________________
: ૫૧૪ : ક્ર બંધનુ રહસ્ય
અશુભ કર્માંના વિપાકાદય સમયે અજ્ઞાની આત્મા બહુ જ મૂંઝાઇ જાય છે, અને અનેક રીતે આત–રોદ્ર ધ્યાનમાં મગ્ન થઇ ઉલ્ટું ભવિષ્યકાળમાં તેવા અશુભ વિપાાદયને પ્રાપ્ત કરાવનારાં અશુભગતિનાં કમ ખાંધે છે. અને એ રીતે ઉદિત કવણા એછી કરવાને બદલે નવી કર્મવાના બંધ આત્મા સાથે પરપરાએ વધારે જ જાય છે.
પરંતુ સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા તેવા અશુભ વિપાકાય સમયે લેશમાત્ર ન સૂઝતા તે કધનાં કારણેા શુ છે ? તે વિચારે છે અને તેનું સ્વરૂપ ખરાખર સમજી એના પ્રસંગે અલ્પ કરી ઘણા પ્રકારની અગવડા હુંમેશને માટે ક્ષય કરી નાંખે છે, અને તેટલા માટેજ અંધ ચતુષ્ટય પૈકી “અધ” ના વિષય પ્રથમ સમજવા જોઇએ.
આ કખ ધ વખતે કમની ચાર બાબતને નિય થાય છે.
(૧) અમુક ક વણાએ ગ્રહણ કરી તેની પ્રકૃતિ કેવી છે ? એટલે તેના સ્વભાવ કેવા છે ? એટલે કે તે ક્રમ ઉદયમાં આવવાના સમયે આત્માને સુખ-દુઃખ આપવામાં કેવા સ્વભાવ ધરાવશે તે નિતિ થવું તેનુ નામ ‘પ્રકૃતિ અધ' છે. પ્રકૃતિ ( સ્વભાવ ) ના હિસાબે કની વણાને મુખ્ય આ વિભાગમાં દર્શાવી છે. (૧) જ્ઞાનાવરણીય (૨) દ'નાવરણીય (૩) વેદનીય (૪) માહનીય (૫) આયુષ્ય () નામ (૭) ગોત્ર (૮) અંતરાય. આ સ્વભાવનું નિર્માણુ કર્માંધ સમયે
જ થાય છે.
(ર) વળી તે કવણાઓ કેટલા કાળ રહી, કયારે ઉદયમાં આવશે ? અને ઉદયકાળ કેટલે રહેશે ? તેનુ નિર્માણ થવું, તે બીજો સ્થિતિબંધ કહેવાય છે.
ગ્રહણ અને ઉદયકાળ વખતે કમાંની ચીકાશ અથવા ઘટ્ટપણું' કેટલુ છે ? અથવા ખીજી રીતે જોઇએ તા મધ અને ઉદયકાળમાં તે કેટલાં ઘટ્ટ છે ? અને સ્થૂળ છે ? અને કેવી રીતે વિપાક આપનારાં છે ? એ વિષેનુ નિર્માણ થવું, તેને રસખધ કહે છે. તે કર્માંના પ્રદેશે કેટલી સખ્યામાં છે ? તેનુ જે નિર્માણ તેને પ્રદેશઅધ કહેવામાં આવે છે.
આ પ્રમાણે પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશ પૈકી રસબંધના નિર્ણય બહુધા કષાયની તીવ્રતા–મ ંદતાના કારણુ ઉપર બહુ આધાર રાખે છે. કષાયની પ્રચુરતા હોય તે વખતે રસબંધ અહુ તીવ્ર પડે છે. અને તેની અલ્પતા હાય ત્યારે કમની ચીકાશ અલ્પ પડે છે. બંધ પ્રમાણે ઉદય થાય તે સમજવું તે સહેલું છે, તેથી કબ ધના અગત્યના વિભાગ રસઅંધને અલ્પાધિક અંશે તીવ્રમ કરવાનુ અને તે દ્વારા વિપાકાદયમાં ફેરફાર કરી શકેવાનું મહાસામર્થ્ય પુરૂષાથ હસ્તક છે. એ હકીકત નિરંતર ચક્ષુ સમીપ રાખવાની અતિઆવશ્યકતા છે. વિપાકેાદયમાં આવેલાં અશુભ કર્મની પ્રકૃતિ–સ્થિતિ અને પ્રદેશથી આત્માને જે મૂંઝવણુ થાય છે. તેના કરતાં વિશેષ મૂંઝ વણુ તીવ્ર યા તે તીવ્રતરપણે ભેગવાતાં કર્મના રસથી આત્માને થાય છે? એટલે ક બંધના કારણેામાં પ્રવતા આત્માએ તીવ્ર યા તીવ્રતર રસમધથી ખેંચી જવા માટે કષાયની પ્રચુ રતાથી વિરામ પામવું જોઈએ.
ક્રમ'બ'ધના આ પ્રકૃતિ-સ્થિતિ-રસ અને પ્રદેશ બંધને કથાર્દિકથી બહુ સારી રીતે સમજવા ચેાગ્ય છે. એથી પણ વધારે અગ ત્યના વિષય કર્માંબધનાં કારણેા શું છે? તે સમજવાને છે.
