________________
તા. ૧૬ ઓક્ટોબર, ૨૦૦૮
પ્રબુદ્ધ જીવન ત્યારે મારો પગાર રૂા. ૧૬૮૦ હતો. શુક્લ સાહેબને મેં ક્યારેય ગગન ઘેરીને આજ દર્શને વરસો રે હાલા? પગાર સંબંધે પૂછ્યું નથી પણ ડૉ. સાંડેસરા કરતાં ઓછો ને ઉરે ઝૂરે મારો પ્રાણ–બપૈયો હો જી.” મારા કરતાં વધારે હોવો જોઈએ. પણ જ્યારે પેન્શનનો પ્રશ્ન ઊભો આની સાથે શુક્લ સાહેબ, કવિવર ન્હાનાલાલનું “મારાં થયો ત્યારે અમદાવાદમાં પ્રૉ. આર. યુ. જાનીએ, પ્રૉફેસરોનું એક નયણાંની આળસ રે, ન નિરખ્યા હરિને જરી’ યાદ કરતા અને યુનિયન ઉભું કરેલું જેમાં નિવૃત્ત પ્રોફેસરોના પેન્શનના ભાત “પરમધન પ્રભુનાં લેજો લોક” ગાઈ, કવિનાં આ બે ભક્તિ ગીતોને ભાતના પ્રશ્નોને હલ કરવામાં માર્ગદર્શન આપવામાં આવતું ને ખૂબ ખૂબ બિરદાવતા. કવિતા માટેનો એમનો લગાવ અદ્ભુત જરૂર જણાતાં કાયદાનો આશ્રય પણ લેવામાં આવતો. સભ્ય ફી હતો. ‘બ્રેસ્ટ ફીડીંગ કવિતા” ને “બોટલ ફીડીંગ કવિતા'નો ભેદ એ હતી રૂપિયા પાંચસો. શરૂમાં પ્રાં. શુક્લને સભ્ય બનાવવાનો પ્રયત્ન તરત જ પરખી જતા. કર્યો પણ એમણે પોતાના પ્રશ્નો સ્વતંત્ર રીતે હલ કરવાની ઈચ્છા સને ૧૯૫૦ થી ૧૯૫૮ સુધી હું નડિયાદની સી. બી. પટેલ દર્શાવી, સભ્ય ન થયા, પણ જ્યારે પેાનનો પ્રશ્ન ગૂંચવાયો આર્ટ્સ કૉલેજમાં ગુજરાતી ભાષા સાહિત્યનો પ્રોફેસર ને અધ્યક્ષ ત્યારે સામેથી પ્રો. જાનીને ફોન કરી સભ્ય બનવાની ઈચ્છા દર્શાવી હતી. સને ૧૯૫૩માં જ્યારે ગુજરાતખ્યાત આચાર્ય ડૉ. કે. જી. પણ સભ્ય-ફીના રૂપિયા પાંચસો કકડે કકડે આપે તો ચાલે કે નાયક પ્રિન્સિપાલ હતા ત્યારે હું વાઈસ પ્રિન્સિપાલ હતો. તે કાળે, કેમ?..એવો પ્રશ્ન પૂછ્યો. ડૉ. સાંડેસરા અને શુક્લ સાહેબે ચરોતરની અન્ય કૉલેજો કરતાં અમારી કોલેજના પ્રોફેસરો વિદ્યાસભામાં સાત આઠ સાલ નોકરી કરી પણ ત્યાં પ્રોવિડન્ટ પ્રમાણમાં વધુ લાયકાત ધરાવનાર હતા. ચારેક તો તે કાળે ફંડની સુવિધા નહોતી, એટલે પેન્શનની ગણતરીમાંથી એ વર્ષો પીએચ.ડી. હતા. અંગ્રેજીના પ્રોફેસર-અધ્યક્ષ ડો. લક્ષ્મણ એચ. બાદ થઈ ગયાં. મેં પણ નડિયાદની કૉલેજમાં આઠ વર્ષ નોકરી ટૅગશે અને પોલિટીકલ સાયન્સના પ્રૉફેસર-અધ્યક્ષ એમ. જી. કરી. ત્યાં પ્રોવિડન્ટ ફંડની વ્યવસ્થા તો હતી પણ નિયમ એવો પારેખ સાથે ડો. કે. જી. નાયકને બને નહીં. નહીં બનવામાં આ બે હતો કે દશ સાલ નોકરી કરે તેને જ પ્રોવિડંડ ફંડનો પૂરો લાભ વિદ્વાન, સંન્નિષ્ઠ પ્રોફેસરો દોષિત નહોતા પણ પ્રિન્સિપાલ મળે. મારે બે વર્ષ ખૂટતાં હતાં એટલે કાપ વેઠવો પડ્યો. મારો નાયકની વહાલાં-દવલાંની નીતિ અને “ડીવાઇડ એન્ડ રૂલ' કરવાની કહેવાનો આશય એ છે કે આઠમા દાયકા સુધીના નિવૃત્ત ખોટી પદ્ધતિ જ જવાબદાર હતી. ડૉ. ટૅગશે ને પ્રો. પારેખ તો પ્રોફેસરોને સભ્ય-ફી પેટે રૂપિયા પાંચસો આપવામાં પણ તકલીફ સંસ્થાના, અરે કોઈપણ યુનિવર્સિટીના ભૂષણરૂપ હતા ને વિદ્યાર્થી પડતી હતી જેનું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે. શુક્લ સાહેબ હતા. જગતમાં પણ અતિશય લોકપ્રિય હતા. કોઈ પણ નિમિત્તે પ્રિ.
