ)માં પીર મોહંમદ શાહ લખે છેઃ અને સુફી આંદોલન, દર્શક ઈતિહાસ નિધિ, અમદાવાદ, ૨૦૦૮, પૃ. ૪૮
સાતમા સબકનો બોધ સ્વચ્છ દૃષ્ટિ છે. સ્વચ્છ દૃષ્ટિ માટે જરૂરી થી ૫૪. છે રુહા (આત્મા)ની શુદ્ધિ અને ખુદી (અહંકાર)નો ત્યાગ. માનવી ૯. મહેતા, ગંગાદાસ પ્રાગજી, સૂફી કાવ્ય પ્રસાદી, પ્ર. કુસુમ પ્રકાશન, આરસી સમાન છે. જો આરસી સાફ અને સ્વચ્છ હશે તો આપણો અમદાવાદ, ૧૯૯૯. પૃ. ૧૦૨. ચહેરો તેમાં સાફ દેખાશે. તેવી રીતે આપણું દિલ સાફ હશે તો ૧૦. એજન, પૃ. ૧૦૬. તેમાં આપણે ખુદાને જોઈ શકીશું. ખુદી (અહંકાર) ત્યજવાથી ખુદાની
૧૧. વધુ વિગતો માટે જુઓ શમ્મ-એ-હિદાયત, પ્ર. ગંજે સોહદા કબ્રસ્તાન,
દાણીલીમડા, અમદાવાદ, ૨૦૦૩. પ્રાપ્તિ થાય છે.”
૧૨. નાયક, ડૉ. છોટુભાઈ રણછોડભાઈ, ફારસી શબ્દનો સાર્થ વ્યુત્પત્તિ આવા ફારસી ગ્રંથોનો ખજાનો આજે પણ પીર મોહંમદ શાહ
કોશ, ભાગ-૪, ગુજરાત વિશ્વ વિદ્યાલય, અમદાવાદ-૧૯૮૦. પૃ. ૩૪. ગ્રંથાલયમાં સચવાયેલો પડ્યો છે. તેમાંના કેટલાક ગ્રંથો ‘મિરાતે
૧૩. નીલકંઠ, મહીપતરામ રૂપરામ, ભવાઈ સંગ્રહ. પૃ. ૬૪. અહેમદી’, ‘મિરાતે સિકન્દરી’ અને ‘તારીખ-એ-ઓલિયા-એ
૧૪. ઈશ્કલ્લાહ, (તરજુમા સાથે), પ્ર. હઝરત પીર મોહંમદ શાહ ગ્રન્થાલય ગુજરાત'નો અનુવાદ શ્રી રત્નમનીરાવ જોટે, મોલાના સૈયદ અબુ અને સંશોધન કેન્દ્ર, અમદાવાદ, ૨૦૦૬, પૃ. ૫૩. ઝફર નદવી અને ડૉ. છોટુભાઈ નાયક જેવા વિદ્વાનોએ કર્યો છે. પ્રા. મહેબૂબ દેસાઈ ૪. તારતમ્ય
સુકુન, ૪૦૫, પ્રભુદાસ તળાવ, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૧. ગુજરાતમાં સૂફી સંતોના આગમનને કારણે સૂફી વિચારધારા મો. : 0982511 4848
