________________ જૈન ઇતિહાસની ઝલકો 187 સંસારસુખ જતું કર્યું, કૌરવોને સમજાવવા ખાતર તે દુષ્ટોના પક્ષે રહીને લોકોમાંથી યશ ખોયો. લોકો તેનું રહસ્ય ન સમજી શક્યા અને એથી ભીખને અપયશ મળ્યો. અને છેલ્લે પાંડવોને ઘાયલ કરવાને બદલે પોતે જ ઘાયલ થઈને અંતે જાન ખોયો. ખોવાનું બધુંય ભીષ્મને.... સુખ, યશ અને જીવન. તેય સ્વેચ્છાએ : સહર્ષ કેટલું આત્મ-બલિદાન ! કેવો આત્મા ! અજૈન મહાભારતકાર ભીખને આવાં બધાં કારણોસર ખૂબ દુઃખી તરીકે જુએ છે. એવાં દુઃખો એને જ મળ્યાં. તેમાં ‘પૂર્વભવનો તે વસિષ્ઠ ઋષિથી શાપિત આત્મા હતો' તે કારણ બતાડે છે. પણ આ ઘટનાઓ બરોબર લાગતી નથી. ભીખ દુ:ખી ન હતો પણ નિષ્ફળ જરૂર હતો અને તેથી જ તે ‘હાસ્ય વિનાનો હતો. તેમ ભીષ્મ ખૂબ ધર્મી હતો, તેથી જ તેની નિષ્ફળતાને લીધે તે માનસિક રીતે તૂટી પડતો ન હતો, પરંતુ નિયતિ'ને જ નજરમાં રાખીને નિષ્ફળતાને પચાવી નાખતો હતો. એના સ્થાને બીજો કોઈ હોત તો તે અઘોર નિષ્ફળતાઓ બદલ આંસુ સારતો હોત. ભીખ કદી આંસુ સારતો ન હતો. નિષ્ફળ માટે હાસ્ય વિનાનો.... ધર્મી માટે આંસુ વિનાનો..... કેવો અફલાતૂન-બેજોડ-આદમી, આ ધરતી ઉપર પેદા થયો હતો ! ભીષ્મનું સમદષ્ટિવ કેવું જાજરમાન હશે કે તદન વિરોધી અને વાતે વાતે ઉગ્રતાથી લડી પડતા બંને પક્ષોને તે અત્યન્ત આદરણીય બન્યા હતા. ભીખની નીતિમત્તા કેટલી જોરદાર કે નિઃશસ્ત્ર, ગરીબ, સ્ત્રી અને નપુંસક સાથે નહિ લડવાની યુદ્ધનીતિને, શિખંડી સામે શસ્ત્ર નહિ ઉગામીને ઘાયલ થઈને પણ બતાડી. (ભીખથી તરછોડાયેલી (!) અંબા જ બીજા ભવે શિખંડી બનીને ભીષ્મને મારે છે એ બધી વાત જૈન મહાભારતમાં સ્વીકૃત બની નથી.) ભીષ્મની ધાર્મિકતા કેટલી જીવંત કે યુદ્ધમાં ઘાયલ થઈને ધરતી પર પડ્યા બાદ, શરીરમાં લાગેલાં બાણોને કાઢ્યા વિના–જેમના તેમ જ રાખીનેદેહ અને આત્મા વચ્ચેના ભેદજ્ઞાનની પોતાનામાં કેટલી માત્રા છે તેનું પારખું છેલ્લા શ્વાસ સુધી કરે છે ! ભીખની સંસારત્યાગની બાળપણની ભાવના કેટલી ઉગ્ર કે યુદ્ધમાં ઘાયલ