યશવંતભાઈને ગુંજન-ગાયનનો આગવો શોખ હતો. રાગના નાયક તેમને કાઢવા માગતા હતા, એટલે કોઈપણ વર્તમાનપત્રમાં ઘરમાં રહીને એ મધુર કંઠે અસરકારક રીતે ગાઈ શકતા હતા. એ બે વિષયોની જાહેરાત આવે એટલે પ્રિ. ડૉ. નાયક, એ જાહેરાત કવિતાનું પઠન ભાવપૂર્ણ ને અર્થદ્યોતક રહેતું. એમને કંઠથી મેં નીચે લાલ લીટી દોરી જે તે પ્રોફેસરને મોકલી આપે. આવી, “યુ જે ત્રણેક કાવ્યો સાંભળ્યાં છે તેની સ્મૃતિ અદ્યાપિ જીવન્ત છે. આર અનવોન્ટેડ’ નીતિથી વાજ આવી ગયેલા આ બે પ્રોફેસરોએ સુંદરમ્ના ‘ઘણ ઉઠાવ, મારી ભૂજા'નું કાવ્ય-પઠન એવી રીતે મને વાત કરી. મેં એ બંનેના બાયોડેટા સાથે અમદાવાદની એચ.કે. કરતા કે જાણે ઉઠાવેલા ઘણું બધું જ જીર્ણ-શીર્ણ-ભાંગવા યોગ્ય આર્ટ્સ કૉલેજના આચાર્ય શ્રી યશવંતભાઈ શુક્લ જે મારા પરમ ભાંગીને ભૂક્કો કરી દીધું છે. પછી કહેઃ “સુંદરમે' આ સોનેટમાં મિત્ર હતા, તેમને આગ્રહપૂર્વક ભલામણ કરી. તાકડે એમને આ એમની જ્ઞાતિના ખમીરને પ્રકૃતિદત્ત પ્રતીક દ્વારા મૂર્ત કર્યું છે, બે વિષયોના પ્રોફેસરોની આવશ્યકતા પણ હતી, એટલે “ઈન્ટરવ્યુ' જીવંત કર્યું છે. એમને કંઠેથી હૃદયસ્પર્શી રીતે ગવાયેલાં બીજાં બે લેવાયાં ને બંનેય માન ને ગૌરવપૂર્વક વધારે પગારે નિમાયા. આ ગીતો તે-એક કવિ ઉમાશંકરનું, “સૂરજ ઢંઢે ને ઢંઢે ચાંદાની બે પ્રૉફેસરોએ એ કૉલેજનું નામ રોશન કરવામાં મોટો ભાગ આંખડી, નવલખ તારાનાં ટોળાં ટળવળે હો જી' અને બીજું, કવિવર ભજવેલો. ડૉ. ટૅગશેનો “આર્ટ ઓફ ટાગોર' શોધ-પ્રબંધ તો ન્હાનાલાલનું ‘પરમ ધન લેજો પ્રભુમાં લોક'- આ બે ભક્તિગીતો. પ્રગટ થઈ ગયેલો ને પ્રો. પારેખ, ડો. રાધાકૃષ્ણનના તેજસ્વી ઉમાશંકરના “ઝંખના' ભક્તિકાવ્ય માટે કહેઃ “કવિનું આ ઉત્તમમાં વિદ્યાર્થી હતા. શ્રી નગીનદાસ પારેખની પ્રેરણાથી તેઓ ઉત્તમ ભક્તિકાવ્ય છે, જો કે પરંપરા અને પુરોગામીઓની અસર ગુજરાતીમાં લખતા થયેલા. પ્રિ. શુક્લનો આ મારા ઉપર ખૂબ ઝીલી છે પણ એને એવી રીતે આત્મસાત્ કરી છે કે કશે વરતાય ખૂબ મોટો ઉપકાર હતો. એકવાર પ્રોફેસરોની મિટીંગમાં મને જ નહીં. આ બે કડીઓ ગાતાં તેઓ ભાવ-વિભોર બની જતાઃ ઉદ્દેશીને પ્રિ. ડૉ. નાયક બોલેલાઃ “મારો વિચાર તો એ બેઉને ‘બ્રહ્માંડ ભરીને પોચા, કીકીમાં માશો શેણે ?
નડિયાદની શેરીઓમાં ભીખ માંગતા કરવાનો હતો પણ વચ્ચે જોયા તો યે લોચનિયાં ઘેલાં રડે હો જી,
આ (હું) દાનેશ્વરી કર્ણ આવી ગયો ને યશવંત શુક્લના અનુગ્રહથી
