Nyayasiddhant Muktavali

Author(s): Maherchand Lakshmandas
Publisher: Maherchand Lakshmandas

Page 13

हत्य च तत्र विशिष्टा प्राचार्या महोपाध्यायाश्च तासु तासु विद्यासु ख्यातिभाजा विनियोज्यन्ते, तदुपचयाय च महापुस्तकालया विनिवेश्यन्ते । एवं ज्ञानेश्वर्यस्य नैमित्तिकत्वे साम्प्रतमिव सर्गादावपि भवितव्यं तस्य केनचिनिमित्तेन, नैमित्तिकस्य निमित्तमन्तराऽनुपसन्धेः । नान्तरेण निमित्तं कस्यचिन्नैमित्तिकस्य सत्तामुपलभेमहि, नैमित्तिकं च स्वाभाविकञ्चेति विप्रतिषिद्धम् । सर्गादिभुवो मनुष्यास्त्वनधीतविद्यत्वेनाऽनधिगतार्थत्वेन च समानमतयः कथं परस्परं ज्ञानेश्वर्यविनिमयाय निमित्तभावमुपगच्छेयुः, असति च ज्ञानेश्वर्यशा खिनि कस्मिंश्चिदलौकिके शक्तिभाजि अद्य यावज्जगदान्ध्यमेव प्रसज्येत । जडञ्च प्रधानादि स्वयं तादृशज्ञानेश्वर्यपरिणामाय विभवितुमसमर्थमिति पारिशेष्यात्सर्वज्ञं सर्वशक्ति पारमार्थिकं किमपि वस्त्वेव तेभ्यो वेदलक्षणया वाचा ज्ञानेश्वर्यं प्रददातीति नूनं स्वीकार्यम् । पत्रेदमुक्तम्-"स एष सर्वेषामपि गुरु: कालेनानवच्छेदात्" (यो० १ । २६) इति । यथा ब्रह्मेदानीन्तनानामस्माकं वेदशास्त्रेण (परम्परया ) ज्ञानेश्वर्य प्रददद्गुरुः तथा सर्गादिभुवां पूर्वेषामपि तादृशशास्त्रेण ज्ञानैश्वर्यं प्रददद् गुरुरस्तीति मन्तव्यम् । सच नास्मदादिवत् कालेनावच्छिद्यते । एतादृशं शास्त्रञ्च न निर्मूलं भवितुमर्हति, यच्च तन्मूलं तदेवास्माकं ब्रह्म शास्त्रयोनि, जगत्कर्तेश्वर इति च । यत्रेदमुक्तम्-"नकिरिन्द्र ! त्वदुत्तरो न ज्यायाँ बस्ति वृत्रहन् ! नकिरेवा यथा त्वम्" (ऋ० ३। ६ । १६ | १) इति । "न सत्समरचाभ्यधिकश्च दृश्यते" ( श्वे० ६ । ८ ) इति । जगत्कारमीश्वरमनङ्गीकुर्वन्त पाहतवर्या अपि श्रेयोमार्गसिद्धिं परमेष्ठिनः सकाशादेव मन्यन्ते-परमेष्ठी हि भगमान् परमोजन् तत्प्रसादात् परमागमार्थनिर्णयोऽपरस्य परमेष्ठिनो गणधरदेवादेः सम्पयते, तस्माचापरपरमेष्ठिनः परमागमशब्दसन्दर्भो द्वादशाङ्ग” इत्यादि बहूक्त"माप्तपरीक्षायाम् " । तच्च भङ्गघन्तरेण वैदिकसिद्धान्तानुसरणमेव व्यक्तीति सन्त एवेह साक्षिणः । एवञ्चेश्वरसाधनेनानीश्वरवादिकुतर्कजालकृन्तनाऽकुण्ठकर्तरीभावङ्गतमिदं न्यायसानं महदुपकरोत्यास्तिकमार्गाणाम् । एतेनास्य शास्त्रस्य भूतचैतनिकवादादिनिरासपूर्वकोप्युपकारो व्याख्यातः । सोऽयमुपकारस्तापरपर्यायमीमांसाद्वयसाहाय्यपर्यवसायी वैदिकमार्गसंरक्षणार्थ परमोपादेय इत्यध्येतव्यं न्यायशास्त्रम् ।
ननु-सर्वत्र जगतीतले प्रसिद्धमिदं यत्पूर्वमीमांसाशास्त्रमनीश्वरवादिप्रमुखमस्ति, तथैव लोकवार्तिकन्यायकणिकादिग्रन्थेषु जगत्कर्तुरीश्वरस्य विपुलतमा खण्डनमुपलभ्यते, यत्र भवस्वयध्या एव जगत्कर्तारमीश्वरं परास्यन्ति तत्रास्माभिरेव किमपराद्धं तदनङ्गीकारविषय इति चेद् ? उच्यते-सर्वेषां वेदप्रामाण्याभ्युपगन्तृणां वेदस्य तात्पर्यांशे मात्रयापि विरोधो न रश्यते, यश्च विरोध इव प्रतीयते असावधिकारिभेदनिबन्धनतया प्रक्रियाभेदनिबन्धनः । वेदप्रामाण्यञ्च सर्वेषामास्तिकानां रिरक्षायषितम्, तत्क्वचित् स्वतःप्रामाण्याङ्गीकारेण, क्वचिसरतःप्रामाण्याङ्गीकारेण । आद्यपक्षस्थापना ईश्वरानङ्गीकारेऽपि भवितुमर्हतीति प्रौढिवादमद्रया पूर्वस्यां मीमांसायामीश्वरानङ्गीकारोऽवतारितो नत्वसौ विवक्षितोस्ति । कथमन्यथा "ब्राझेख जैमिनिरुपन्यासादिभ्यः" (ब्र० सू० ४ । ४ । ५) इत्यत्र सर्वज्ञत्वसर्वेश्वरत्वरूपेण मुक्तस्य