Madhyam vrutti vachuribhyamlankrut Siddhahemshabdanushasan Part 01

Author(s): Kshamabhadrasuri, Ratnajyotvijay
Publisher: Ranjanvijayji Jain Pustakalay

Page 13

कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते मध्यमवृत्त्यवचूरिभ्यामलङ्कृते . प्रयत्नः आस्यप्रयत्नः / आत्मन आन्तरः संरम्भः / स च चतुर्धा भवति- स्पृष्टता ईषत्स्पृष्टता विवृतता ईषद्विवृतता। तत्र स्पृश्यन्ते स्म स्पृष्टा वर्णाः तेषां भावः स्पृष्टता / वर्णानां प्रवृत्तिनिमित्तं स्पृष्टताहेतुत्वात्प्रयत्नोऽपि स्पृष्टता उच्यते / करणं तु आत्मव्यापारः प्रयत्न इत्यर्थः / करणं च वर्णोत्पत्तिकाले कण्ठादिस्थानकानां आस्यप्रयत्नः च सहकारिकारणं जिह्वामूलमध्याग्रोपाग्ररूपं प्रोच्यते / अथास्यप्रयत्नः स्पृष्टताकरणम् / आस्यप्रयत्नः ईषत्स्पृष्टताकरणम्। आस्य० विवृतताकरणम् / आस्य० ईषद्विवृतताकरणम् / अथ वर्णानां किं 2 स्थानकं किं 2 स्पृष्टतादिकरणम् ? तदाह- अवर्णकवर्गहविसर्जनीयाः कण्ठ्याः / इवर्णचवर्गयशास्तालव्याः / उवर्णपवर्गोपध्मानीया ओष्ठ्याः / ऋवर्णटवर्गरषा मूर्धन्याः / लुवर्णतवर्गलसा दन्त्याः / ए ऐ कण्ठतालव्यौ / ओ औ कण्ठोष्ठया / वो दन्तोष्ठयः / अवर्णः सर्वमुखस्थानमित्येके / नासिक्योऽनुस्वारः / ङअणनमाः स्वस्थाननासिकास्थानाः इति / अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋ ल लू इत्येतेषां स्वराणां विवृतं नाम करणम् / वर्गाणां स्पृष्टं नाम करणम् / अन्तस्थानां ईषत्स्पृष्टं करणम् / शषसहानामीषद्विवृतं करणम् / तत्र अवर्णस्याष्टादशभेदाः परस्परं स्वसंज्ञा भवन्ति / एवमिवर्णादयोऽपि मिथः स्वाः / तथा एकारऐकारौ मिथो न स्वौ / ओकारऔकारावपि मिथो न स्वौ / एकारओकारयोर्विवृततरं करणम् / ऐकारऔकारयोरतिविवृततरं करणम् / इति प्रयत्नकृतभेदः / अतोऽमी सन्ध्यक्षरा भिन्नस्थानभिन्नास्यप्रयत्नत्वात् परस्परं स्वा न भवन्ति / / इति स्वसंज्ञाप्रकारो ज्ञातव्यः // 17 // स्यौजसमौशस्टाभ्यांभिस्ङेभ्यांभ्यस्ङसिभ्यांभ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुपां त्रयी त्रयी प्रथमादिः // 1 // 1 // 18 // स्यादीनां प्रत्ययानां त्रयी त्रयी यथासङ्ख्यं प्रथमाद्वितीयातृतीयाचतुर्थीपञ्चमीषष्ठीसप्तमीसंज्ञा भवन्ति // 18 // अ० त्रि / त्रयोऽवयवा यस्याः सा त्रयी / 'द्वित्रिभ्यामयड् वा' (7 / 1 / 152) इति अयट् / 'अण्ञ येत्यादि' (2 / 4 / 20) डीः / 'अस्य ड्या लुक्' (2 / 4 / 86) इति अलोपः / सिः, 'दीर्घड्या०' इति लुप् 'वीप्सायाम्' (7 / 4 / 80) इत्यनेन द्वित्वं त्रयी त्रयी। 'रोदोऽर्चिषी दामगुणे त्वयट तयट्' स्त्रीपुं० इति लिङ्गानुशासने स्त्रीक्लीबत्वम् / सि औ जस् इत्यादि त्रिकत्रिकवचनं प्रथमाविभक्तिः / एवं द्वितीया तृतीया चतुर्थी पञ्चमी षष्ठी सप्तमी विभक्तयो ज्ञातव्याः (स्यादीनां इजशटङपा इत्यनुबन्धाः ‘सौ नवेतौ' (1 / 2 / 38) इत्यादौ विशेषणार्था ज्ञातव्याः) // 18 // स्त्यादिविभक्तिः // 11 // 19 // स इति तीति च उत्सृष्टानुबन्धस्य सेस्तिवश्च ग्रहणम् / स्यादयस्तिवादयश्च सुपस्यामहिपर्यन्ता विभक्तयः स्युः // 19 // ___ अ० स् च तिश्च स्ति स्ति आदिर्यस्याः सा स्त्यादिः / विभज्यन्ते प्रकटीक्रियन्ते कर्तृकर्मादयोऽर्था अनया 'श्वादिभ्यः' (5 / 3 / 92) इति क्तिः / / 19 / / तंदन्तं पदम् ॥११॥२०॥[पदसंज्ञाधिकारे सूत्र 6 / तत्र त्रीणि विधिविषयाणि त्रीणि प्रतिषेधकानि] स्याद्यन्तं त्याद्यन्तं च पदसंज्ञं स्यात् / धर्मो वः स्वं ददाति नः शास्त्रम् // 20 // अ० सा विभक्तिरन्ते यस्य तत् तदन्तम् / 'पदिच् गतौ' पद्यते गम्यते कारकसंसृष्टोऽर्थोऽनेनेति पदम् / 'वर्षादयः क्लीबे' (5 / 3 / 29) इति सूत्रेण अल् / सिः / अतः स्यमोऽम्' (1 / 4 / 57) 'समानादमोतः' (1 / 4 / 46)