________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન દર્શનને કર્મ–સિદ્ધાંત
અને એનું તુલનાત્મક અવલોકન
લેખક -. શ્રીયુત હીરાલાલ ૨. કાપડિયા પૂર્વજન્મ ને પુનર્જન્મ-દર્શન–એટલે તાત્વિક વિચારણા. એને મુખ્ય સંબંધ આત્મા સાથે છે. કેટલાકને મતે આત્મા એ ચાર કે પાંચ મહાભૂતોને એક પ્રકારનો આવિભંવ છે અને એને સંબંધ મર્યાદિત છે–એનું અસ્તિત્વ એ ભવ પૂરતું જ છે. આ માન્યતામાં આત્માના પૂર્વ જન્મ કે પુર્નજન્મ માટે સ્થાન નથી. જેઓ આત્માને દેહથી ભિન્ન સ્વતંત્ર તત્વ–પદાર્થ રૂપે રવીકારે છે તેઓ આત્માને શાશ્વત તો માને છે, પરંતુ એમાંયે અનેક પક્ષે છે. કેટલાક એક જ આત્મા માને છે. અનેક આત્મા માનનારાઓ પૈકી કેટલાકનું કહેવું એ છે કે આત્મા પૂર્વજન્મ અને પુનર્જનમની ઘટમાળથી સર્વદા મુક્ત છે. ઈન્સાફને દિવસે કયામતે ખુદા આગળ આત્મા હાજર થશે અને એ વેળા એ પ્રત્યેક આત્માને માટે એક યા બીજી સ્થિતિમાં સદાય રહેવાનું નક્ક થશે–પછી એને અન્યાન્ય ગતિમાં જવાનું નહિ રહે.
ભ અને મોક્ષ- જેને દર્શન પ્રમાણે દેહે દેહે કિન્ન ભિન્ન આત્મા છે. આમ આત્માની સંખ્યા અનંતની છે. આ દર્શન આ દેખાતા લોક ઉપરાંત સ્વર્ગ અને નરકને પણ માને છે. વળી આત્મા–મનુષ્યને આત્મા પણ ખોટાં કાર્ય કરે તે પશુ-પંખી તરીકે–એક સામાન્ય કીટક કરતાં યે વધુ અધમ સ્વરૂપે– સૂક્ષ્મ નિગોદના જીવ તરીકે પણ ઉત્પન્ન થાય એમ આ દર્શનનું કહેવું છે.
સૂક્ષ્મ નિગોદ એ દરેકે દરેક આત્માનું મૂળ વતન છે અને આત્મિક વિકાસ સાધનાર એ અધમાધમ દશામાંથી ઊંચે આવે–મનુષ્ય જન્મ જે ઉત્તમ જન્મ પણ પામે.
પુનર્જન્મ અને પરલોકની ઉપપત્તિ “કમ' પર અવલંબે છે. “કર્મ' જેવી કોઈ ચીજ જ ન હોય તો પુનર્જન્મ વગેરે સંભવે નહિ. “કર્મ' શુભ હો કે અશુભ હે– એને “પુણ્ય' કહે કે “પાપ” કહ, એને અંત ભવ્ય માટે આવી શકે તેમ છે. જોકે એ આત્મા સાથે એને સંબંધ પ્રચારરૂપે અનાદિ કાળથી છે. આ અંત આવત, એ આત્મા જન્મ-મરણના ચકરાવાથી મુક્ત બને છે અને એ નિરંજન, નિરાકાર અને સચ્ચિદાનંદમય એવી અનુપમ અવસ્થાને–એક્ષને પામે છે. આ મોક્ષ જ જૈન દર્શન પ્રમાણે ખરેખરો પુરુષાર્થ છે, ધર્માદિ તે ગૌણ છે.
વિચિત્રતાનું કારણ આપણે આ દુનિયામાં જાતજાતનાં પ્રાણીઓ જોઈએ છીએ. એ બધાં એકસરખાં સુખી, નીરોગી, દીર્ધાયુષી, જ્ઞાની, સંયમી, યશસ્વી, પ્રભાવશાળી, સમૃદ્ધ કે સુંદર નથી. અરે, એક જ માતાના પેટે અવતરેલાં જોડિયાં સંતાનમાં પણ અનેકવિધ વિષમતાઓ જેવાય છે. આમ જે આ જગતમાં વિચિત્રતાઓ છે તેનું કારણ શું? જૈન દર્શન અને ઉત્તર “ કર્મ” એમ આપે છે. જયંત ભટ્ટ ન્યાયમંજરી (ઉત્તર ભાગ, પૃ. ૪૨)માં એને “અદષ્ટ' કહે છે.
For Private And Personal Use Only
