________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૮ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ [1 વર્ષ : ૧૮ આપણે જૈન દર્શનના દ્રવ્ય-કર્મને વેગ-દર્શનની “વૃત્તિ અને ન્યાય-દર્શનની પ્રવૃત્તિ' સાથે સરખાવી શકીએ, એવી રીતે જૈન દર્શનના ભાવ-કર્મને ઈતર દર્શનેના “સંસ્કાર' સાથે સરખાવાય.
અહીં એ ધ્યાનમાં રાખવું ઘટે કે “કમ' એ જૈન દર્શનના માટે કેવળ સંસ્કાર નથી, પણ એક મૂર્ત પદાર્થ છે.
ઓતપ્રોતતા-દૂધમાં જેમ પાણી રેડાતાં એ પાણી દૂધની સાથે કે પાણીમાં રંગની ભૂકી નાંખતાં એ ભૂકી પાણી સાથે કે અગ્નિમાં તપાવાયેલા લોખંડના ગાળામાં અગ્નિ એ લોખંડ સાથે ઓતપ્રેત બની જાય છે તેમ એ કર્મ આત્માનાં પ્રાયઃ એકે એક ભાગ સાથે ઓતપ્રોત થઈ જાય છે–આત્માના જે અસંખેય અંશો–પ્રદેશો છે તેમાંના આઠ સર્વથા અલિપ્ત રહે છે.
આત્માની મૂર્તતા–જૈન દષ્ટિએ અનાદિ કાળથી આત્મા એના કષાયોને લઈને કર્મ બાંધો આવ્યો છે અને એક કર્મ જાય અને બીજું આવે એ રીતે એની સાથે કર્મને સંબંધ પ્રવાહરૂપે ચાલુ રહ્યો છે. આને લઈને મૂર્ત સ્વરૂપે અમૂર્ત-અરૂપી આત્મા મૂર્ત છે. એ આમ મૂર્તમ છે, આને લઈને એને મૂર્ત કર્મ સાથે બંધ થઈ શકે છે. સંપૂર્ણ તથા અમૂર્ત એવા સિદ્ધના–મુક્તાના આત્મા સાથે બંધ, અરે! કઈ પણ જાતને સંબંધ નહિ થવાનું કારણ એની સર્વીશે અમૂર્તતા છે. .
છવની પ્રાથમિક દશા–પહેલાં છવ સર્વથા શુદ્ધ હતા અને કાલાંતરે એ કમરૂપ લેપથી લેપાયો–અશુદ્ધ બને એ માન્યતા યુક્તિ-સંગત નથી અને જૈન દર્શન એને, સ્વીકારતુ નથી. આ માન્યતા સ્વીકારાય તો પછી ઉદ્યમ કરવાને શે અર્થ; જે કરેલું કાવેલું ધૂળમાં મળે તેમ હોય તો એ માટે કયો સુજ્ઞજને પ્રયત્ન કરે?
બંધના ૪ પ્રકારે-કાશ્મણ-વણાઓ આત્માની સાથે જોડાતાં એને “કર્મ' તરીકે ઓળખાવાય છે. એને આત્મા સાથે બંધ થાય તે સમયે સમકાળે એમાં ચાર અંગેનું નિર્માણ થાય છે. એ અંશે તે બંધના ચાર પ્રકારો છે.
કઈ ગાય કે બકરી ઘાસ ખાય અને એ ઘાસ દૂધરૂપે પરિણમે તે જ વેળા એમાં (૧) એની મીઠાશ જે સ્વભાવ બંધાય છે, (૧) સ્વભાવ એને કયાં સુધી ટકી શકશે તે કાળમર્યાદા પણ નક્કી થાય છે, (૩) એ મીઠાશની તીવ્રતા કે મંદતા જેવી વિશેષતા પણ એ સમયે જ નિર્માય છે, અને (૪) એ દૂધનું પૌગલિક પરિણામ-એમાં કેટલા પરમાણુઓ છે તે વાત પણ સાથે સાથે જ નિર્માય છે.
એવી રીતે યોગને લઈને આવેલી કામણ-વર્ગણ કાયને લીધે આત્મા સાથે જોડાય અને કર્મરૂપે પરિણમે તે જ સમયે એમાં (1) પ્રકૃતિ યાને સ્વભાવ, (૨) સ્થિતિ યાને કાલમર્યાદા, (૭) અનુભાવ યાને વિપાક એટલે કે ફલાનુભવ કરાવનારી વિશિષ્ટતા-વિવિધ પ્રકારનાં ફળ આપવાની શક્તિ તેમજ (૪) એના સકંધ-દલિકાની-પરમાણુઓની સંખ્યા નિયત બને છે.
યેગ અને કષાયનાં કાર્ય-પ્રકૃતિ-બંધ અને પ્રદેશ -બંધ વેગથી થાય છે, જ્યારે સ્થિતિ-બંધ અને અનુભાવ-બંધ કષાયથી થાય છે. અન્ય શબ્દોમાં કહું તે કર્મના-સ્વભા
For Private And Personal Use Only
