________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
ચૌદ ગુણસ્થાન
જૈનદર્શનમાં ચૌદ ગુરુસ્થાનાના ઉલ્લેખ છે. ગુણસ્થાન એટલે ગુણની અવસ્થા. ગુણુકાંને ? આત્મા. એટલે આત્માના ગુણાતા વિકાસ યથાયોગ્ય ક્રમશઃ ચૌદ શ્રેણિમાં થાય છે. પ્રથમ શ્રેણીના જીવાની અપેક્ષા ીજી-ત્રીજી શ્રેણીના જીવ આત્મગુણના વિકાસમાં આગળ વધેલાં હોય છે. આ રીતે પૂર્વની અપેક્ષાએ પર શ્રેણીમાં જીવ વિકાસેાન્મુખ બનતા જાય છે. આમ થતાં થતાં બારમી શ્રેણીમાં નિરાવરણ બનીને તેરની શ્રેણીમાં જીવનમુક્ત પરમાત્મા અને છે અને મૃત્યુના સમયે ચૌદમી શ્રેણીમાં આવીને તુરત જ પરમ પદને પામે છે, અર્થાત નિર્વાણધામમાં જાય છે. બધાં પ્રાણી પ્રાથમિક અવસ્થામાં તે। પ્રથમ શ્રેણીમાં-ગુડાણામાં હોય છે ત્યારબાદ જેવા પુરૂષા
૧. મિથ્યાત્વ ગુણુસ્થાન—જ્યાં સુધી માણસને આત્મકલ્યાણ સાધવાની દ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત થઈ ન હોય ત્યાં સુધી તે આ સ્થાનમાં રહે છે. આ પ્રાણીમાત્રની પ્રાથમિક અવસ્થા છે. આનું મૂળ કારણ છે આત્મા સમ્'ધીનું અજ્ઞાન. તેને લીધે કર્તવ્ય-અક વ્યવિષયક વિવેકને અભાવ હોય છે અને આને જ મિથ્યાત્વ કહે છે, જેવી રીતે સજ્જને તે દુષ્ટ, અને દુષ્ટ ને
તેવા આત્માના ગુણોનો વિકાસ થાય છે. મન્દુમતિ-સજ્જન, કલ્યાણુ ને અકલ્યાણુ અને અકલ્યાણને
વાળા અમુક શ્રેણીમાં ધણા સમય અટકી જાય છે જ્યારે પ્રબળ પુરૂષાર્થી ક્રમશઃ આગળને આગળ વધતા જાય છે ને તે તરત જ બારમા ગુહાણે પહેાંચી જાય છે અને ત્યાર પછી તેરમા ગુઠાણે આવીને કેવલજ્ઞાની થાય છે. ગુણદાણાના અ છે આત્માની ઉત્ક્રાન્તિ. અગિયારમા ગુઠાણા સુધી પહોંચેલ જ્વેને પણ માહ થાય છે જેના પરિણામે તે પાછા અાશ્રેણીએ પહેાંચી જાય છે. માટે અગિયારમી શ્રેણી સુધી પ્રમાદ થઈ શકે છે . તેથી અપ્રમત્તભાવ કેળવાય અને તે ટકી રહે તે જાતના પ્રયાસ સાધકે અહર્નિશ કરવા પડે છે. બારમા ગુદા પહેાચેલ જીવને કાઇ જાતને મેહાદિ ભયભીત કરી શકતા નથી અર્થાત્ તે ઉત્તરાત્તર આગળ જ વધે છે. ગુણસ્થાના તે અસંખ્યાત છે, પરન્તુ સમજવા ખાતર ગુરુસ્થાન ચૌદ વિભાગેામાં વિભકત કરેલ છે, તે આ પ્રમાણે—
પ્રા. નર્મદાશંકર શાસ્ત્રી એમ. એ. સાહિત્યાચાય – ભાવનગર
૧–મિથ્યાદ્રષ્ટિ, ૨--સાસાદન, ૩–મિશ્ર, ૪–અવિ રિત સમ્યષ્ટિ, પ-દેશવિરતિ, ૬-પ્રમત્ત, છ-અપ્રભત્ત, ૮-અપૂર્ણાંકણ, ૯-અનિવૃત્તિકરણ, ૧૦-સૂક્ષ્મ સમ્પૂરાય ૧૧-ઉપશાન્તમેાહ, ૧૨-ક્ષીણમા, ૧૩– સયેાગિકવળી, ૧૪–અયોગિવળી.
( બન્ધસયગ અને એનાં એને લગતી ગાથા રચાઇ જ નહિ હશે ? મુદ્રિત સુષ્ણુિ (પત્ર ૨૭૨)માં તે આન અંગે એક ગાથા આપી વ્યાખ્યા કરાઈ છે. વિવરણાની અન્યોન્ય વિશિષ્ટતા પરિશિષ્ટોમાં મૂળ વગેરેમાંનાં અને એની સૂચિ અપાવી જોઇએ.
દર્શાવાવી જોઇએ. અવતરણાનાં મૂળ
(
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ બધાં ગુણસ્થાનના વિસ્તારના ભયે સ’ક્ષેપમાં વિવેચન આ પ્રમાણે છે.
કલ્યાણુ માની લેવું. આ ભૂમિકામાં યથાર્થ સમ્યગ્દર્શીન પ્રકટ થતું નથી.
૨. સાસાદન ગુણુસ્થાન-સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ પછી પણ તીવ્ર ક્રાધાદિ કષાયેાયરૂપ હાવાથી આ શ્રેણીમાં પતિત થવાય છે. આ ગુણસ્થાન ક્ષણ માત્રનું છે કારણ કે પતિત થતા કેટલી વાર?
૩. મિશ્ર ગુણુસ્થાન-સમકિત અને મિથ્યાત્વ આ બન્નેના મિશ્રણરૂપ આત્માના વિચિત્ર અધ્યવસાયનું નામ મિશ્ર ગુણસ્થાન છે. આ ગુણસ્થાનમાં અનન્તાનુબન્ધી કાયા હાતાં નથી તેથી પહેલાં એ ગુણસ્થાનાથી શ્રેષ્ઠ છે. આ ભૂમિકામાં સન્મા તરફ શ્રદ્ધા પણ નહિ અને અબ્રહ્યા પણ નહિ તેવી સ્થિતિ હાય છે. જો વ્યક્તિ સત્ય તરફ અભિમુખ બને તે
તે આગળ વધતા જાય છે.
૪. અવિરત સમ્યગ્દષ્ટ વૈરાગ્ય વિનાના સમ્યગ્દર્શોનને અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ કહે છે. જ્યારથી વિવરણેાનું સરવૈયું )
અંતમાં એટલું જ કહીશ કે વિશેષનામેાની અને પારિભાષિક શબ્દોની સૂચી વગેરેથી આ સંસ્કરણ સમૃદ્ધ બનાવારો તે જૈન સાહિત્યની પ્રભાવના કર્યાના લાભ મળશે. અને કર્માસિદ્દાન્તને અંગે ઝીણવટ ભર્યાં અભ્યાસ કરવાની પ્રેરણા ઉદ્ભવશે.
૭ )
For Private And Personal Use Only
