________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક : ૬-૭ ] જૈન દર્શનને કર્મ-સિદ્ધાંત વના ઘડતરમાં અને એની સંખ્યાના પરિમાણમાં વેગને હાથ છે, જ્યારે એ કર્મ આત્મા સાથે ઓછી કે વધારે વખત એકરસ રૂપે રહી શકે તેનું તેમજ એની તીવ્ર કે મંદ ફળ આપવાની શક્તિનું એમ બેનું નિર્માણ કષાયને હસ્તક છે.
બધને પ્રદેશ–આત્મા જેટલા ક્ષેત્રને–આકાશના જેટલા પ્રદેશને વ્યાપીને રહ્યો હોય તેટલામાં જ-જીવ પ્રદેશના ક્ષેત્રમાં જ રહેલી કામણ-વર્ગણાને બંધ થાય છે. વળી એ વર્ગણ જે સ્થિર હોય તે જ બંધ થાય; ગતિવાળી વર્ગણ કામ ન લાગે. આ કાર્મણવર્ગણુઓનું ગ્રહણ આત્માના હરકઈ દિશામાં રહેલા-ચે, નીચે અને તીર છે એમ બધી દિશામાં રહેલા પ્રદેશો વડે થાય છે.
પ્રકૃતિનું વગીકરણ–આત્મપ્રદેશે સાથે કામણ-વણ બંધાતાં એમાં અનેક પ્રકૃતિનું નિર્માણ થાય છે. આ વિવિધતા આત્માના પરિણામની વિવિધતાને આભારી છે. આમ જે કે એ પ્રકૃતિઓ-સ્વભાવે અસંખ્ય છે તેમ છતાં સંક્ષેપમાં એના આઠ પ્રકાર ગણાવાય છે. એ આઠને “મૂળ પ્રકૃતિ બંધ' કહે છે. પ્રકૃતિ-બંધને બદલે “પ્રકૃતિ ' એ શબ્દ પણ વપરાય છે, અને સામાન્ય રીતે એને જે “કમ' કહેવામાં આવે છે.
મૂળ પ્રકૃતિઓ-મૂળ પ્રકૃતિઓ યાને કર્યો આઠ છે: (૧) જ્ઞાનાવરણ, (૨) દર્શનાવરણ, (૩) વેદનીય, (૪) મેહનીય, (૫) આયુષ્ય, (૬) નામ, (૭) ગોત્ર અને (૮) અંતરાય.
જ્ઞાનાવરણ કર્મ આત્માના જ્ઞાનરૂપ મૌલિક ગુણનું ઘાતક છે.
દર્શનાવરણ આત્માના દર્શનને-એના સામાન્ય બોધને આવરી લે છે-એને પ્રકટ થવા તું નથી. વળી એ જાત જાતની નિદ્રાનું કારણ છે.
વેદનીય કર્મ સુખ કે દુઃખને અનુભવ કરાવે છે. મેહનીય કર્મ આત્માને મોહ પમાડે છે.
આયુષ્ય-કર્મ જીવને એના જન્મ સમયે પ્રાપ્ત થયેલા દેહમાં રોકી રાખે છે. આ કર્મની તે ભલ પૂરતી પૂર્ણાહુતિને “મૃત્યુ' કહે છે.
નામ-કર્મ શરીર, એનાં અવય, એનો ઘાટ નક્કી કરે છે તેમજ જીવની અમુક ગતિ, જાતિ વગેરેની પ્રાપ્તિમાં કારણરૂપ છે.
ગોત્ર-કર્મને લઇને જીવનું કુળ ઊંચું કે નીચું ગણાય છે.
અંતરાય-કર્મ ઇછિત વસ્તુની પ્રાપ્તિમાં એટલે કે દાન દેવામાં, લાભ લેવામાં, પરાક્રમ કરવામાં તેમજ ભોગ અને ઉપભોગ ભોગવવામાં વિન ઊભું કરે છે.
ઉત્તર-પ્રકૃતિ –આ આઠે મૂળ પ્રકૃતિઓના ઓછાવત્તા ભેદે છે. એને ઉત્તરપ્રકૃતિ' કહે છે. જ્ઞાનાવરણ જ્ઞાનના કેવલજ્ઞાન વગેરે પાંચ પ્રકારો સાથે સંબંધ ધરાવે છે. એ દષ્ટિએ એના પાંચ ભેદ ગણાવાય છે. મેહનીય-કર્મના મુખ્ય બે ભેદે છે: (૧) દર્શનમેહનીય અને (૨) ચારિત્ર-મેહનીય દર્શન-મેહનીયને લઈને જીવને કાં તે સાચી શ્રદ્ધાને
૧ આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશમાંથી, સદા નિલેપ રહેનારા આ પ્રદેશની વાત જુદી છે,
૨ આ સ્વભાવો આપણે જોઈ શક્તા નથી, પણ એની જે અસર થાય છે-એ જે કાર્ય કરે છે. તે ઉપરથી આપણે એ જાણું અને ગણી શકીએ.
For Private And Personal Use Only
