________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા થાને અગે
જૈન સાહિત્ય આજે પણ સમસ્ત જગતમાં ઉન્નત ભરતકે ઊભું રહ્યું છે અને રહેશે. તેનુ એક કારણ તે એના મહામૂલ્યશાળી, મહત્ત્વપૂર્ણ અને આત્મા ન્નતિકારક ગ્રન્થા છે. આવે એક અન્ય તે ઉપમિતિ ભવ પ્રપ ́ચાકથા છે. એમાં વિવિધ વિષેનું તલસ્પર્શી નિરૂપણ છે. એ દુર્ગુણો અને સદ્ગુણા ઉપર પૂરતે પ્રકાશ પાડે છે. એ સંસારી જીવને ઉન્નતિના ઉચ્ચતમ શિખરે પહેાંચવા માટેના મારાચક શૈલીમાં દર્શાવે છે. એ મહાપક છે. એક સમયે સંસ્કૃતમાં રચાયેલા રૂપકાત્મક ગ્રંથૈામાં કૃષ્ણમિત્રકૃત પ્રાધચન્દ્રોદય પ્રથમ હાવાનો ઉલ્લેખ થતા હતા પરંતુ પ્રેા. પિટર્સન અને ડૉ. યાાખીના હાથે આ ઉપમિતિ ભવપ્રપોંચા કથાનું સોંપાદન થતાં એ વાત પડતી મૂકાઇ. આજે તે વિવિધ ભાષામાં રચાયેલા
ભારતીય તેમજ અભારતીય ઉપલબ્ધ રૂપકાત્મક ગ્રંથામાં આ ઉપમિતિલ પ્રષ ચાકથાથી ચડિયાતા તેા શું પણુ એની બરાબરી કરી શકે એવા એક પણુ સ્વતંત્ર ગ્રન્થ નથી, આ મારૂપક કે એના ગુજરાતી ભાષાવતરણ (અનુવાદ) તરીકે છપાયેલાં પુસ્તકા વગેરે વર્ષો થયાં અપ્રાપ્ય છે તેમ છતાં એના પ્રકાશનાર્થે અદ્યાપિ યાગ્ય પ્રબંધ કરાયેલા જણાતા નથી. આ મહારૂપકના સારાંશરૂપે રચાયેલા કેટલાક સસ્કૃત ગ્રન્થા અને અંતે અ ંગેના રસ હજી એકવાર પણ પ્રસિદ્ધ થયાનું જાણુવામાં નથી. આ વિષમ પરિક્રમે સ્થિતિને સત્વર અંત આવે અને જૈન જનતાને મોટા ભાગ આ મહારૂપકથી અમુક અંશે પણ પરિ ચિત બને અને જૈન તેમજ અજૈન વિદ્યાના આ મહુરૂપકના પૂરેપૂરો લાભ ઉઠાવે અને આ ગ્રન્થનું સમુચિત સન્માન આખી આલમમાં થાય તે માટે આવશ્યક પગલાં ભરાય એ વિનમ્રપણે સુચવવાના ઉદ્દેશથી મેં આ લેખ લખવાનુ વિચાર્યું છે,
લે પ્રો. હીરાલાલ ર.
કાપડિયા એમ. એ. “ બિબ્લિથેકા ઇન્ડિકા સિરીઝ '' માં ઈ. સ. ૧૮૯૯–૧૯૧૪ માં પ્રકાશિત થઈ છે. આ પ્રકાશન મારી સામે નથી એટલે એ સંબંધમાં વિશેષ કહી શકાય તેમ નહિ હોવાથી મારી એક નોંધના આધારે એટલા જ નિર્દેશ કરીશ કે આમાં ૧પ્રસ્તાવના, શબ્દોની અકારાદિ ક્રમે સૂચી, આઠે પ્રસ્તાવેાની અંગ્રેજીમાં રૂપરેખા, પાત્રોનાં વિશેષનામેાની સૂગી તેમજ પ્રણાવક ચરિતગત સિર્વિ પ્રબન્ધના અ ંગ્રેજી અનુવાદને સ્થાન અપાયુ છે.
પ્રકાશના—ઉપમિતિભવ પ્રપ ંથા કથાની પ્રા.
પિટર્સન અને ડા. યાકોબી દ્વારા સંપાદિત આવૃત્તિ
૧ આને કેટલાક ‘હમિતમવ પ્રમ’ચાકથા કહે છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઉપમિતિભવ પ્રપંચાકથા આઠ પ્રસ્તાવ માં વિભક્ત છે. એના પહેલા ચાર પ્રસ્તાવ પૂરતું લખાણ ‘પૂર્વા’ તરીકે “શેઠ દેવચ’દ લાલભાઈ જૈન પુસ્તકાહાર ફંડ” સંસ્થા તરફથી ઇ. સ. ૧૯૧૮ માં પ્રકાશિત કરાયુ છે. એમાં કેવળ મૂળ છે; પ્રસ્તાવના વગેરે કશું જ નથી. બાકીના ચાર પ્રસ્તાવરૂપ લખાણ ‘ ઉત્તરાર્ધ ' તરીકે આ જ સંસ્થાએ ઇ. સ. ૧૯૨૦ માં છપાવ્યુ છે. એમાં પ્રાર ભુમાં આમમે દ્વારક શ્રી આનંદસાગરસુરિજીએ વિ. સં. ૧૯૭૬ માં સંસ્કૃતમાં લખેલી વિસ્તૃત પ્રસ્તાવના છે. એમાં એમણે આઠ મુદ્દાઓ ચર્ચ્યા છે. તેમજ ઉપયુ ક્ત સિર્વિં પ્રબન્ધ ઉષ્કૃત કર્યાં છે. ત્યાર બાદ આઠે પ્રસ્તાવાના ૩વિષયના શ્રેષ્ટ ખાધ કરાવનારી સંસ્કૃતમાં અનુક્રમણિકા, અકારાદિ
ઉપયુ ક્ત વાક્યો, પાત્રાદિનાં વિશેષનામેાને અનુક્રમ, વિવિધ વર્ણતાની અનુક્રમણિકા તેમજ પાત્રાના પ્રસ્તાવાદિને લગતું કાષ્ટક અપાયાં છે, આમ આ ઉત્તરા અનેક જાતની મહત્ત્વપૂર્ણ સામગ્રીથી સમૃદ્ધ બનાવાયુ છે.
૧ આમાંથી કેટલુંક લખાણ અવતરણરૂપે સિદ્ધષિમાં અપાયું છે. દા. ત. જુએ પુ. ક-૪૦ અને ૭૦-૭૧.
૨. આ તેમજ આગમહારકની અન્ય પ્રસ્તાવના
એના ગુજરાતી અનુવાદપૂર્ણાંક એક પુસ્તપે પ્રકાશિત
ૐ વિષયાનુ' સુચન હાંસિયાએમાં પણ કરાયું છે. ( ૬૯ )
For Private And Personal Use Only
