________________
ગણુતા હતા, પરંતુ આજે તેમણે જોયું કે એ ખજાનામાં સાચા સિક્કા દાખલ થવાને બદલે સખ્યાબંધ ખાટાં સિક્કાઓ દાખલ થઇ ગયા હતા, અને ખજા નાની કિંમત નહિવત થઇ ગઈ હતી. તેમને હની લાગણી થવાનું કારણ એ હતું કે આજે એક નવી જ વસ્તુની—નવી જ દૃષ્ટિની પ્રાપ્તિ થઇ રહી હતી. કે જેનું મૂલ્ય કોઇ પાર્થિવ પદાર્થથી થઈ શકે તેવું ન હતું.
પદા સચેાજનથી ચેતના બનતી નથી
મેં કહ્યું: 'આપ તે। વિદ્વાન્ છે, દરેક વસ્તુને તટસ્થતાપૂર્વક વિચાર કરી શકેા તેવા છે, તેથી એ ( વચારવુ જોઇએ કે, એ પદા સયાજનથી ચેતના ઉત્પન્ન થતી હોય તે। કારખાનામાં અનેલા માલની માફક બધામાં તે એક જ પ્રકારની હાવી જોઇએ અને તેનું પરિણામ પણ સરખું જ આવું જોઇએ. એટલે એક મનુષ્ય અતિ ચપળ અને બીજો મંદ, એક મનુષ્ય અત્યંત કાર્યાંશીલ અને ખીજે નિર્માલ્ય, શાળી અને બીજો મૂર્ખ' એમ અનવું ન જોઇએ. તે જ રીતે હાથી, ઘોડા, ઊંટ, વાનર, માલા, સાપ અને મનુષ્ય વગેરેની શક્તિમાં પણ ફેર ન પડવા જોઇએ. કારણ કે તે બધા ચેતના નામથી એક જ પ્રકારની શક્તિથી જીવંત બનેલા છે. પરંતુ આપણે જોઈએ છીએ કે તે બધાયની શક્તિમાં, વિકાસમાં અને સ્વરૂપમાં ફેર દેખાય છે. તે તેનું કારણ શું? આવા તે। બીજા પણ સંખ્યાબંધ પ્રશ્ન વિચારવા યેાગ્ય છે કે જેને ખુલાસા આત્માનું સ્વતંત્ર અસ્તિ· ૧ માન્યા વિના થતા નથી, તે માટે જ્ઞાની પુરુષોએ જે છ સિદ્ધાંતાની પ્રરૂપણા કરી છે, તે તમારે ખાસ જાણવા જેવી છે.
કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર છે કે મારા વિદ્વાન મિત્રે આ છએ સિદ્ધાંતા અક્ષરશઃ પેાતાની માંધએક મનુષ્ય બહુ બુદ્ધિ-પોથીમાં ઉતારી લીધા અને મારા પ્રત્યે કૃતજ્ઞતાની
લાગણી પ્રગટ કરતાં જણાવ્યું કૅ, ‘મિ. શાહ ! તમે આજે એવી વસ્તુની ભેટ કરી છે કે જે હું જિંદગી પર્યંત ભૂલી શકીશ નહિ. પરંતુ એ તે જણાવે કે તમે મને પ્રથમ જે પ્રશ્ન પૂછ્યા હતા તેનું ખર્ રહસ્ય શું છે?’
મારા વિદ્યાત્ મિત્રે કહ્યું: જો એમ જ હોય તે મને એ સિદ્ધાંતો જરૂર જણાવે, હું તેનું
ચિંતન-મનન કરીને આનંદ પામીશ.'
: કલ્યાણુ : મે : ૧૯૫૮ : ૧૯૫
પ્રથમ સિદ્ધાંત એ છે કે ‘ચૈતન્ય એ આત્માનું લક્ષણ છે. એટલે જ્યાં જ્યાં ચૈતન્ય દેખાય ત્યાં ત્યાં આત્મા અવશ્ય છે, બીજો સિદ્ધાંત એ છે કે આત્મા અનાદિ છે એટલે કાઈએ તેને બનાવેલેા નથી, અને અવિ નાશી છે, એટલે કાઈ કાળે નાશ પામતા નથી.’ ત્રીજો સિદ્ધાંત એ છે કેઃ આત્મા જ કર્મના કર્તા છે એટલે તેને જે કબંધન પ્રાપ્ત થયેલું છે, તેની જવાબદારી તેની પાતાની છે.' ચાયા સિદ્ધાંત એ છે કે આત્મા જ કા ભેાક્તા છે એટલે જે કર્યું તેણે બાંધેલાં છે, તેનાં ફળેા તેને ભાગવાં જ પડે છે, પાંચમા સિદ્ધાંત એ છે કે, આત્મા પુરૂષાથના યાગે આ કર્માંને નાશ કરી શકે છે. અને તેનાં બંધનમાંથી સથા મુક્ત થઈ પોતાનાં મૂળ સ્વરૂપમાં પ્રકાશી શકે છે.' અને છઠ્ઠો તથા છેલ્લે સિદ્ધાંત એ છે કે, એવા પુરૂષાર્થ કરવાની સર્વ સામગ્રી વિશ્વમાં વિધમાન છે.
આત્મવાદના છ સિદ્ધાંતા મેં કહ્યું: ‘જ્ઞાનીએ પ્રરૂપેલા છ સિદ્ધાંતેામાંના
દિવ્ય પ્રકાશના આધ્યાત્મિક અ
મેં કહ્યું: ‘તમને પ્રશ્ન અધ્યાત્મને પૂછ્યા હતા, એટલે એના અર્થ આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ વિચારવા જોઇએ, પણ તમે તે શરીરશાખ, માનસશાસ્ત્ર અને પદા વિજ્ઞાનનાં ધેારણે તેના અથ કર્યાં. એટલે તેનુ મૂળ રહસ્ય હાથ લાગ્યું નહિ. પણ એક રીતે તે ઠીક જ થયું કે, અન્યથા આ ચર્ચા કરવાના પ્રસંગ ઉપસ્થિત થાત નહિ, આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિ અજ્ઞાન અને માહને અધકાર માને છે, અને સમ્યગ્નાનને પ્રકાશ માને છે, હયગુહા કે અંત:કરણ શબ્દથી તે આપણી અંતત સૃષ્ટિના નિર્દેશ કરે છે, કે જેમાં અનેક પ્રકારની સૂક્ષ્મ ક્રિયાએ ચાલી રહી છે. આપણી હૃદયહા કે અંત:કરણમાં અંધકાર ભરાઈ બેઠો છે,
